Estland

Republiek Estland
Eesti Vabariik (Esties)

Vlag Wapen
Volkslied: Mu isamaa, mu õnn ja rõõm (Esties vir: "My vaderland, my trots en vreugde")
Hoofstad	Tallinn 59°25′N 24°45′O
Grootste stad	Tallinn
Amptelike tale	Esties
Regering • President • Eerste minister	Unitêre parlementêre grondwetlike republiek Alar Karis Kristen Michal
Onafhanklikheid • Selfregering verklaar • Onafhanklikheid verklaar • Amptelik erken • 1ste Sowjet-besetting • Nazi-Duitse besetting • 2de Sowjet-besetting • Onafhanklikheid herstel • Huidige grondwet	van die Russiese Ryk 12 April 1917 24 Februarie 1918 2 Februarie 1920 1940–1941 1941–1944 1944–1991 20 Augustus 1991 28 Junie 1992
Oppervlakte  - Totaal    - Water (%)	45 228 km2  (132ste) 17 463 myl2 5,16 (2015)
Bevolking  - 2024-skatting  - 2021-sensus  - Digtheid	1 193 791 (160ste) 1 331 824 26,4 / km2 (148ste) 68,4 / myl2
BBP (KKP)  - Totaal  - Per capita	2024-skatting $61,598 miljard (113de) $45 122 (41ste)
BBP (nominaal)  - Totaal  - Per capita	2024-skatting $43,486 miljard (102de) $31 855 (36ste)
MOI (2022)	0,899 (31ste)  –  baie hoog
Gini (2023)	31,8 –  medium
Geldeenheid	Euro (€) (EUR)
Tydsone  - Somertyd	OET (UTC+2) OEST (UTC+3)
Internet-TLD	.ee, .eu
Skakelkode	+372

Estland (Esties: Eesti, [ˈeːsti], ), amptelik die Republiek Estland (Eesti Vabariik), is 'n land in Noord-Europa, wat in die weste begrens word deur die Oossee, in die noorde deur die Finse Golf, in die ooste deur Rusland en in die suide deur Letland. Dit is die mees noordelike en die kleinste van die drie Baltiese lande. Estland bestaan hoofsaaklik uit bosryke heuwellande met talle mere, vleie en moerasgebiede. Inwoners praat oorwegend Esties wat nou verwant is aan Fins en – in teenstelling met die ampstale van Letland en Litaue – deel uitmaak van die Fins-Oegriese taalgroep.

'n Kaart van Estland

Estland is eeue lank deur Europese moondhede soos die Duitse Orde, Denemarke, Swede, Pole, Rusland en die Sowjetunie oorheers en het – ná 'n kortstondige periode as 'n onafhanklike staat tussen die twee wêreldoorloë – saam met die ander twee Baltiese lande, Letland en Litaue, in 1991 sy onafhanklikheid verklaar. Vanweë sy geografiese ligging en historiese bande met Sentraal- en Noord-Europa het Estland homself steeds as 'n voorpos van die westerse beskawing beskou. Sy huidige buitelandse beleid word dan ook deur sy nou bande met Finland en Skandinawiese lande asook sy lidmaatskap in die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (NAVO), die Europese Unie, die OESO en die OVSE oorheers.

In die 13de eeu is die kerstening van Estland vanuit Denemarke deurgevoer, en die land is later deur die Duitse Orde oorheers, terwyl Duitse koopmans van die Hansebond handelskantore in Lyfland, die huidige Letland en Estland geopen het. Tallinn, wat deur die Duitsers Reval genoem is, het net soos Narva, Tartu (Dorpat), Pärnu (Pernau) en Viljandi (Fellin) tot 'n bloeiende Hansestad ontwikkel.

In die 16de en 17de eeu het Pole, Swede en Russe pogings onderneem om Estland by hulle magsgebied in te lyf. Dit was Rusland wat uiteindelik oorwinning behaal het. Alhoewel Estland in 1917/1918 sy onafhanklikheid van Rusland bereik het, is die land as gevolg van die sogenaamde Hitler-Stalin-ooreenkoms van 1939 weer by die Sowjet-invloedsfeer ingelyf en in 'n Sowjetrepubliek omgeskep. Ná die Duitse besetting tydens die Tweede Wêreldoorlog is Estland met geweld gesowjetiseer, en duisende Estiese burgers het uit die land gevlug of is na Siberië gedeporteer. Talle inwoners is deur die nuwe bewindhebbers vermoor, en uiteindelik het Estland sowat 'n kwart van sy oorspronklike bevolking kwytgeraak, terwyl honderdduisende Russiese immigrante hulle in die land gevestig het. Vandag is sowat 72 persent van die totale bevolking etniese Estlanders.

Met die sogenaamde "Singende Rewolusie" in die tydperk tussen 1989 en 1991 het Estland tydens die ontbinding van die Sowjetunie sy kans waargeneem om sy onafhanklikheid te herwin. Die nuwe onafhanklike Republiek van Estland is op 20 Augustus 1991 geproklameer, en Estland het 'n lidland van die Verenigde Nasies geword.

Etimologie

Die naam Estland word verbind met Aesti, wat in 98 n.C. deur die Antieke Romeinse historikus Tacitus vir die eerste gebruik is. Sommige geskiedkundiges is van mening dat hy direk na Balte (d.w.s. nie-Oosseefinstalige Este) verwys het, terwyl ander voorstel dat die naam na die hele Oos-Baltiese streek verwys. Die Skandinawiese sagas en Wiking-runestene, wat die naam Eistland gebruik, was van die vroegste bronne wat dit in sy huidige betekenis gebruik het. Die toponiem Estland/Eistland word verbind aan die Oud-Skandinawiese eist, austr wat "die ooste" beteken. In Fins word Estland Viro genoem, afgelei van die geskiedkundige onafhanklike graafskap Virumaa. Op 'n soortgelyke wyse is die ooreenstemmende Letse woord Igaunija afgelei van die Ugandi-distrik.

Die diplomaat Eerik-Niiles Kross het voorgestel dat die land se amptelike naam in Engels en verskeie ander tale van Estonia na Estland verander moet word (die land staan reeds so bekend in Afrikaans, Deens, Nederlands, Duits, Sweeds, Noors en talle ander Germaanse tale).

Geografie

Nasa-Satellietbeeld van Estland

Die Peipusmeer naby Kallaste

Estland is die noordelikste van die drie Baltiese lande en lê op dieselfde breedtegraad as byvoorbeeld suidelike Alaska, Sentraal-Siberië, die noorde van Skotland of die Sweedse hoofstad Stockholm. Dit is tegelykertyd een van die kleinste en mees yl bevolkte lande in Europa – sy oostelike buurland, die Russiese Federasie, is 377 keer so groot. Die huidige staatsgebied strek oor 45 335 km². 'n Verdere gebied van 2 322 km², wat voor die Tweede Wêreldoorlog nog deel uitgemaak het van die onafhanklike Estiese Republiek, is in 1945 by die Russiese Sowjetrepubliek ingesluit en ook ná die herwinning van die onafhanklikheid nie aan Estland teruggegee nie.

Die gletsers, wat gedurende die laaste kouetyd sowat 20 000 jaar gelede die hele noorde van Europa bedek het, het die tipiese Estiese landskapsvorm met lae heuwelreekse gevorm. Meer as 90 persent van Estland se oppervlakte is laer as 100 meter bo seevlak geleë, en net in die suidooste van die land is daar heuwelagtige streke met moeras- en grasgebiede en eensame bosse. Hier is ook die hoogste bergpiek van Estland en die Baltiese gebied geleë, die Suur Munamägi (letterlik "Groot Eierberg") met 'n hoogte van 318 meter.

Die oosgrens met Rusland word grotendeels gevorm deur die Peipusmeer (3 555 km²) en die Meer van Pskof, en in die noorde deur die Narva-rivier. Slegs in die suide het Estland geen natuurlike grens nie.

Estland is die enigste land in die Baltiese gebied wat oor 'n afwisselende eilandgroep langs sy kus beskik.

Wes en ten noorde van die vasteland lê honderde eilande, waarvan verreweg die meeste onbewoon is en sommige vroeër deur die Sowjetunie as militêre terrein gebruik is – dikwels het dit beteken dat die inheemse bevolking hul eilande moes ontruim. Die grootste eilande is Saaremaa en die digbeboste Hiiumaa, beide met 'n herkenbaar eie karakter.

Klimaat

Die Pedeli-rivier in die laat somer

Estland het 'n koel-gematigde klimaat met koue winters en matig warm somers wat goed vergelyk met dié van ander gebiede in Noord-Europa. Net soos in Suid-Skandinawië word die kusklimaat deur maritieme en die klimaat van die binneland deur kontinentale invloede gekenmerk. Die gemiddelde jaarlikse temperatuur in Tallinn is 4,5 °C en die gemiddelde reënval 650 mm per jaar – met 'n maksimum gedurende die laat somer wanneer kort en swaar donderbuie uitsak.

Die sterker kontinentale invloed beteken dat lente later begin en herfstyd vroeër kom as in Sentraal-Europa, terwyl daar ook groter temperatuurskommelinge tussen dag en nag en tussen winter en somer is. Lente en herfs is jaargetye wat deur relatief droë weer en matige temperature gekenmerk word. Die lente begin gewoonlik in laat Mei wanneer appelbome in bloei staan.

Tydens die Estiese somer styg die kwik tot maksimale temperature tussen 20 en 30 °C, met 'n gemiddelde van 16,5 °C in Julie. Watertemperature bereik in mere en riviere dikwels meer as 20 °C, die Oossee-water is ietwat koeler. Veral in moerasgebiede word mense deur muggies gepla. Vanweë sy noordelike ligging word die Estiese nagte gedurende midsomer nouliks donker. Die bekende Wit Nagte van Tallinn en ander gebiede lok talle toeriste. Teen die middel van Junie is daar sowat 19 dagligure – dagbreek begin nog voor drie uur soggens, en die son gaan nie voor tien uur saans onder nie.

Gedurende die winter daal die kwik tot 'n gemiddelde van -6,0 °C in Januarie, met laer temperature van tot by -20 °C in die berggebied van Otepää wat sodoende goed geskik vir wintersport is. In baie koue winters raak die Oossee se oppervlak soms bevries, tog bly die kusgebiede in die algemeen dikwels ysvry.

Geskiedenis

Vroeë geskiedenis

Estland in 814

Lyfland in 1260

Enkele argeologiese spore dui daarop dat die gebied van die huidige Estland reeds omstreeks 9000 v.C. deur mense bewoon is en sodoende as een van die oudste menslike habitatte in Noord-Europa beskou kan word. Oossee-Finse stamme het hulle as deel van die Fins-Oegriese volkegroep, wat oorspronklik uit die Oeral-gebied afkomstig is, reeds vanaf 3 000 v.C. in die gebied van die huidige Republiek van Estland asook in dele van die huidige Letland gevestig. Die uitgestrekte Estiese stamgebied het vanuit Narva in suidelike rigting langs die oewer van die Peipus-meer tot by die huidige Esties-Letlandse grens en verder weswaarts tot by die eilande langs die kus gestrek.

Deur die eeue heen het barnsteen tot die belangrikste handelsgoed ontwikkel en in die eerste eeue van ons tydrekening sy hoogtepunt bereik. Handelspaaie het langs rivierlope en oor bergpasse in die Alpe so ver as die Middellandse See en Egipte gegaan.

Die eerste historiese bron oor die volk dateer uit die 1ste eeu n.C., toe die Romeinse geskiedkundige na die bewoners van die gebied as Aesti verwys het. Vanuit die ooste en suidooste het Slawiese groepe geleidelik begin uitbrei sodat die Baltiese volke genoodsaak was om hulle permanent in hul huidige gebied te vestig. Die Estiese bevolking omstreeks 1200 word op 150 000 beraam. Die Este was in dorpsgemeenskappe georganiseer, en so het ook Estland se huidige groot stedelike nedersettings – Tallinn en Tartu – hul oorsprong in versterkte dorpe.

Die Middeleeue

Omstreeks 800 was seerowery vir talle Este 'n lonende bedryf, tog het die maatreëls wat deur Swede en Dene ingestel is om dit te bestry ook tot eerste pogings gelei om Estland te verower.

Uiteindelik is die gebied van die heidense Estiese stamme in die 13de eeu deur 'n koalisie van Denemarke en die Duitse Orde verower. Die Dene het in 1219 die nuwe hoofstad Reval (tans Tallinn) gestig en die Westerse kultuur en Christelike godsdiens in Estland ingevoer. Die Dene, wat aanvanklik die noorde van Estland oorheers het, het hulle gebied in 1346 aan die Duitse Orde verkoop, wat voorheen die suide beheer het. Estland het tot by die Orde se ontbinding in 1561 onder die heerskappy van die Duitse ridders en koopmanne van die Hansebond gebly. Die landelike bevolking het onder die Duitse bewind in 'n toestand verkeer wat feitlik op lyfeienskap neergekom het.

Sweedse en Russiese heerskappy

Die Estiese hoofstad Tallin in die eerste helfte van die 17de eeu

Noord-Estland is daarna deur Swede beset, en ná die Sweeds-Poolse Oorlog en 'n kortstondige besetting deur Pole het ook die suide volgens die Verdrag van Altmark in 1629 onder Sweedse bewind gekom. Die situasie van die Estiese boerebevolking het in hierdie periode ietwat verbeter.

In 1710 is Lyfland, 'n Baltiese streek, wat oor dele van Letland en Estland gestrek het, deur die Russiese tsaar Pieter I verower. Hierdie besetting is in 1721 met die Verdrag van Nystad erken. Ondanks 'n aantal hervormings het die landelike Duitse adel die plattelandse Estiese bevolking tot die tyd van die Russiese Oktoberrewolusie in 1917 oorheers, en ook die welvarende stedelike burgers was merendeels van Duitse afkoms.

In die 19de eeu het Estland se industrialisering 'n aanvang geneem. Spoorlyne is gebou, en Tallinn het tot 'n beduidende seehawe ontwikkel. Met die ekonomiese opswaai het ook Estland se nasionale bewussyn teen die middel van die 19de eeu geleidelik begin ontwikkel, maar 'n beleid van russifisering het tot politieke onluste en grootskaalse emigrasie, veral na die Verenigde State en Kanada, gelei. Estland se belangrike rol in die Russiese Rewolusie van 1905 is deur die owerhede met bloedige onderdrukking beantwoord.

Die eerste onafhanklike republiek

Die Estiese onafhanklikheid is op 23 Februarie 1918 in Pärnu verklaar

Met die omverwerping van die tsaristiese bewind in die Rewolusie van 1917 is steeds meer inheemse bewoners in die Russies-besette gebiede van Letland en Estland in die nuutgestigte outonomie-bewegings saamgesnoer. Hieruit het vinnig politieke partye met nasionale en sosiale doelwitte voortgespring.

Ná 'n betoging van sowat 40 000 Este voor die setel van die Provisionele Regering in Petrograd is Estland as administratiewe eenheid onder die regering van die Revalse goewernementskommissaris Jaan Poska geskep. Eerste algemene verkiesings is in Mei en Junie 1917 gehou. Die nuutverkose Landsraad (Esties Maapäev) het reeds in September 'n debat oor Estland se onafhanklikwording gevoer, al was 'n meerderheid van die afgevaardigdes nog ten gunste van 'n groter Russiese Federasie waarvan Estland deel sou uitmaak. So het Estland – net soos Letland – afgevaardigdes na die Kongres van die Volke van Rusland gestuur wat in Kiëf gehou is.

Jaan Poska (1866–1920), portret deur Paul Raud

Onder die indruk van die Bolsjewistiese Oktoberrewolusie het die Estiese Landsraad uiteindelik vir 'n onafhanklike Republiek van Estland en nouer bande met westerse lande gepleit. Die nuwe Sowjet-maghebbers het Poska egter ontsetel en die Landsraad ontbind. Moskou het 'n kommunistiese marionetteregering onder Jaan Anvelt probeer vestig, tog het sy gesag nie buite die hoofstad gestrek nie.

Ná die Estiese onafhanklikheidsverklaring op 24 Februarie 1918 is die land deur Duitse troepe beset. Met die Duitse kapitulasie in November 1918 en sy oorwinning oor die Rooi Leër, wat Estland destyds aangeval het, het Estland 'n onafhanklike demokratiese republiek geword, wat deur die Sowjetunie in die Vredesooreenkoms van Tartu in 1920 erken is.

Groot grondbesitters is deur 'n reeks landhervormings onteien sodat 'n groter aantal boeregesinne hul eie grond kon bewerk. Die regte van minderhede is in 1925 verskans en die onderwysstelsel met Esties as voertaal uitgebou. Veral danksy Duitse beleggings is die groei van die Estiese nywerheidsektor bevorder.

Die jare ná die onafhankliksheidsverklaring was nogtans deur politieke onstabiliteit gekenmerk ('n staatsgreep deur linkses het in Desember 1924 misluk, maar was een van die faktore wat nasionalistiese strominge aangewakker het) en tot en met 1933 is Estland deur twintig kortstondige koalisieregerings geregeer. Daarna het 'n nuwe grondwet verreikende bevoegdheid aan die staatspresident verleen. In Maart 1934 is 'n noodtoestand afgekondig en politieke partye ontbind.

Die land het tussen 1935 en 1937 onder die presidentskap van Konstantin Päts 'n outoritêre bewind gekry wat deur Estiese kiesers vooraf in 'n referendum goedgekeur is. Alhoewel 'n nuwe demokratiese grondwet in 1938 burgerlike vryhede herstel het, het die Baltiese lande as gevolg van die Hitler-Stalin-verdrag van Augustus 1939 onder sterk Sowjet-invloed gekom. Die Sowjets het reeds in die volgende maand militêre basisse in Estland begin vestig. 12 000 Estiese Duitsers is in die Duitse Ryk hervestig.

Die Tweede Wêreldoorlog

In Junie 1940 is Estland deur Sowjet-troepe beset en ná 'n verkiesing in Julie as 'n Sowjet-republiek by die Sowjetunie ingelyf. In die eerste jaar is meer as 60 000 Este vermoor of gedeporteer. Tydens die Duitse aanval op die Sowjetunie het Estiese burgermagte aan die kant van die Duitse troepe in Junie 1941 teen die Rooi Leër geveg en die Nazi-bewind tot 1944 gesteun. Ander Este het by die Rooi Leër aangesluit om teen die Duitsers te veg.

Sowjet-Russiese besetting

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Estiese Sosialistiese Sowjetrepubliek.

Ná die Duitse besetting is Estland in 1944 deur Sowjet-troepe herower, en net soos in 1940 is duisende Este gedood of gedeporteer. Kollektivering van die landbou en nasionalisering van die nywerhede het in die laat 1940's begin, en die Estiese ekonomie is ondanks hewige weerstand by die Sowjet-stelsel ingelyf.

Herwonne onafhanklikheid

Estland se sesde staatspresident Alar Karis (sedert 2021)

Met die politieke liberalisasie in die Sowjetunie het die Estiese Sowjetraad die inlywing by die Sowjetunie in 1940 onwettig verklaar, en gedurende die staatsgreeppoging teen die Sowjetpresident Michail Gorbatsjof in 1991 het Estland sy onafhanklikheid van die Sowjetunie verklaar. 'n Nuwe grondwet het die lig gesien en is in 1992 ingestel. Lennart Meri is as die eerste president verkies, en met Mart Laar het 'n voorstander van verreikende vryemarkhervormings die amp van eerste minister beklee. Die laaste Russiese troepe is in Augustus 1994 onttrek.

Op 2 April 2004 het Estland by die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (NAVO) en op 1 Mei 2004 by die Europese Unie aangesluit.

Die verwydering van 'n monument ter ere van die Sowjet-leër het in April 2007 tot gewelddadige konfrontasies tussen die Estiese polisie en dronk Russiese jeugdiges gelei, waarin een van die Russe dood en tientalle polisiemanne en onrusstokers beseer is. Die monument word deur die Russiese minderheid as 'n simbool vir die Sowjet-oorwinning oor Nazi-Duitsland beskou, maar versinnebeeld vir die Estiese bevolking eerder die brutale onderdrukking deur Sowjet-magte en is na 'n Russiese militêre begraafplaas verskuif.

Op 9 Desember 2010 het Estland by die OESO aangesluit.

Kersti Kaljulaid, voormalige staatsamptenaar en Estland se verteenwoordiger aan die Europese Rekenkamer vanaf 2004 tot 2016, is in Oktober 2016 as opvolger van Toomas Hendrik Ilves, wat sedert 2006 as staatshoof gefungeer het, tot president verkies. Sy is die eerste vrou wat hierdie amp beklee, asook die jongste president in die geskiedenis van Estland. Op 25 Januarie 2021 is Kaja Kallas in die pos van eerste minister ingehuldig. Sy was die eerste vrou wat hierdie amp beklee het. Sy is in Julie 2024 deur Kristen Michal opgevolg.

Bevolking

Verspreiding van die Russiese bevolking in Estland

Die meeste inwoners van Estland is etniese Este (69%) wie se moedertaal Esties is. As gevolg van die Sowjetunie se beleid van russifisering is daar 'n groot Russiessprekende minderheid van etniese Russe (26 persent), wat veral in die hoofstad Tallinn en die nywerheidsentrums van Noordoos-Estland, soos Narva, gekonsentreer is. Van die altesaam 3,7 miljoen migrante, wat gedurende die Sowjet-besetting in Estland kom werk het, het meer as 600 000 hulle permanent hier gevestig. Tussen 1940 en 1989 het die persentasie Estiessprekendes sodoende van oorspronklik meer as 94 tot slegs 61 persent afgeneem. Estland was onder meer 'n gewilde woonplek vir afgetrede Sowjet-offisiere. Vanweë die Russiessprekende infrastruktuur was daar min aansporing vir bewoners van Russiese afkoms om Esties aan te leer. In 1989 was slegs 13,3 persent van hulle Esties magtig.

Ander beduidende minderheidsgroepe sluit Oekraïners (twee persent), Wit-Russe (een persent), Finne (0,8 persent) en ander (1,2 persent) in. Sowat tagtig persent van die de facto-bevolking het Estiese burgerskap.

Die Sweedse minderheid

Estland-Sweedse bewoners van die skiereiland Nuckö in 19de eeuse kleredrag

Die sogenaamde Estland- of Kusgebied-Swede, wat na hulself meestal as aibofolke ("Eilandvolk", Esties rannarootslased) verwys, is een van die oudste minderhede in Estland. Hulle bewoon veral die kusgebiede en die eilande van Wes- en Noordoos-Estland, soos Ruhnu (Sweeds Runö), Vormsi (Ormsö), Riguldi (Rickull) en die skiereiland Noarootsi (Nuckö). Hier kan 'n mens 'n aantal Sweedse plekname soos Hosby, Einbi, Österby aantref, en ook straatborde in hierdie geweste is dikwels tweetalig.

Estland-Swede, wat reeds twee eeue voor die Estiese volk gekersten is, het hulle in die 13de eeu in die bogenoemde gebiede gevestig en aan die gesag van plaaslike heersers onderwerp. Swede en Este het dikwels onderling getrou, en baie Sweedse tradisies is deur die Estiese inwoners oorgeneem. Nog in die tyd van die Eerste Estiese Republiek tussen die twee wêreldoorloë was die bevolking van eilande soos Vormsi, Ruhnu, Osmussaar (Sweeds Odensholm) en Pakri (Rågö) merendeels Sweedssprekend. Die Sweedse bewoners het hier tot en met 1939 gebly toe die Sowjetunie begin het om militêre basisse in Estland op te rig. Die oorgrote meerderheid van die Sweedssprekende Estlanders het destyds na Swede gevlug. Mense wat in Estland aangebly het is deur die Sowjet-owerheid na Rusland gedeporteer. Tans is daar nog 'n baie klein minderheid van Estland-Swede in die land.

Die Estland-Sweedse dialekte is nou verwant aan die dialek van Oos-Swede, alhoewel daar nie sprake van 'n eenheidsdialek kan wees nie en steeds verskillende variante van Sweedse dialekte in Estland gepraat is. So het die eilande Ruhnu, Vormsi-Noarootsi-Riguldi, Pakri-Vihterpalu en Hiiumaa almal hul eie kenmerkende dialek. Die aantal mense wat steeds Estland-Sweeds as omgangstaal praat, word op minder as eenhonderd in Estland en tot by eenduisend in Swede beraam.

Klein groepe Estland-Swede kom tans weer in Estland bymekaar in 'n poging om hul kulturele erfenis en eie taal te laat herleef. Die kulturele vereniging van Estland-Swede, wat op 27 Februarie 1988 gestig is, versamel kulturele en historiese dokumente en ander voorwerpe, bevorder die kulturele en ekonomiese ontwikkeling van die Estland-Sweedse gebiede asook Sweedse taalonderrig in die hele Estland.

Politiek

Regering

Setel van die Estiese parlement in die Toompea-kasteel

Estland is 'n parlementêre demokrasie, met 'n president wat betreklik sterk magte het. Die huidige president is Alar Karis wat in 2021 Kersti Kaljulaid opgevolg het. Die president word deur die parlement vir 'n termyn van vyf jaar verkies.

Die Estiese parlement (riigikogu) het een kamer met 101 setels. Dit word elke vier jaar verkies. Die huidige regering regeer sedert 2024 onder leiding van Kristen Michal.

Provinsies

Estland se provinsies (maakonnad)

Estland is opgedeel in vyftien provinsies (maakond, meervoud: maakonnad) wat verder onderverdeel is in landelike (vald) en stedelike munisipaliteite (linn). Die 15 provinsies van Estland is:

Provinsies van Estland

	Wapen	Provinsie	Hoofstad
1		Harjumaa	Tallinn
2		Hiiumaa	Kärdla
3		Ida-Virumaa	Jõhvi
4		Järvamaa	Paide
5		Jõgevamaa	Jõgeva
6		Läänemaa	Haapsalu
7		Lääne-Virumaa	Rakvere
8		Pärnumaa	Pärnu
9		Põlvamaa	Põlva
10		Raplamaa	Rapla
11		Saaremaa	Kuressaare
12		Tartumaa	Tartu
13		Valgamaa	Valga
14		Viljandimaa	Viljandi
15		Võrumaa	Võru

Buitelandse beleid

George W. Bush en die Estiese president Toomas Hendrik Ilves tydens die Amerikaanse president se besoek aan Estland in 2006

In Estland se politieke groeperings is daar konsensus oor die hoofoogmerke van die land se buitelandse beleid – soos verdere integrasie van Estland in die politieke en ekonomiese strukture van die Europese Unie en die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie. Aangesien Rusland as 'n toenemende bedreiging beskou word, bly die handhawing van nouer betrekkinge met die Verenigde State en die samewerking met ander lande in die Oosseegebied hoofdoelwitte van die Estiese regering se buitelandse beleid.

Estland se politieke steun vir lande soos Georgië, Moldowa en Oekraïne en hul politieke en ekonomiese hervorming weerspieël sy eie ervaring. Betrekkinge met Rusland bly gespanne.

Daarteenoor onderhou Estland vriendskaplike betrekkinge met lande soos Duitsland, sy Baltiese buurlande en die Nordiese lande, veral Finland en Swede, wat almal historiese, ekonomiese en kulturele bande met Estland het.

Beleid in die Europese Unie

Estland het in 2004 by die Europese Unie aangesluit en in 2007 die Verdrag van Lissabon onderteken

Estland het saam met nege ander lande op 1 Mei 2004 by die Europese Unie (EU) aangesluit en hou ses setels in die Europese Parlement.

Die invoering van die Europese geldeenheid Euro het hoë prioriteit in Estland se finansiële en ekonomiese beleid geniet, en uiteindelik het die land het op 1 Januarie 2011 by die Eurosone aangesluit. Daarnaas bly energie een van die belangrikste ekonomiese kwessies – die diversifisering van sy energiebronne en die aansluiting by Wes-Europa se kragnetwerke sal Estland minder kwesbaar vir kragtekorte maak.

Veiligheidsbeleid

Estiese soldate het tot in die lente van 2009 as veiligheidswagte diens in Irak en in Afghanistan verrig. Terwyl die Baltiese lande se lugruimte tans nog deur ander NAVO-lande beskerm word, is Estland, Letland en Litaue van plan om hierdie lugpatrollies vanaf die jaar 2018 gemeenskaplik te doen.

Ekonomie

Ekonomiese geskiedenis

Estland, wat aan drie kante deur water omring is, was 'n belangrike landingsplek vir sowel antieke seevaarders asook Wikings en het gedurende die Hansetydperk 'n beduidende deurgangsland vir die handel tussen oos en wes geword. Die groot handelsvolume het vinnig ook die belangstelling van inheemse mense gewek – die bewoners van enkele Estiese eilande, veral Saaremaa en Hiiumaa, was gevreesde seerowers.

Belangriker as seerowery was die stewige handelsbande met omliggende lande, en vanaf die 18de eeu, toe die Russiese tsaar Pieter I die seehawe Sint Petersburg as Rusland se venster na die weste gevestig het, is hierdie bande met die oostelike buurland nog versterk.

Die periode tussen die wêreldoorloë was deur ekonomiese vooruitgang en 'n hoë lewensstandaard gekenmerk – die laasgenoemde het gunstig vergelyk met dié van Finland, selfs al het hierdie noordelike buurland reeds voor 1917 as Russiese grootvorstedom oor sy eie geldeenheid en wetgewing beskik. Die landhervorming van die 1920's het kleinboere en koöperasies bevorder en tot toenemende landbouproduksie gelei. Agrariese uitvoere – Estiese boere het hulle veral op spek- en botterproduksie toegespits – na die Verenigde Koninkryk en ander Wes- en Noord-Europese lande was een van Estland se vernaamste bronne van buitelandse valuta. In die dertigerjare het ook die graanproduksie duidelik toegeneem.

Die ontginning van olieskalie skep 'n aantal omgewingsvraagstukke. Die foto toon uitskothope wat hoofsaaklik uit as bestaan

Daarenteen het handelsbetrekkinge met die Sowjetunie instabiel gebly, en Estiese produsente het derhalwe vanaf die middel van die twintigerjare steeds meer na onontginde binnelandse markte begin kyk. Die spoorwegnetwerk is uitgebrei, en 'n aantal nywerhede het ontstaan wat voedsel en hout verwerk het asook papier, sellulose, tekstiele, metale en sement vervaardig het. Pogings om Estiese swaar nywerhede en ander uitvoergerigte industriële sektore te ontwikkel, het nogtans misluk. 'n Estiese energiebedryf het met die ontginning van olieskalie tot stand gekom. In 1928 het Estland die kroon as wettige betaalmiddel ingevoer en sy nuwe geldeenheid met goudreserwes ondersteun.

Die wêreldwye ekonomiese resessie vanaf 1929/1930 het ook Estland se ekonomie geraak wat in 1932 sy sterkste insinking getoon het. Veral die produksie van uitvoergerigte nywerhede het met sowat 'n derde gekrimp. Danksy die groeiende staatsbesteding en Duitse beleggings het die ekonomie reeds in 1934 begin herstel. Die ontginning van olieskalie en die produksie van fosforiet en sellulose het skerp gegroei, net soos die boudryf. Intussen was steeds meer Estiese verskaffers in staat om in hul moderne fabrieke 'n verskeidenheid produkte te vervaardig wat in die 1920's nog uit die buiteland ingevoer moes word. Duitsland het in 1937 die beduidendste handelsvennoot geword.

Die Estiese bevolking het sy eie lewensstandaard ook ná die Tweede Wêreldoorlog en die besetting deur Sowjet-Rusland eerder met dié van Skandinawiese lande as dié van ander Sowjet-republieke vergelyk. Die feit dat die Estiese Sosialistiese Sowjetrepubliek die hoogste lewenspeil in die Sowjetunie geniet het, het sodoende min troos gebied.

In die najaar van 1987 het vier Estiese wetenskaplikes hul program van ekonomiese selfstandigheid aan die publiek bekend gestel – destyds is hierdie gedagte nog as utopies beskou. Met die politieke omwenteling in Sowjet-Rusland het die prentjie egter begin verander, en deskundiges het openlik vir die invoering van 'n eie geldeenheid gepleit. Eerste ontwerpe vir Estiese banknote is in die plaaslike pers afgedruk, lank voordat die land in staat was om sy agenda van ekonomiese hervorming deur te voer.

Die Russiese roebel het ná Estland se onafhanklikwording ernstig verswak, terwyl Westerse valuta benodig is om produkte en dienste van gehalte te koop. Die nuwe geldeenheid, die Estiese kroon, het met sy invoering in Junie 1992 'n trotse simbool van nasionale selfbeskikking geword. Op 1 Januarie 2011 is die Euro-geldeenheid ingestel wat die Estiese kroon vervang het.

Ekonomiese hervorming

Victoria I, 'n veerboot van die Estiese redery Tallink

'n Openbare draadlose internet-toegangspunt in Tartu

E-Estonia-toonlokaal. Estland verwesenlik deur middel van omvattende digitalisering sy ambisieuse voorneme om 'n digitale samelewing te skep

Estland het sy ekonomie in die 1990's volgens die Skandinawiese model geherorganiseer. Ná die privatisering van vroeëre staatsondernemings het Estland ten opsigte van sy kommunikasietegnologieë tot een van die modernste lande begin ontwikkel wat met sowat 700 openbare internetstasies onder meer gratis-internettoegang aan al sy burgers verskaf. Die vinnige hervormings het nogtans veral armes, bejaardes en gesinne met kinders benadeel: Terwyl die huidige prysvlak vir kos en gebruiksgoedere met dié van Noord- en Wes-Europese lande vergelyk kan word, beloop maandelikse bruto salarisse en lone volgens amptelike statistieke gewoonlik minder as €800.

Belangrike sektore

Finansiële dienste, vervoer en logistiek, telekommunikasie, toerisme, handel, eiendomme en die boubedryf is tans die belangrikste ekonomiese sektore in Estland wat altesaam 53 persent van die bruto binnelandse produk (BBP) oplewer. Die dienstesektor toon die hoogste groeikoers en verenig sowat 60 persent van die ekonomiese groei op homself. Land- en bosbou speel net soos vissery 'n minder belangrike rol.

Estiese seehawens het in 2010 45,85 miljoen ton se goedere gehanteer – 'n toename van 19,2 persent teenoor die vorige jaar. 7,9 miljoen skeepspassasiers is vervoer. Veral die passasiervervoer tussen Estland en Finland en Swede het in die afgelope jare duidelik toegeneem. As gevolg van sterk mededinging van hawens in Rusland en sy Baltiese buurlande het Estland begin om sy hawe-infrastruktuur te diversifiseer en beleggings te verhoog.

Die Estiese toerismesektor toon vinnige groei en dra sowat vyftien persent tot die BBP by. In 2010 het die aantal binne- en buitelandse toeriste 2,12 miljoen beloop.

Ekonomiese beleid en situasie

Estland volg 'n liberale ekonomiese beleid. Aangesien die staatssektor slegs sowat twaalf persent tot die bruto binnelandse produk (BBP) bydra, bly die land se ekonomie tot 'n groot mate buigbaar en kan vinnig by veranderende omstandighede aanpas.

Estland se ekonomiese suksesverhaal sedert sy onafhanklikheidsverklaring is onder meer aan sy stabiele geldeenheid (die Estiese kroon was aan die Euro gekoppel), die liberalisering van pryse, die vermindering van staatssubsidies, 'n vinnige privatisering van staatsondernemings en in die besonder aan 'n baie liberale belasting- en beleggingsbeleid te danke. Die sterk ekonomiese groei in die eerste dekade van die 21ste eeu was veral deur 'n opswaai in die tersiêre sektor, die boubedryf en eiendomsmark, 'n sterk binnelandse vraag na goedere en dienste en stygende uitvoere gekenmerk. Estland se invoere het hierby teen 'n vinniger pas gegroei as sy uitvoere, en die land se buitelandse skuldlas was in 2009 reeds hoër as sy BBP.

'n Windkragaanleg in Hanila

Nadat die BBP in 2005 (+10,2 persent) en 2006 (+11,2 persent) nog teen dubbelsyfer-groeikoerse gestyg het, is die ekonomiese situasie vanaf 2007 deur 'n afwaartse aanpassing gekenmerk. Die groeikoers van die BBP het sodoende in 2007 tot 7,1 persent verlaag, terwyl die groeikoers in 2008 (-1,0 persent) en 2009 (-13,9 persent) negatief was. In 2010 is weer 'n positiewe groei van 3,1 persent aangeteken wat na verwagting in 2011 sal toeneem tot 4 persent. Die afnemende, maar nog steeds hoë tekort op die lopende rekening van die betalingsbalans en stygende inflasiesyfers van 6,6 persent in 2007 en meer as elf persent in 2008 gooi net soos loon- en salarisverhogings, wat hoër is as die groei van produktiwiteit, skadu.

Werkloosheid het in die eerste kwartaal van 2010 'n historiese rekordsyfer van 19 persent bereik. Dit het vanaf April 2010 effens begin daal, maar die gemiddelde syfer vir 2010 was steeds 16,9 persent.

Die stygende prysvlakke op internasionale energie- en voedselmarkte en belastingverhogings, wat vroeg in 2008 ingestel is, is aanvanklik as moontlike struikelblokke op pad na die instelling van die Euro beskou.

Buitelandse handel

Nordea Pank in die middestad van Tallinn

Estland se liberale ekonomiese beleid en die aanpassing van Estland se regstelsel aan die Europese Unie se riglyne, wat tans byna voltooi is, skep 'n optimale klimaat vir buitelandse beleggings. Relatief lae belastingtariewe vir ondernemings is 'n verdere trekpleister – die huidige belastingtarief van 21 persent moet eers betaal word wanneer 'n onderneming verdeelbare wins aanteken. 35,3 persent van alle huidige regstreekse buitelandse beleggings (4,3 miljard €) kom uit Swede.

Estland se buitelandse handel het in 2010 17,98 miljard € beloop (waarvan 8,75 miljard € uit- en 9,24 miljard € uitvoere was). Die tekort op die handelsrekening (488 miljoen €) was die laagste in vyftien jaar.

Die EU-lidlande is die belangrikste handelsvennote. Estland voer hoofsaaklik masjiene, toerusting en aanlegte, hout en houtprodukte, tekstiele, ru-olie (wat uit olieskalies ontgin word) en elektriese krag na ander Europese lande uit. Finland is met 17 persent die grootste mark vir Estiese uitvoere, terwyl ook die meeste invoere uit dié Skandinawiese land kom.

Kuns en kultuur

Kulturele invloede

Volksang en -danse speel tradisioneel net soos in die Baltiese buurlande 'n beduidende rol in die kulturele lewe: Dansers tydens die 18de Dansfees in Tallinn in 2009

Vanweë sy politieke en demografiese ontwikkeling was Estland steeds 'n land wat deur kulturele diversiteit gekenmerk is. So is die land in politieke opsig aanvanklik deur Denemarke, tussen 1252 en 1561 deur die Duitse Orde, daarna deur Swede en in die 18de en 19de eeu deur Rusland oorheers. Die Estiese kultuur en argitektuur is oor 'n tydperk van sowat 800 jaar sterk deur die plaaslike Duits-Baltiese bevolking, wat ook die heersende klas gevorm het, beïnvloed.

Die leefwyse in Estland se groot stede, veral Tallinn (onder sy ou naam Reval), is sterk deur die Noord-Duitse Hanse-kultuur beïnvloed – Duitse koopmanne was vanaf die Middeleeue tot die 19de eeu die toonaangewende element in Tallinn. Vanaf 1850 het die Russiese tsare 'n beleid van russifisering bevorder, tog het Baltiese studentegroepe en vanaf die 1870's die Universiteit van Dorpat (Tartu) 'n kulturele teengewig teen daardie ontwikkeling gevorm.

Die tyd van die Tweede Wêreldoorlog en die na-oorlogse periode, wat met die verlies van Estland se Duits- en Sweedssprekende minderhede en die grootskaalse immigrasie van Russe en ander etniese groepe gepaard gegaan het, was 'n tydperk van sosiale en kulturele verandering.

Deesdae bied die noordelike buurland Finland vanweë sy taalverwantskap 'n sterk oriëntasie vir Estland se kultuur.

Literatuur

Die Estiese literatuur weerspieël die veelvuldige kulturele invloede waaraan die Estiese volk deur die loop van sy geskiedenis blootgestel is. Naas Duits en Esties het ook Lets, Oos-Sweeds, Fins, Russies, Latyn, Grieks en Frans as skryftale gedien. Met die Kalevipoeg beskik Estland nogtans oor sy eie nasionale heldedig.

Kookkuns

Vana Tallinn (letterlik "Oud-Tallinn"), 'n gewilde Estiese likeur

Estland se kookkuns het sy wortels eerder in tradisionele eetgewoontes en weerspieël met sy sterk Nordiese, Duitse en Russiese invloede ook die kultuur en geskiedenis van hierdie Baltiese land. Vanweë die harde werk, wat die alledaagse lewe van mense vroeër gekenmerk het, het mense die voorkeur aan swaar kos gegee.

Tipiese stapelkosse soos swartbrood, gars, rog, kwark, suurkool, varkvleis, vis, suurkool, aartappels, melk en ander suiwelprodukte kom in baie Estiese resepte voor. Daarnaas speel ook sampioene en bessies (soos bosbessies) uit Estland se bosgebiede 'n belangrike rol. As gevolg van die lang en koue Estiese winters was mense vroeër genoodsaak om hul kos te preserveer. Die vogtige klimaat was nie geskik om kos te laat droog nie sodat groente, vis en vleis gewoonlik gerook of ingemaak is.

Vandag beskou die Este hul nasionale kookkuns as deel van die Nordiese kookkuns, en daar is steeds meer internasionale invloede. Estland se nuwe disse is ligter maaltye met tradisionele aksente. Vleis, pluimvee en wors word dikwels bedien, maar ook ou nasionale kosse soos kalwervleisjellie (Esties: sült, van Duits Sülze), gevulde kalwervleisbraaistuk (taidetud baikarind) en rossolye (ingemaakte haring met worteljies) is steeds gewild.

Tradisionele Estiese dranke is bier (õlu), wodka (viin) en Vana Tallinn, 'n inheemse likeur wat met suurlemoenolie, kaneel en vanielje verfyn word. Melkdrankies, wat van kefir en karringmelk berei word, is net so gewild soos kali, 'n tradisionele Estiese koeldrank wat van brood, water, pepermentstengels, die takke van swart bessiesplante, heuning of suiker, gis, hops en melk berei word.

Sport

Tartu-skimaraton in 2006

Sport neem 'n belangrike rol in die Estiese kultuur in. Ná sy onafhanklikwording van Rusland in 1918 het Estland tydens die Olimpiese Somerspele 1920 vir die eerste keer as 'n onafhanklike land deelgeneem, hoewel die Nasionale Olimpiese Komitee eers in 1923 gestig is. Estiese atlete het ook tussen 1952 en 1988 aan die Olimpiese Spele deelgeneem, maar onder die Sowjetse vlag, aangesien dié land in 1940 deur die Sowjetunie beset en geannekseer is. Die Olimpiese Somerspele 1980 se seilvaartitem is in Tallinn beslis. Sedert sy onafhanklikwording in 1990 het Estland aan al die Olimpiese Spele deelgeneem. Estland het die meeste van sy medaljes in atletiek, gewigoptel, stoei en heg-en-steg-ski gewen. Estland is een van die mees suksesvolle lande op die Olimpiese Spele wat die aantal medaljes volgens inwoners betref. Van Estland se beste uitslae was die derde plek op die Olimpiese Somerspele 1936 en twaalfde op die Olimpiese Winterspele 2006 se algehele medaljetabel.

Estland beskik oor baie binne- en buite-fasiliteite vir verskeie sportsoorte.

Kiiking, 'n taamlik nuwe sportsoort, is in 1993 deur Ado Kosk in Estland uitgedink. Kiiking behels 'n gewysigde swaai waarin die ruiter van die swaai 360 grade probeer voltooi.

Basketbal is ook 'n noemenswaardige sportsoort in Estland. Die plaaslike hoogste basketballiga is die Korvpalli Meistriliiga. Van die suksesvollste basketbalklubs is Tartu Ülikool en Tallinna Kalev. Estiese klubs neem ook aan Europese en plaaslike toernooie deel. Die Estlandse nasionale basketbalspan het aan die Olimpiese Somerspele 1936 en vier EuroBasket-toernooie deelgeneem.

Bronnelys

Algemeen

• (en) "Estonia". Encyclopædia Britannica. Besoek op 22 Julie 2024.
• (en) "Estonia". Central Intelligence Agency. Besoek op 22 Julie 2024.

Eksterne skakels

• (en) Toerisme-inligting oor Estland op Wikivoyage
• (et) Staatsportaal van Estland
• (en) Kaart van Estland
• (en) Estonia onLine
• (en) Fotos van Estland
• (en) Estonica – Ensiklopedie oor Estland