Кайашкан

Кайашкан
	Јурт
Кайашкан
	орустап Каяшкан
	52°22′32″ с. ш. 87°21′44″ в. д.HGЯO
Эл-тергее	Россия
Федерацияныҥ субъекты	Алтай Республика
Муниципал аймак	Турачак
Јурт јеезе	Турачактыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги	360 м
Климады	орто-континентал
Ойдиҥ поязы	UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы	↘138 кижи (2016)
Ук-калыктар	орустар 82 %
Окылу тил	алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды	+7 38843
Почтаныҥ индекси	649153
АТТК-ныҥ коды	84225875002
МТТК-ныҥ коды	84625475106
Номер в ГКГН	0154316
	Кайашкан Москва Кайашкан (Алтай Республика) Улалу Кайашкан

Кайашкан (орустап Каяшкан) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Турачактыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

Кайашкан — кайа, кыр, каскак туу, ашкан, ажыра, орустап через гору, скалу^[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Кууныҥ суузына Сия ла Кайашкан суулар киргенинде турат. Тилаштар, Урчын, Уйа, Кӧчимер, Сары-Чоҥмо, Ӱлден, Тобр деп атту кырлар айландыра турат.

Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 360 метрге бийик^[1].

Климады

Климады орто-континентал. Кемеров (Кӧмӱрлӱ) областьтыҥ кыйузына јуук. Климады орто-континентал. Узун соок кыш ла серӱӱн јай. Кейдиҥ ортојылдык температуразы 4,3 °С, јылуныҥ ӱстӱги бажы +36 °С, сооктыҥ эҥ ле тыҥы −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы сооктор 05.06./08.09, сооктор јок кӱндер бир јылга 94, јут-чыктыҥ кеми јыл туркунына 826 мм, ортојылдык салкынныҥ кеми 1,3 м/с, 15 м/с тыҥ салкын бир јылда 10,3 кӱн. Кардыҥ, кӱрттиҥ тереҥи кышкыда 1,5-2 метрдеҥ ажыра болот кезик јерлерде.

Аҥ-куштары

Аба-Јыштыҥ аҥы-кужы астаган да болзо, корулу јерлерде (заповедникте)айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, какай, јеекен, шӱлӱзин, туйгактузы: булан, элик, марал, аҥ, оокторы: сарас, агас, јоонмойын, албаа, суузар, тийиҥ кӧрӱк, камду ла оноҥ до ӧскӧзи^[5]. Кезик куштардыҥ тоозы астап, Кызыл бичикке де киргени бар, ол барынтычы куштардаҥ кӧп сабазы: шоҥкор, ала-ылаачын, мечиртке, ӱкӱ^[6]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка.

Ӧзӱмдери

Койу кара агаш ӧзӧт, ортозында јаан састарлу, јойгон, чиби, мӧш, кайыҥ, аспак, карагай ла тал^[7]. Чыкту кей, јылу ыжык јер, јердиҥ кыртыжы јымжак учун ӧлӧҥ чӧп бийик ле койу ӧзӧт, эмеш ачык јадаҥдар ла меестерде јӱзӱн чечектер, јиилектер, јаскыда калба, орляк, кӧжнӧ лӧ кӱскиде кузук, эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар быжат. Састу јерде тӧҥӧзӧктӧрдӧ кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин ле камыш ӧзӧр. Кӱӱктаман, саргай, чейне, быркырууш чечек, ак чечек, калаш чечек ле о.ӧ. Јиилектердеҥ јайгыда каракат, тийиҥкат, кызылгат, бороҥот, јыдукара, чычрана, јодро јакшы тӱжӱм берет. «Республика Алтайдыҥ Кызыл бичигиниҥ» ӧзӱмдери ол эм-тазылдар: кызыл тазыл, алтын тазыл^[8].

Аралдарда јӱзӱн-јӱӱр тайа, јыраа, каргана туй ла јайылып ӧзӧт.

Јери ле јолдоры

Јуртта 3 ором: Јараттай, Суулу, Тӧс.

Јол «Турачак — Кемеровтыҥ граны — Кайашкан». Тӱлемге јетре тракторлу јол. Таштаголго јетре 69 км.

Кайашкан јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Турачак	26 км
Аймактыҥ тӧс јери Турачак	26 км
Республикан тӧс кала Улалу	170 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы	210 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва	4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма)	180 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јон

Эл-јонныҥ тоозы
2010^[9]	2011^[10]	2012^[10]	2013^[10]	2014^[11]	2015^[12]	2016^[2]
143	→143	↗153	↗156	↘151	↘149	↘138

Ук-калыктары

Чалкандулар, кумандылар, тубалар, орустар јуртайт.

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 205 кижи болгон, олордыҥ 82 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон (чалкандулар, кумандылар, тубалар)^[3].

Окылу тил: орус, алтай^[13].

Инфраструктуразы

баштамы школ;
эмчилик;
јурттыҥ клубы;
магазин;
прииск алтын казатан;
АЗС;
СТО.

Экономиказы

Туризм, таҥынаҥ ээлемдер. Агашла иштер. Пилорама.

Кереестер

Археологиялык

Ташта јурамал (орустап петроглиф (1299)^[14].

Ар-бӱткендик

Бийдиҥ јалы. Боочы. Байлу јер (1303) Турачак — Таштагол деп јолдо^[14];
Кара-Суу (1280) байлу тоҥмок^[14];
Чоҥмо. Байлу кыр (1263)^[14];
Спырна. Байлу кыр (1260)^[14].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте^[14].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

Јарлу улузы

Ајарулар

↑ ^1,0 ^1,1 Каяшкан (Кайашкан)
↑ ^2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
↑ ^3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
↑ ^10,0 ^10,1 ^10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
↑ ^14,0 ^14,1 ^14,2 ^14,3 ^14,4 ^14,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар

Кайашкан. Турачак аймак.

[Высота_н/у_моря-1] 1,0 ^1,1 Каяшкан (Кайашкан)

[2016AY-2] 2,0 ^2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.

[Коряков-3] 3,0 ^3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».

[Топонимика-4] Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.

[Кучин_флора_и_фауна-5] Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.

[Кр_книга_животные_РА_2017-6] Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[Торбоков_звери-7] Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020

[Кр_книга_растения_РА_2017-8] Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный

[2010G-9] Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1 (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.

[2012T-10] 10,0 ^10,1 ^10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай (ја. эм.). Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.

[2014CK-11] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.

[2015AG-12] Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы (ја. эм.). Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.

[Закон_РА_о_языках-13] Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)

[Ойношев_свод-14] 14,0 ^14,1 ^14,2 ^14,3 ^14,4 ^14,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]