Перайсьці да зьместу

Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак (Горадня)

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Помнік сакральнай архітэктуры
Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак
Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі
Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі
Краіна Беларусь
горад Горадня
Каардынаты 53°40′37.68″ пн. ш. 23°50′9.84″ у. д. / 53.6771333° пн. ш. 23.8360667° у. д. / 53.6771333; 23.8360667Каардынаты: 53°40′37.68″ пн. ш. 23°50′9.84″ у. д. / 53.6771333° пн. ш. 23.8360667° у. д. / 53.6771333; 23.8360667
Канфэсія каталіцтва
Эпархія Гарадзенская дыяцэзія 
Ордэнская прыналежнасьць брыгіткі
Архітэктурны стыль барока
Аўтар праекту Бенедэта Молі[d]
Заснавальнік Крыштап Весялоўскі
Дата заснаваньня XVII стагодзьдзе
Будаваньне 1634—1642 гады
Статус Ахоўная зона
Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак на мапе Беларусі ±
Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак
Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак
Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак
Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак
Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак
Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак
Касьцёл Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар брыгітак на Вікісховішчы

Касьцёл Зьвестава́ньня Найсьвяце́йшай Па́нны Мары́і і кля́штар брыгі́так[1][a] — помнік архітэктуры XVII стагодзьдзя ў Горадні. Знаходзіцца ў Старым Месьце, на рагу гістарычных Азёрскай і Брыгіцкай вуліцаў[b], адна з кампазыцыйных дамінанатаў гэтай мясцовасьці. Дзее. Твор архітэктуры раньняга барока (так званага любельскага тыпу рэнэсанснага касьцёла[3]) з элемэнтамі готыкі і рэнэсансу[4]. Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі.

Комплекс Гарадзенскага брыгіцкага кляштару складаецца з касьцёла, кляштарнага корпуса і драўлянага лямуса, аточаных мурам зь вежамі і брамамі. Па Другой сусьветнай вайне савецкія ўлады зьнішчылі інтэр'ер касьцёла, кляштарную званіцу і частку муру з брамай і дзьвюма вежамі. У архітэктурных дэталях касьцёла і кляштару адзначаюць прыметнае адхіленьне ад клясычных барокавых формаў. Гэта праявілася ў досыць вольнай трактоўцы капітэляў пілястраў карынцкага ордэру, у дэкаратыўным аздабленьні парталаў і асабліва — у архітэктурных матывах брамаў, якія ўжо толькі аддалена нагадваюць формы заходнеэўрапейскай архітэктуры[5]. На думку дасьледнікаў, касьцёл брыгітак ёсьць адным з найбольш раньніх аўтэнтычных узораў барокавага 2-вежавага фасаду ў сакральным дойлідзтве Беларусі, а спалучэньне ў ім рэнэсансных і барокавых рысаў надае яму адметнасьць[6]. У двары комплексу захаваўся ўнікальны і найбольш старажытны драўляны будынак Беларусі — лямус, у архітэктуры і канструкцыях гэтай пабудовы знайшлі сваё адлюстраваньне традыцыі беларускага драўлянага дойлідзтва[7]. Ансамбль мае вялікую архітэктурную цікавасьць, бо захаваўся да нашых дзён амаль безь перабудоваў.

Гісторыя

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вялікае Княства Літоўскае

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Заснавальнік касьцёла Крыштап Весялоўскі
Лічыцца, што Гіляры Хаецкі на карціне «Сьвятое сямейства», выявіў сям’ю Весялоўскіх — фундатараў касьцёла
Грызэльда Сапега

Заснавальнікамі кляштара лічацца надворны маршалак Вялікага Княства Літоўскага Крыштап Весялоўскі і ягоная жонка Аляксандра Мар’яна з роду Сабескіх, якія ў 1634 годзе запрасілі ў Горадню ордэн брыгітак і падаравалі яму некалькі пляцаў у самім горадзе і фальваркі ў Гарадзенскім і Ваўкавыскім паветах[8]. Магчымай прычынай гэтага фундушу магла быць сьмерць жонкі і прыёмнае дачкі Грызэльды. Дзякуючы фундацыі Весялоўскага ў 1636 годзе спачатку збудавалі драўляны, а потым у 1642 годзе і мураваны будынак касьцёла паводле праекту італьянскага архітэктара Бэнэдэта Молі ў стылі раньняга барока[9]. Касьцёл паставілі на Азёрскай вуліцы[c] (пазьней Скідзельская, Купецкая, Брыгіцкая), забудова якой на той час была драўлянай[8]. У 1634 годзе першыя 8 сясьцёр-брыгітак на чале з Даротай Фірлей[9] прыбылі ў Горадню зь Любліна і пасяліліся спачатку ў драўляным лямусе, збудаваным у тым жа годзе[8]. Ужо 6 сьнежня 1636 году адбылася сьвяточная інтрадыкцыя гэтых сясьцёр-брыгітак. У Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў Горадні захоўваецца «Рэестар маёмасьці кляштару брыгітак» 1636 году, у якім пералічваюцца званы, літургічныя шаты, палатно, посуд, скрыні і зялёная шафа[10]. У студзені 1637 году ў касьцёл перавезьлі зь Вільні парэшткі Грызэльды Сапегі, а ў красавіку тут пахавалі Крыштапа Весялоўскага. Кароль і вялікі князь Уладзіслаў Ваза выдаў кляштару прывілеі ў 1638 і 1643 гадох[11].

У 1646 годзе мастак Яган Шрэтэр стварыў для касьцёла алтарныя карціны: «Зьвеставаньне», «Сьвятая Брыгіта», «Сьвятая Ганна», «Беззаганнае зачацьце Панны Марыі» і іншыя[12].

«Зьвеставаньне», абраз XVIII ст.

19 кастрычніка 1651 году касьцёл быў асьвечаны віленскім біскупам Юрыем Тышкевічам і атрымаў тытул Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Панны Марыі[9]. Касьцёл меў 7 алтароў, галоўны зь якіх адпавядаў тытулу — Зьвеставаньня[13], назвы іншых: Сьвятога Аўгустына, Сьвятога Язэпа, Сьвятой Брыгіты, Сьвятой Ганны, Сьвятога Казімера, Сьвятой Кацярыны Швэдзкай. Таксама ў касьцёле захоўваліся рэліквіі Сьвятога Клімэнта, які лічыўся заступнікам Горадні, сапраўднасьць рэліквіі пацьвярджалі дакумэнты Рымскай курыі (1768) і віленскага біскупа (1780)[14].

Першай ігуменьняй у 1640 годзе стала люблінская ваяводзіна Ганна Сабеская, родная сястра Аляксандры Весялоўскай. Пры ёй кляштару былі адпісаныя мястэчка Крамяніца, фальваркі Князева, Мартынаўшчына, Вузлаўцы, Шылавічы, Задвор’е, Рагозьніца, вылучаныя грошы на шпіталь[9].

Кляштар значна пацярпеў падчас швэдзкай акупацыі Горадні ў вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай, калі сёстры-брыгіткі мусілі пакінуць Горадню і тры гады жыць у Гданьску, пакуль кляштар ня быў адноўлены[15].

Паводле Статуту і практыкі брыгіцкага ордэну, у кляштар прымалі дзяўчат з шляхецкіх і магнацкіх сем’яў, звычайна іх было каля 20—30 чалавек, а максымальная колькасьць дасягала 40 (у 1745 годзе — 31). Духоўнікамі гарадзенскіх брыгітак былі ксяндзы-бэрнардыны. Аднак у 1752 годзе брыгіткі адмовіліся ад апекі бэрнардынаў праз тое, што іх правінцыял Мадэст Унароўскі зьмяніў духоўніка бяз згоды манашак. Некаторы час духоўнікамі брыгітак былі дамінікане, кармэліты, езуіты. З 1759 году брыгіткі зноў вярнуліся да апекі бэрнардынаў. З канца XVIII стагодзьдзя ў кляштары выхоўваліся дзяўчынкі-сіраты з шляхецкіх сем’яў[16].

Галоўнымі касьцельнымі сьвятамі былі Зьвеставаньне Панны Марыі, сьвятых Кацярыны, Клімэнта, Аўгустына і Брыгіты, апостала Пятра.

У 1684 годзе ў Вільні для манашак адмыслова выдалі малітоўнік «Breviarium monialum» (спэцыяльны дапаможнік з малітвамі і апісаньнем правядзеньня набажэнства). Займаліся манашкі і гаспадарчай працай, выраблялі прадукты для жыхароў Горадні і навакольля. Кожны год у Караляўцы з маёнткаў, якія належалі кляштару, водным шляхам адпраўлялася збожжа, назад вязьлі соль, жалеза, посуд, духмяныя карані. Таксама кляштар брыгітак быў вядомы для жыхароў Горадні і навакольля вытворчасьцю воску[17].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Па трэцім падзеле Рэчы Паспалітай (1795 год), калі Горадня апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, касьцёл і кляштар працягвалі дзеяць. Па пажары 1827 году ў комплексе праводзіліся рамонтныя работы, дабудоўваецца яшчэ адна частка кляштару з боку касьцёла, якая замкнула кляштарны будынак і касьцёл, утварыўшы прастакутны ўнутраны падворак[10].

Плян 1830 году. Тэрыторыі ў Горадні, якія належалі кляштару брыгітак
Касьцёл, 1910 г.

Па здушэньні вызвольнага паўстаньня (1830—1831) ў 1842 годзе расейскія ўлады выдалі загад аб ліквідацыі кляштару ордэну Сьвятой Брыгіты ў Горадні. Самім сёстрам аднак дазволілі заставацца ў старых мурах да канца іх жыцьця. Апроч таго, у кляштары пасялілі манашак з зачыненых кляштараў: бэнэдыктынак зь Нясьвіжу, брыгітак з Луцку і дамініканак з Наваградку[9][18].

У XIX стагодзьдзі расейскія ўлады выкарыстоўвалі брыгіцкі кляштар як турму (гэтак жа, як і езуіцкі). Сюды ў 1827 годзе зьмясьцілі паводле пастановы расейскага суду Карнэлію і Ксавэрыю Рукевіч, удзельніц руху дзекабрыстаў і сясьцёр вядомага філямата і сябра таварыства «Ваенныя сябры» Міхала Рукевіча (1794—1841). Паводле расейскага выраку, «сясьцёр шляхціца Рукевіча Ксавэрыю і Карнэлію замест вызначанай ім Яго Высокасьцю кары трымаць у кляштары: Ксавэрыю — адзін год, Карнэлію — шэсьць месяцаў». Сёстры правялі ў кляштары брыгітак тэрміны: Ксавэрыя — з 22 траўня 1827 па 3 чэрвеня 1828 году, Карнэлія — з 22 траўня па пачатак сьнежня 1827 году[19].

За ўдзел у нацыянальна-вызвольным паўстаньні (1863—1864) расейскія ўлады наклалі кантрыбуцыю на рымска-каталіцкае сьвятарства. Гарадзенскі брыгіцкі кляштар, як кляштар першай катэгорыі, мусіў быў унесьці ў расейскі скарб 553 рублі, што было вялікай сумай[10]. Касьцёл і кляштар ацалелі ў час пажару 1885 году, хоць пашкоджаньні атрымала званіца, аплавіліся званы і нават згарэлі знадворныя дзьверы касьцёла. У 1891 годзе ў кляштары засталося 5 манашак, а ў 1907 годзе толькі дзьве састарэлыя сястры (і яшчэ дзьве так званыя «асьпіранткі»), для апекі над якімі арцыбіскуп віленскі Эдуард Роп дамогся ад уладаў прыняцьця кандыдатак. Апошняй зь сясьцёр-брыгітак была Элеанора Скжэндзеўская[20].

У 1908 годзе кляштар перадалі пад апеку ордэну Сьвятой сям’і з Назарэту. Першай абатысай кляштара назарэтанак у Горадні стала маці Паўла. У верасьні 1908 году маці Паўла (мастачка Марыя Гажыч, якая прадала свой маёнтак Тапаляны і ўсе атрыманыя грошы прызначыла на рэканструкцыю касьцёла і кляштару брыгітак; па сьмерці пахаваная на старых каталіцкіх могілках на вуліцы Антонава)[21], атрымала ад уладаў пацьверджаньне становішча ігуменьні брыгітак. Разам зь ёй прыехалі ў Горадню яшчэ дзьве сястры, а пазьней яшчэ тры[22]. З 1909 году пробашчам пры кляштары быў Францішак Грынкевіч (1884—1933) — беларускі рэлігійны і культурны дзяяч. У той жа год у касьцёле адбываецца першая так званая «чэрвеньская служба».

Па заняцьці Горадні войскамі Нямецкай імпэрыі сёстры-брыгіткі адкрылі першую ў Горадні польскую гімназію.

Найноўшы час

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Касьцёл і кляштар брыгітак з паўночна-ўсходняга боку: у 1916 годзе (налева) і 2012 годзе (направа)

У міжваенны час у кляштарных будынках знаходзілася школа назарэтанак[9], у якой навучалася 200 дзяцей. У 1935 годзе ўлады Горадні разглядалі пытаньне аб выдзяленьні сродкаў на рэстаўрацыю будынка кляштару[23].

За часамі Другой Сусьветнай вайны сясьцёр-назарэтанак дэпартавалі ў Старабельск (Варашылаўградзкая вобласьць)[24].

25 сакавіка 1950 году савецкія ўлады пастановай гарвыканкаму зачынілі касьцёл, будынкі кляштару спачатку выкарыстоўваліся як дзіцячы садок, а потым як псыхіятрычная лячэбніца і іншыя мэдычныя ўстановы. У 1961 годзе дасьледніца архітэктуры Алена Квітніцкая знайшла ў сутарэньнях касьцёла архіў кляштару, мастацтвазнаўца Алена Аладава — партрэты Крыштапа і Аляксандры Весялоўскіх, Грызэльды Вадынскай. Яны былі адрэстаўраваныя ў Дзяржаўным Расейскім музэі і дэманструюцца ў Нацыянальным мастацкім музэі Рэспублікі Беларусь ў Менску. У 1970—1980 гадох у касьцёле вяліся рэстаўрацыйныя працы, з прычыны добрай акустыкі памяшканьня плянавалася выкарыстоўваць касьцёл пад канцэртную залю[9].

У 1990 годзе касьцёл вярнулі каталікам і 2 чэрвеня 1992 году яго асьвяціў арцыбіскуп Тадэвуш Кандрусевіч пад гістарычным тытулам Зьвеставаньня Панны Марыі, а па пабудове новага будынка псыхіятрычнай лячэбніцы ў Горадні, будынак кляштару таксама перадалі вернікам.

Роля ў забудове Горадні

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Асноўныя дамінанты Горадні — Фарны касьцёл (зялёны колер), Езуіцкі касьцёл (сіні колер) і Брыгіцкі касьцёл. Жоўтым колерам пазначаецца вуліца Азёрская

XVII стагодзьдзе стала для Горадні часам інтэнсіўнага будаваньня касьцёлаў і кляштараў: да ўжо існых Фарнага касьцёла (зьнішчаны савецкімі ўладамі), касьцёла Сьвятога Духа (часткова зруйнаваны расейскімі ўладамі) і Бэрнардынскага мужчынскага кляштару з касьцёлам дадаліся Бэрнардынскі жаночы (зьнішчаны савецкімі ўладамі), Брыгіцкі, Езуіцкі, Дамініканскі (зьнішчаны расейскімі ўладамі, Францішканскі, Кармэліцкі (зьнішчаны расейскімі ўладамі), Баніфатэрскі (не захаваўся) кляштары і касьцёлы. Яны былі апорнымі пунтамі пляну Горадні і адыгрывалі вызначальную ролю ў будове ўсёй плянавальнай структуры і ўсяго архітэктурнага аблічча гораду.

Сыстэма разьмяшчэньня кляштараў была такой, што яны займалі ўсе важныя стратэгічныя пункты на подступах да гарадзкога цэнтру і стаялі на галоўных магістралях. Апроч абарончай ролі, будаўнікі кляштараў улічвалі і ансамбль вулічнай архітэктуры, плошчаў і гораду ў цэлым. Касьцёлы разьмяшчаліся так, што пры руху ў цэнтар гораду іх памеры павялічваліся, дзякуючы чаму стваралася паступовае нарошчваньне моцы архітэктурнага ўзьдзеяньня[25].

Касьцёл з боку Азёрскай вуліцы паводле эскізаў пачатку XIX ст.

Дзеля пабудовы комплексу касьцёла і кляштару брыгітак спатрэбіўся даволі вялікі пляц. Патрэбная тэрыторыя знайшлася пры самым канцы Азёрскай вуліцы, на рагу з Навікоўскай (пазьней Брыгіцкая, цяпер Моладзевая). Нягледзячы на тое, што плошча пляцу была даволі вялікай, знайшліся акалічнасьці, якія вымусілі праектоўніка адступіць ад канонаў тагачаснага будаваньня. Замест кананічнага 3-нэфавага невядомы архітэктар паставіў 1-нэфавы касьцёл алтаром на ўсход, а бакавым фасадам да Азёрскай вуліцы. Галоўны заходні фасад атрымаў манумэнтальную 3-часткавую кампазыцыю, акцэнтаваную вэртыкальлю. Пры гэтым касьцёл замыкаў пэрспэктыву Брыгіцкай вуліцы, якая ў тым месцы рабіла выгін. Замест двух будынкаў для манахаў і манашак, якія паводле статуту ордэну мусілі далучацца да касьцёла з поўдня і поўначы, тут збудавалі адзін разьвіты 2-павярховы кляштар з замкнутым нутраным дворыкам. З той прычыны, што кляштар разьмяшчаўся з паўднёвага боку касьцёла, зьявілася магчымасьць перасунуць касьцёл бліжэй да Азёрскай вуліцы, каб ён лепш успрымаўся ў пэрспэктыве. Аднак касьцёл усё ж не выходзіў на лінію забудовы вуліцы, таму што тэрыторыя комплексу атачалася мурам зь вежамі на кутох. Высокі мур закрываў ніжні ярус касьцёла, і пры гэтым выглядаў як яго моцны п’едэстал. З-за агароджы да неба рытмічна цягнуўся шэраг вузкіх аконных праёмаў і тонкіх пілястраў. Высокая і гладкая абарончая сьцяна з плястычнымі акцэнтамі надавала касьцёлу яшчэ больш велічнасьці[4].

Як і іншыя архітэктурныя дамінанты, комплекс кляштару брыгітак добра суадносіўся ня толькі з прылеглай забудовай, але і з усім горадам. На вуліцы Азёрскай стаялі два кляштары — Езуіцкі і Брыгіцкі. На Старым Рынку гэты кірунак замыкаўся Фарным касьцёлам. Усе касьцёлы атрымалі арыентацыю ўздоўж вуліцы і былі нібы выцягнутыя ў кільватэрную лінію ў кірунку да замкаў[26]. Дзьве архітэктурныя дамінанты на адной вуліцы фармавалі комплекс зь лякальнай восьсю, які падкрэсьліваў кірунак да гарадзкога цэнтру[27].

Архітэктура

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Касьцёл

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Касьцёл — помнік архітэктуры раньняга барока. Месьціцца ў паўночнай частцы кляштарнага комплексу. Зрух усяго комплексу да паўночна-заходняга кута пляцу тлумачыўся абарончымі разьлікамі (такім чынам ажыцьцяўляўся кантроль важнага раздарожжа на подступах да гарадзкога цэнтру), таксама ўлічвалася і ансамблевая пабудова вуліцы. У пляне комплексу касьцёл арганічна зьвязваецца з кляштарам і ўтварае зь ім адзінае цэлае[28].

Экстэр’ер

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Плян касьцёла і кляштару брыгітак
Галоўны фасад касьцёла

Гэта 1-нэфавая 2-вежавая базыліка з паўцыркульнай апсыдай, накрытая агульным высокім чарапічным дахам. Фасады падзяляюцца паўцыркульнымі высокімі аконнымі праёмамі і апрацоўваюцца ў прасьценках карынцкімі пілястрамі, аб’ядноўваюцца агульным антаблемэнтам. Асаблівую цікавасьць мае сьцяна галоўнага фасаду, па-барокаваму пышная, яна больш шырокая за нэф, таму што арганічна ўлучае ў сабе бакавыя вежачкі, дэкаратыўна аздобленыя вуглы збудаваньня[29]. Франтальны фасад — роўніца, якая ў складаным рытме апрацоўваецца карынцкімі пілястрамі, трыма ярусамі складана прафіляваных антаблемэнтаў, аркавымі праёмамі і нішамі для скульптуры. На ўзроўні карнізу нэфа галоўны фасад падзяляецца магутным 2-ярусным антаблемэнтам, ніжні фрыз якога аздабляецца расьлінным арнамэнтам у тэхніцы зграфіта (рэнэсансны элемэнт), а верхні фрыз у цэнтры — сэгмэнтным франтонам з дынамічным скульптурным рэльефам (барокавы элемэнт). Фасад завяршае шчыт з трыкутным франтонам, які бакавымі вітымі валютамі аб’ядноўваецца з 4-граннымі ярусамі бакавых вежаў з партатыўнымі сыгнатуркамі. Роўная вышыня вежаў і франтонаў надае фасаду тэктанічную цэласнасьць і завершанасьць[30]. На асноўным заходнім фасадзе можна вылучыць кампазыцыйныя прыёмы, якія адрозьніваюць яго ад іншых гарадзенскіх касьцёлаў, у першую чаргу Бэрнардынскага і Езуіцкага. Так, трыкутнае разьмяшчэньне нішаў атрымала ў брыгіцкім касьцёле адваротную пабудову. Аснова трыкутніка зьмясьцілася ўгору, а вяршыня ўніз. Такім парадкам, уся кампазыцыя атрымала большую дынамічнасьць і вастрыню[31].

Дэкор фасаднага фрызу выкананы ў тэхніцы зграфіты (расьлінны арнамэнт у спалучэньні з выявамі міталягічных істотаў). Ужываньне фантастычных алегорыяў, гратэску, наданьне натуральным формам штучных дэфармацыяў гавораць пра значны ўплыў маньерызму — вапняковыя парталы брыгіцкага касьцёла маюць элемэнты арнамэнтаў у форме акантоўкі, фантастычных грыфонаў і расьлінаў. Бадай самай адметнай рысаю касьцёла ёсьць зграфітавы фрыз: на ўсім фасадзе цягнецца арнамэнтавы пас, утвораны выскрэбваньнем верхняй белай тынкоўкі, пад якой знаходзіцца амаль чорная (у вапну дадаваўся драўнінны вугаль). Такім чынам атрымліваліся даволі яскравыя і рэльефныя выявы анёлаў, цмокаў, расьлінаў — на чорным фоне. Зграфітавы фрыз быў створаны на завяршальным этапе аздабленьня касьцёла (1643—1645). З той прычыны, што зграфіта ёсьць тыповай рэнэсанснай тэхнікай, то з разьвіцьцём барока зграфітавы пас затынкавалі. У 1980-я гады ў час дасьледаваньняў архітэктуры касьцёла былі знойдзеныя парэшткі зграфіты. Фрыз цалкам адрэстаўравалі[32].

На бакавых фасадах паўцыркулярныя вокны[33]. Цэнтральны і бакавы ўваходы ў касьцёл вылучаюцца парталамі. Усе элемэнты добра зьвязаныя паміж сабой і складаюць адзінае цэлае[34].

Партал галоўнага ўваходу Зграфітавы пас Партал бакавога ўваходу

Інтэр’ер

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Нутраны выгляд касьцёла

Ва ўнутраным аздабленьні касьцёла вылучаецца з аднаго боку большая прастата і стрыманасьць у адрозьненьне ад іншых гарадзенскіх касьцёлаў, з другога боку — тонкае хараство дэкаратыўнага ўбраньня[35].

Будынак мае 1-нэфавую структуру з паўкруглым алтарным завяршэньнем, якое ўпісваецца ў агульны прастакутны плян. Унутры нэф перакрываецца цыліндрычным скляпеньнем даволі значнага пралёту з распарубкамі без падпружных арак. Адзіная падпружная арка на моцна высунутых пілёнах аддзяляе алтарную частку, перакрытую конхавым скляпеньнем з чатырма радыяльнымі распарубкамі. Ва ўваходнай частцы (адпаведна кроку капітальнай сьцяны кляштару) вылучаецца ніжні неканструкцыйны нартэкс.[36]

Інтэр'ер, да 1939 г.

Малітоўная заля перакрываецца цыліндрычным скляпеньнем, умацаваным падпружнымі аркамі і прарэзаным над вокнамі распалубкамі. Паўцыркулярная апсыда аддзяляецца ад залі бакавымі пілёнамі і перакінутай паміж імі аркай, мае аднолькавую з нэфам вышыню. Над уваходам — узьнятая на два гранёныя слупы і патроеную аркаду шырокая галерэя хораў, злучаная з кансольным бакавым бальконам зь вітымі ўсходамі. Архітэктурная плястыка інтэр’еру, як і фасаду касьцёла, засноўваецца на падзеле сьценаў пілястрамі стылізаванага карынцкага ордару. Такім чынам, тут гатычна-рэнэсансны элемэнт падаецца ў новай барокавай трактоўцы[37]. У бакавых нэфах і пад хорамі разьмяшчаюцца 14 барэльефных сюжэтна-скульптурных пано на тэму Крыжовага шляху Хрыста. У глыбокай аркавай нішы бакавой сьцяны — скульптурная кампазыцыя «Хрыстос, які пакутуе і Марыя». Цікавай асаблівасьцю інтэр’еру брыгіцкага касьцёла ёсьць тое, што ў ім арган разьмяшчаецца не на хорах, а на бальконе з правага боку сьцяны[38].

У касьцёле захоўваліся рэліквіі Сьвятога Клімэнта — заступніка Горадні. Багаты ўнутраны строй касьцёла складаўся зь велізарных скульптурных кампазыцыяў і больш за 40 абразоў. Алтарныя выявы для яго пісаў вядомы віленскі мастак Яган Шрэтэр, а таксама мясцовыя мастакі: Гіляры Хаецкі, Францішак Лякшынскі, Якуб з Тыкоціну. Мастак-дамініканін Гіляры Хаецкі, які жыў у XVII стагодзьдзі, вядомы сваёй працай «Сьвятога сямейства», на якім, як лічыцца, выявіў сям’я Весялоўскіх — фундатараў касьцёла. Цяпер гэты твор захоўваецца ў Гарадзенскім дзяржаўным музэі гісторыі рэлігіі.

Галоўны алтар касьцёла — драўляны, гэтак жа як і чатыры бакавыя. Амбон мае кшталт тых, што ў віленскай капліцы Сьвятога Казімера. Арган быў выраблены вядомымі гданьскімі майстрамі. У 1964 годзе ў скрыптах касьцёла была знойдзеная вялікая колькасьць абразоў і малюнкаў (у тым ліку і заснавальнікаў кляштару) якія па рэстаўрацыі ў Эрмітажы аздобілі экспазыцыю Нацыянальнага мастацкага музэю ў Менску[39].

Кляштар

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Кляштар арганічна зьвязваецца з касьцёлам і ўтварае зь ім адзінае цэлае. Архітэктура кляштарнага будынка, які знаходзіцца за мурам, што атачае комплекс, простая і ляканічная. Гэта помнік архітэктуры барока, 2-павярховы прастакутны ў пляне будынак з унутраным дворыкам, злучаны з паўночна-заходняй сьцяной касьцёла. Невялікія скляпеністыя памяшканьні традыцыйна аб’ядноўваюцца нутранымі калідорамі-галерэямі пэрымэтрам замкнёнага прастакутнага двара. Фасады рытмічна падзяляюцца маленькімі прастакутнымі аконнымі праёмамі з простымі ліштвамі, аб’яднанымі шырокім карнізам. На паўночным фасадзе захаваўся партал, аздоблены мастацкай тынкоўкай. Пэрымэтрам будынка з боку двара праходзіць калідор з кельлямі. У паўднёва-ўсходнім куце кляштарнага комплексу стаіць асобная прыбудова, на першым паверсе якой была трапезная, на другім — бібліятэка.

Забудова кляштару мае даволі добрую захаванасьць.

Калідоры-галерэі кляштару Нутраны дворык кляштару Паўднева-ўсходні кут кляштару Трапезная кляштару, 1935 г.

Лямус

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Драўляны лямус
Фасад лямуса

У двары кляштару захавалася ўнікальная драўляная пабудова гаспадарчага прызначэньня XVII стагодзьдзя — лямус. Гэта 2-павярховы прастакутны ў пляне будынак з высокім вальмавым дахам (пачаткова дах быў чарапічным). Лямус збудавалі ў 1630-я гады[d] на бутавым падмурку з масіўных драўляных брусаў без адзінага цьвіка. Усе канструкцыйныя элемэнты зьвязаныя ўрубкамі і/ці драўлянымі клінамі. Галоўны паўночны фасад вылучаецца 2-яруснай аркавай галерэяй (падсенцамі) з балюстрадай на другім паверсе. Ніжнюю роўніцу падкосаў і бэлек над імі складаюць суцэльныя паўцыркулярныя праёмы. Лямус спалучаў у сабе гаспадарчыя і жылыя якасьці. Першы паверх выкарыстоўваўся як складзкое памяшканьне, другі быў жылым. Пазьней плян будынка зьмяніўся[40].

Плян кляштару (блакітным колерам пазначаецца мур)

Паводле дасьледваньняў В. Кудрашова, лямус ад пачатку будаваўся як манаскі жылы дом, аднак паводле дасьледваньняў гісторыка архітэктуры У. Чантурыя, у якасьці жылога быў толькі другі паверх, а першы паверх выкарыстоўвалі як сховішча. Па пабудове мураванага кляштарнага корпусу, другі паверх лямуса заняла абслуга[8]. На сёньняшні час лямус ёсьць адным з найстарэйшых драўляных збудаваньняў на тэрыторыі сучаснай Беларусі.

Да нашых дзён у Горадні захаваўся яшчэ адзін лямус XVIII стагодзьдзя (у адрозьненьне ад кляштару брыгітак — мураваны), які разьмяшчаецца паміж тэатрам лялек і гарадзкім домам культуры Горадні[41].

Мур

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Увесь кляштарны комплекс атачаўся вялізным мурам, за якім разьбілі сад. У 1950-я гады савецкія ўлады разабралі ўвесь мур з паўднёвага боку разам зь дзьвюма вонкавымі вежамі і брамай, а таксама частку ўсходняга мура[42].

Захаваныя з боку вуліцы глухія мураваныя тынкаваныя сьцены маюць вышыню каля пяці мэтраў і квадратныя ў пляне невялікія 6-гранныя вежы на кутох. Сьцяну праразалі чатыры брамы, аформленыя ў стылі барока (захавалася тры зь іх). У глухой сьцяне, якая ідзе ўздоўж Брыгіцкай вуліцы, на якую выходзяць галоўныя фасады касьцёла і кляштару, разьмяшчаюцца дзьве брамы, яшчэ адна брама выходзіць у бок Азёрскай вуліцы. Брамы кляштару — адна з найбольш эфэктных частак комплексу. Найбольш манумэнтальная з брамаў разьмяшчаецца перад цэнтральным уваходам у касьцёл і арганічна суадносіцца зь ім сваім ідэнтычным барокавым архітэктурным разьвязкам.

На другім баку Азёрскай вуліцы раней існавала званіца касьцёла брыгітак. У 1950-я гады яе зьнішчылі савецкія ўлады ў рамках праграмы змаганьня з рэлігіяй. Хутчэй за ўсё час пабудовы званіцы ў стылі клясыцызму прыходзіўся на канец XVIII — пачатак XIX стагодзьдзя і яна ня мела агульных рысаў з архітэктурай асноўнага комплексу будынкаў. Падмурак званіцы захаваўся да нашых дзён і знаходзіцца ля дому № 26 на Азёрскай вуліцы.

Брама з Азёрскай вуліцы Галоўная брама з Брыгіцкай вуліцы Бочная брама з Брыгіцкай вуліцы Паўночна-ўсходняя вежа Паўночна-заходняя вежа

Галерэя

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Гістарычныя здымкі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Кляштар на фота Яна Булгака

Хоць фатаграфія зьявілася ў Горадні яшчэ ў пачатку 1860-х гадоў, аднак да 1920-х гадоў комплекс кляштару брыгітак практычна не сустракаўся на старых здымках, што было зьвязана зь пераважна варожымі стаўленьнем да каталікоў з боку ўладаў Расейскай імпэрыі. Сытуацыя зьмянілася па ўваходжаньні Заходняй Беларусі ў склад міжваеннай Польскай Рэспублікі. З гэтага часу былы касьцёл брыгітак, гэтаксама як і Азёрская вуліца, сталі папулярным аб’ектам для гарадзенскіх фатографаў.

Кампазыцыйным цэнтрам Азёрскай вуліцы на старых фота часта служыў касьцёл Сьвятой Брыгіты. Ён быў адзіным буйным будынкам і зьмяшчаўся якраз пасярэдзіне кадра. Дзеля выразнага падзелу вуліцы паводле глыбіні выкарыстоўваліся бальконы дамоў направа і вежы агароджы налева. Лёгкі прадольны выгін вуліцы таксама спрыяў таму, што брыгіцкі касьцёл станавіўся кульмінацыйным цэнтрам выявы.

Калі чалавек праходзіў пару дзясяткаў мэтраў у бок цэнтру, на грэбні невялікага ўзвышша і ізноў у цэнтры кадра стаяў касьцёл Сьвятой Брыгіты. На другім баку з-за невысокіх збудаваньняў высунулася да восі вуліцы другая архітэктурная вэртыкаль — званіца кляштару. Цікавая і роля гладкай агароджы кляштара, супрацьпастаўленай паводле кантрасту плястычнай насычанасьці будынкаў другога боку вуліцы. У выніку вуліца як бы праціскалася паміж двума акцэнтамі.

Вядомы фатограф Ян Булгак зрабіў фота, прайшоўшы яшчэ далей у цэнтар. Галоўным зьвяном у відавай пэрспэктыве стала званіца брыгіцкага кляштару, якая як бы праходзіць праз вуліцу, падзяляючы яе паводле глыбіні[43].

  • Зьнішчаная савецкімі ўладамі званіца. 1915—1918 гг.
    Зьнішчаная савецкімі ўладамі званіца. 1915—1918 гг.
  • 1915—1918 гг.
    1915—1918 гг.
  • 1916 г.
    1916 г.
  • 1916 г.
    1916 г.
  • Інтэр'ер касьцёла, 1920 г.
    Інтэр'ер касьцёла, 1920 г.
  • Партал. Ю. Ядкоўскі, 1923 г.
    Партал. Ю. Ядкоўскі, 1923 г.
  • Партал. Ю. Ядкоўскі, 1923 г.
    Партал. Ю. Ядкоўскі, 1923 г.
  • Лямус. Ю. Ядкоўскі, 1923 г.
    Лямус. Ю. Ядкоўскі, 1923 г.
  • сакавік 1926 г.
    сакавік 1926 г.
  • 1927 г.
    1927 г.
  • 1930 г.
    1930 г.
  • Г. Паддэмбскі, 1930 г.
    Г. Паддэмбскі, 1930 г.
  • Кляштар з боку Брыгіцкай вуліцы. З. Харлеўскі, 1930 г.
    Кляштар з боку Брыгіцкай вуліцы. З. Харлеўскі, 1930 г.
  • З. Харлеўскі, 1930 г.
    З. Харлеўскі, 1930 г.
  • Крыж. Я. Булгак, 1930 г.
    Крыж. Я. Булгак, 1930 г.
  • 1935 г.
    1935 г.
  • Адзін з алтароў касьцёла, 1935 г.
    Адзін з алтароў касьцёла, 1935 г.
  • 1937 г.
    1937 г.
  • 1937 г.
    1937 г.
  • 1930-я гг.
    1930-я гг.
  • Я. Булгак, 1930-я гг.
    Я. Булгак, 1930-я гг.
  • 1930-я гг.
    1930-я гг.
  • да 1939 г.
    да 1939 г.
  • да 1939 г.
    да 1939 г.
  • да 1939 г.
    да 1939 г.
  • да 1939 г.
    да 1939 г.
  • Галоўная брама на Брыгіцкай, да 1939 г.
    Галоўная брама на Брыгіцкай, да 1939 г.
  • да 1939 г.
    да 1939 г.
  • да 1939 г.
    да 1939 г.
  • Брама на Брыгіцкая, да 1939 г.
    Брама на Брыгіцкая, да 1939 г.
  • Брама на Азёрскай, да 1939 г.
    Брама на Азёрскай, да 1939 г.
  • Партал, да 1939 г.
    Партал, да 1939 г.
  • Партал, да 1939 г.
    Партал, да 1939 г.
  • Партал, да 1939 г.
    Партал, да 1939 г.
  • Галоўны алтар касьцёла, да 1939 г.
    Галоўны алтар касьцёла, да 1939 г.
  • Лямус, да 1939 г.
    Лямус, да 1939 г.
  • Лямус, да 1939 г.
    Лямус, да 1939 г.
  • Е. Гопэн, 1930-я гг.
    Е. Гопэн, 1930-я гг.
  • Зьнішчаная савецкімі ўладамі брама, да 1939 г.
    Зьнішчаная савецкімі ўладамі брама, да 1939 г.
  • Зьнішчаная савецкімі ўладамі брама, да 1939 г.
    Зьнішчаная савецкімі ўладамі брама, да 1939 г.

Дзейнасьць. Набажэнствы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  • Сьвятая Імша ў нядзелю і сьвяты — 12:00, 17:00 (кожную другую нядзелю на ангельскай мове), 19:00
  • Сьвятая Імша ў будні — 7:30, 19:00 (травень, чэрвень, кастрычнік)

Адпуст: 25 сакавіка, 23 ліпеня, першы панядзелак па ўрачыстасьці Спасланьня Сьвятога Духу[44].

У мастацкай літаратуры

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
« У 17—18 стст. магутна раскінула каменныя хвалі франтонаў і мачты сваіх званіц барока. Той, хто ня бачыў гарадзенскага Фарнага, комплексу манастыра Брыгітак або Францішканскага касьцёла над Нёманам — уяўленьне таго ад нашага захаду заўсёды будзе ня поўным. »

—Уладзімер Караткевіч. «Зямля пад белымі крыламі[45]»

Заўвагі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ Іншая назва — касьцёл Дабраве́шчаньня Найсьвяце́йшай Дзе́вы Мары́і і кля́штар брыгі́так'[2]
  2. ^ Цяперашні афіцыйны адрас — вуліца Карла Маркса, 27
  3. ^ Яна ж Язерская, у крыніцах падаецца і як Язерская, і як Азёрская. Дзеля папярэджаньня блытаніны тут і надалей выкарыстоўваецца Азёрская
  4. ^ Паводле меркаваньня дасьледнікаў, лямус, як і большая частка драўляных збудаваньняў Горадні, быў моцна пашкоджаны пажарам у 1753 годзе

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ Гродна — рэктаральны касцёл Звеставання Найсвяцейшай Панне Марыі (пабрыгідскі касцёл), Catholic.by
  2. ^ Кулагін А. Каталіцкія храмы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. — Менск: Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2000. — С. 45.
  3. ^ Памяць. — Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі, 1999. — Т. Горадня. — С. 96. — ISBN 985-11-0147-8.
  4. ^ а б Кишик Ю. Н. Градостроительная культура Гродно. — Мн.: Белорусская наука, 2007. — С. 130. — 303 с. — ISBN 978-985-08-0830-1
  5. ^ Чантурия В.А., Чантурия Ю.В. Памятники и памятные места Беларуси. — Смоленск: Русич, 2007. — С. 231. — 416 с. — ISBN 978-5-8138-0792-3.
  6. ^ Габрусь Т. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Менск: Ураджай, 2001. — С. 100. — 287 с. — ISBN 985-04-0499-X.
  7. ^ Чантурия В.А. Архитектурные памятники Гродно. — «Полымя». — Мн.: БелСЭ, 1983. — С. 11. — 31 с..
  8. ^ а б в г Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь / склад. В. Абламскі, І. Чарняўскі, Ю. Барысюк. — Менск: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — ISBN 978—985-6828-35-8
  9. ^ а б в г д е ё Кляштар на важнай магістралі
  10. ^ а б в Маліноўская Т., Маліноўская-Франке Н. Гродзенскі брыгіцкі кляштар і назарэтанкі (1790-я — 1930-я гг.)..
  11. ^ Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госьцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна — Уроцлаў: Уроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 224. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
  12. ^ Лугаваене А. Шрэтэр // БЭ ў 18 т. Т. 17. — Менск, 2003. С. 466—467.
  13. ^ Марціновіч А. Горадна, Горадзен, Гродна. — Менск: Мастацкая літаратура, 2008. — С. 45. — 112 с. — ISBN 978—985-02-0921-4.
  14. ^ {{кніга |аўтар = |частка = |загаловак = Памяць |арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданьне = |месца = |выдавецтва = Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі |год = 1999 |том = {{Горадня (Гродна})} |старонкі = 697 |старонак = |серыя = |isbn = 985-11-0147-8 |тыраж = }}.
  15. ^ Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госьцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна — Уроцлаў: Уроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 224. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
  16. ^ Памяць. — Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі, 1999. — Т. Горадня. — С. 697. — ISBN 985-11-0147-8
  17. ^ Гардзееў Ю. Рамантык эпохі Асьветніцтва: Антон Тызенгаўз. — Менск: Тэхналёгія, 2008. — С. 36. — 67 с. — ISBN 978—985-458-171-2.
  18. ^ Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госьцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна — Уроцлаў: Уроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 224. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
  19. ^ Калектыў аўтараў: Карнялюк В., Швэд В. і інш. Гродназнаўства. Гісторыя эўрапейскага горада.. — Гродна — Уроцлаў: Уроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 167..
  20. ^ Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госьцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна — Уроцлаў: Уроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 224. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
  21. ^ Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госьцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна — Уроцлаў: Уроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 225. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
  22. ^ Дом Зьвеставаньня Найсьвяцейшай Паньне Марыі ў Горадні (з знойдзеных запісаў сястры назарэтанкі)
  23. ^ Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госьцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна — Уроцлаў: Уроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 225. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
  24. ^ Памяць. — Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі, 1999. — Т. Горадня. — С. 697. — ISBN 985-11-0147-8.
  25. ^ Кудряшов В. И. Гродно. — М.: Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам, 1960. — С. 44. — 127 с.
  26. ^ Кудряшов В. И. Гродно. — М.: Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам, 1960. — С. 45. — 127 с.
  27. ^ Кишик Ю. Н. Градостроительная культура Гродно. — Мн.: Белорусская наука, 2007. — С. 131. — 303 с. — ISBN 978—985-08-0830-1
  28. ^ Кудряшов В. И. Гродно. — М.: Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам, 1960. — С. 55. — 127 с..
  29. ^ Габрусь Т. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Менск: Ураджай, 2001. — С. 99. — 287 с. — ISBN 985-04-0499-X
  30. ^ Габрусь Т. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Менск: Ураджай, 2001. — С. 100. — 287 с. — ISBN 985-04-0499-X
  31. ^ Кудряшов В. И. Гродно. — М.: Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам, 1960. — С. 56. — 127 с.
  32. ^ Памяць. — Беларуская энцыклапедыя імя П. Броўкі, 1999. — Т. Горадня. — С. 97. — ISBN 985-11-0147-8
  33. ^ Гродно. Энциклопедический справочник Белорус. Сов. Энцикл. / И. П. Шамякин (гл.ред.) и др.. — Мн.: БелСЭ, 1989. — 438 с.
  34. ^ Кудряшов В. И. Гродно. — М.: Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам, 1960. — С. 56. — 127 с.
  35. ^ Кудряшов В. И. Гродно. — М.: Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам, 1960. — С. 56. — 127 с.
  36. ^ Габрусь Т. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Менск: Ураджай, 2001. — С. 99. — 287 с. — ISBN 985-04-0499-X
  37. ^ Габрусь Т. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Менск: Ураджай, 2001. — С. 99. — 287 с. — ISBN 985-04-0499-X
  38. ^ Кудряшов В. И. Гродно. — М.: Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам, 1960. — С. 58. — 127 с.
  39. ^ Семенчук А. А., Гостев и др. Королевский город Гродно. — Рифтур, 2010. — С. 34. — 70 с. — ISBN 9-78956-919230
  40. ^ Гродно. Энциклопедический справочник Белорус. Сов. Энцикл. / И. П. Шамякин (гл.ред.) и др.. — Мн.: БелСЭ, 1989. — 438 с.
  41. ^ Семенчук А. А., Гостев и др. Королевский город Гродно. — Рифтур, 2010. — С. 35. — 70 с. — ISBN 9-78956-919230.
  42. ^ Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госьцеў, В. Саяпін і інш. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна — Уроцлаў: Уроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — С. 223. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8.
  43. ^ Кишик Ю. Н. Градостроительная культура Гродно. — Мн.: Белорусская наука, 2007. — С. 208. — 303 с. — ISBN 978—985-08-0830-1.
  44. ^ Рымакаталіцкі касьцёл на Беларусі
  45. ^ Уладзімер Караткевіч, „Зямля пад белымі крыламі“.

Літаратура

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  • Вашкевіч А., Госьцеў А. Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы.. — Гродна — Уроцлаў: Уроцлаўская навуковая друкарня, 2012. — 370 с. — ISBN 978-93-61617-77-8
  • Габрусь Т. Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока. — Менск: Ураджай, 2001. — 287 с. — ISBN 985-04-0499-X
  • Кулагін А. Каталіцкія храмы Беларусі: Энцыкл. даведнік / А. Кулагін; фатограф А. Дыбоўскі. — 2-е выд. — Менск: БелЭн, 2008. — 488 с.: іл. ISBN 978-985-11-0395-5.
  • Марціновіч А. Горадна, Горадзен, Гродна. — Менск: Мастацкая літаратура, 2008. — 112 с. — ISBN 978—985-02-0921-4
  • Памяць: Гіст.-дакум. хроніка горада Гродна. — Мн.: БелЭн, 1999. — 712 с. ISBN 985-11-0147-8.
  • Кудряшов В. И. Гродно. — М.: Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам, 1960. — 127 с.</ref>
  • Семенчук А. А., Гостев и др. Королевский город Гродно. — Рифтур, 2010. — 70 с. — ISBN 9-78956-919230

Вонкавыя спасылкі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь, шыфр  412Г000017
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Касьцёл_Зьвеставаньня_Найсьвяцейшай_Панны_Марыі_і_кляштар_брыгітак_(Горадня)&oldid=2534601»