Прагляд зыходнага тэксту старонкі Гамбія

{{значэнні}}
{{Дзяржава
 |Беларуская назва          = Рэспубліка Гамбія
 |Арыгінальная назва        = {{lang-en|Republic of The Gambia}}
 |Родны склон               = Гамбіі
 |Сцяг                      = Flag of The Gambia.svg
 |Герб                      = Coat of arms of The Gambia.svg
 |Дэвіз                     = Progress, Peace, Prosperity
 |Пераклад дэвізу           = {{lang-en|Прагрэс, мір, росквіт}}
 |Назва гімна               = For The Gambia Our Homeland
 |Форма кіравання           = [[Прэзідэнцкая рэспубліка]]
 |Дзяржаўная рэлігія        = 
 |lat_dir = N|lat_deg = 13|lat_min = 28|lat_sec = 
 |lon_dir = W|lon_deg = 16|lon_min = 35|lon_sec = 
 |На карце2                 =  Hambia mapa be.png
 |Мова                      = [[англійская мова|англійская]]
 |Дата незалежнасці         = [[18 лютага]] [[1965]]
 |Незалежнасць ад           = [[Брытанская імперыя|Вялікабрытаніі]]
 |Найбуйнейшы горад         = [[Серэкунда]]
 |Пасады кіраўнікоў         = [[Прэзідэнт Гамбіі|Прэзідэнт]]
 |Кіраўнікі                 = [[Адама Бэрау]]
 |Месца па плошчы           = 164
 |Плошча                    = 10.689
 |Працэнт вады              = 11,5
 |Этнахаронім               = [[Гамбійцы]]
 |Месца па насельніцтву     = 74
 |Насельніцтва              = 1.882.450<ref>[https://www.gbos.gov.gm/uploads/census/The%20Gambia%20Population%20and%20Housing%20Census%202013%20Provisional%20Report.pdf The Gambia Population and Housing Census 2013 Provisional Report] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20170516215538/http://www.gbos.gov.gm/uploads/census/The%20Gambia%20Population%20and%20Housing%20Census%202013%20Provisional%20Report.pdf |date=16 мая 2017 }} {{ref-en}}</ref>
 |Год ацэнкі                = 2013
 |Насельніцтва па перапісу  = 
 |Год перапісу              = 
 |Шчыльнасць насельніцтва   = 176,1
 |Месца па шчыльнасці       = 74
 |ВУП (ППЗ)                 = 3,574 млрд<ref name="МВФ">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=44&pr.y=5&sy=2016&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=648&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= International Monetary Fund: The Gambia] {{ref-en}}</ref>
 |Год разліку ВУП (ППЗ)     = 2017
 |Месца па ВУП (ППЗ)        = 
 |ВУП (ППЗ) на душу насельніцтва= 1.709<ref name="МВФ" />
 |Месца па ВУП (ППЗ) на душу насельніцтва= 
 |ВУП (намінал)             = 836 млн<ref name="МВФ" />
 |Год разліку ВУП (намінал) = 2017
 |Месца па ВУП (намінал)    = 
 |ВУП (намінал) на душу насельніцтва= 400<ref name="МВФ" />
 |Месца па ВУП (намінал) на душу насельніцтва= 
 |ІРЧП                      = 0,441<ref>[http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf UNDP: Human Development Report 2015 - Statistical Annex] {{ref-en}}</ref>
 |Год разліку ІРЧП          = 2014
 |Месца па ІРЧП             = 175
 |Узровень ІРЧП             = нізкі
 |Авіякампанія              = 
 |Валюта                    = Даласі (D, GMD)
 |Дамен                     = [[.gm]]
 |ISO                       = GM
 |Тэлефонны код             = 220
 |Часавы пояс               = +0
 |Заўвагі                   = 
}}
'''Га́мбія''' ({{lang-en|The Gambia}}, {{IPA|[ˈɡæmbiə]}}), '''Рэспу́бліка Га́мбія''' ({{lang-en|Republic of The Gambia}}) — [[дзяржава]] ў [[Заходняя Афрыка|Заходняй Афрыцы]]. З’яўляецца самай маленькай краінай у кантынентальнай частцы [[Афрыка|Афрыцы]]. На поўначы, усходзе і поўдні мяжуе з [[Сенегал]]ам, на захадзе мае невялікую берагавую лінію [[Атлантычны акіян|Атлантычнага акіяна]]. [[18 лютага]] [[1965]] года Гамбія атрымала незалежнасць ад [[Брытанская імперыя|Брытанскай імперыі]] і ўвайшла ў [[Садружнасць нацый]], знаходзілася ў арганізацыі да 2 кастрычніка 2013 года. Сталіцай з’яўляецца [[Банджул]], найбуйнейшы горад — [[Серэкунда]].

12 снежня 2015 года мінулы прэзідэнт дзяржавы Яя Джамэ абвясціў Гамбію ісламскай рэспублікай<ref>[http://ru.euronews.com/2015/12/13/gambian-president-declares-country-islamic-republic/ В мире появилась пятая исламская республика]</ref>. 29 студзеня 2017 новы прэзідэнт [[Адама Бэрау|Адама Бэроу]] перайменаваў краіну назад у Рэспубліку Гамбія<ref>[http://www.aljazeera.com/news/2017/01/gambia-president-adama-barrow-pledges-reforms-170128194124520.html The Gambia: President Adama Barrow pledges reforms]</ref>.

== Геаграфія ==

=== Геаграфічнае становішча ===
Краіна размешчана між 13 і 14° п.ш. у [[Заходняя Афрыка|Заходняй Афрыцы]], мае форму палосы даўжынёй каля 400 км, распасціраецца па абодвух баках ракі [[Гамбія (рака)|Гамбія]], шырыня палосы ў асноўным вар’іруецца ад 24 да 28 км, у вусці ракі — 45 км<ref name="fao">{{cite web
 |title       = FOSA Country Report - The Gambia
 |url         = http://www.fao.org/docrep/003/AB566E/AB566E02.htm#TopOfPage
 |accessdate  = 23 лютага 2008
 |lang        = en
 |archiveurl  = https://www.webcitation.org/60qN185ab?url=http://www.fao.org/docrep/003/AB566E/AB566E02.htm#TopOfPage
 |archivedate = 10 жніўня 2011
 |url-status     = live
}}</ref>. На ўсходзе, поўначы і поўдні мае мяжу з [[Сенегал|Рэспублікай Сенегал]], агульная працягласць мяжы — 740 км. З захаду амываецца [[Атлантычны акіян|Атлантычным акіянам]], берагавая лінія — 80 км. Плошча краіны складае 11 000 км², з якіх 10 000 км² прыходзіцца на сушу, 1000 км² — на водную паверхню<ref name="cia">{{cite web|title=The Gambia|publisher=The World Factbook|date=12-02-2008|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ga.html#Govt|accessdate=23 лютага 2008|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200424094354/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ga.html#Govt|archivedate=24 красавіка 2020|url-status=dead}}</ref>. Гамбіі таксама прыналежыць [[шэльф|кантынентальны шэльф]] плошчай 4000 км² і 200-мільная выключная прыбярэжная эканамічная зона плошчай 10 500 км²<ref name="poverty">{{cite news| title=REPUBLIC OF THE GAMBIA. POVERTY REDUCTION STRATEGY: 2007-2011| url=http://www.gm.undp.org/rtable/prsp_2007_2011.pdf| author=Department of State for Finance and Economic Affairs of The Gambia| accessdate=23 чэрвеня 2008| language=en| archiveurl=https://web.archive.org/web/20131201101839/http://www.gm.undp.org/rtable/prsp_2007_2011.pdf| archivedate=1 снежня 2013| url-status=dead}}</ref>.

=== Рэльеф ===
Уся тэрыторыя краіны не перавышае паводле вышыні 60 м над узроўнем мора. Больш за 48 % Гамбіі не перавышае 20 м, пры гэтым каля 30 % — не вышэй за 10 м. Толькі 4 % краіны — тэрыторыя ад 50 да 60 м над узроўнем мора<ref name="landforms">{{cite news | title=Landforms of The Gambia|url = http://www.columbia.edu/~msj42/Landforms.htm|accessdate = 25 мая 2008 | language = en}}</ref>.

У залежнасці ад далёкасці ад ракі краіна можа быць падзелена на тры тапаграфічныя раёны:
* Ніжні лог (4048 км², 39 % краіны) — тэрыторыя, якая распасціраецца непасрэдна каля ракі Гамбія і яе прытокаў. Характарызуецца дрэнна алювіяльнымі асадкавымі ўтварэннямі, дрэнна высахшымі глебамі і багатым водазабеспячэннем. Тэрыторыя ніжняга логу падвяргаецца рэгулярным сезонным затапленням, што спрыяе ўтварэнню сезонных балот (''фаро''), шырыня якіх дасцігае 2 км, да захаду ад вострава Макарці<ref name="landforms"/>.
* Перасечанае пясчанае [[плато]] (57 % краіны). Тэрыторыя складаецца з [[пясок|пясчаных]] халмоў і дробных логаў.
* Пясчанікавае плато (4 % краіны). Усходняя частка краіны складаецца з нізкіх камяністых [[пясчанік]]авых халмоў, якія ў асноўным не культывіруюцца і не пакрытыя расліннасцю<ref name="landforms"/>.

=== Геалогія і глебы ===
Геалогія Гамбіі адносіцца да параўнальна нядаўніх [[трацічны перыяд|трацічнага]] і [[чацвярцічны перыяд|чацвярцічнага перыядаў]]. Краіна з’яўляецца часткай трацічнага кантынентальнага плато, якое накрывае 53 % краіны ўздоўж ракі алювіяльнымі адкладаннямі чацвярцічнага перыяду. Чаргаванні сухіх і вільготных перыядаў спрыялі фармаванню жалезарудных адкладанняў [[плейстацэн]]у<ref name="landforms"/>.

Утваранні трацічнага перыяду ўключаюць комплексы алігацэну, міяцэну і пліяцэну і з’яўляюцца часткай устойлівай кантынентальнай кары. Складаюцца з [[пясок|пяску]], [[пясчанік]]у, [[глей|глею]] і [[гліна|гліны]]. Узрост ацэньваецца ад 33 млн гадоў (алігацэн) да 2,5 млн гадоў (позны пліяцэн)<ref name="landforms"/>.

Чацвярцічныя адкладанні (узростам не старэй за 1,6 млн гадоў) складаюцца з 6 утваранняў, якія прыналежаць да [[галацэн]]у і [[плейстацэн]]у. Геалагічныя комплексы эпохі галацэну ў асноўным складаюцца з грубага пяску і глею ўздоўж ракі і ўзбярэжжнымі пляжнымі комплексамі з непадзеленых пяску і глею. Ва ўсходняй Гамбіі чацвярцічныя ўтваранні складаюцца з жалезных руд і жвіру<ref name="landforms"/>.

=== Карысныя выкапні ===
Увогуле краіна бедная на [[карысныя выкапні]]. Вялікія запасы [[кварцавы пясок|кварцавага пяску]], дастатковыя для шклянай вытворчасці, знойдзены ў Абука, Бруфуце, Дарсіламі ([[Заходні раён (Гамбія)|Заходні раён]]), Мбанкаме і Бакендзіке ([[Паўночны Бераг (акруга Гамбіі)|раён Паўночны Бераг]]) і Каіафе ([[Ніжняя Рака (акруга Гамбіі)|раён Ніжняя Рака]]). Урад шукае інвестараў для распрацоўкі дадзеных радовішчаў. На ўзбярэжжы акіяна так званы «чорны» пясок змяшчае [[ільменіт]], [[рутыл]] і [[цыркон]]. Запасы дадзеных мінералаў пасля зняцця 1 % слою глебы ацэньваюцца ў 995 000 т. У дадзены час прыцягваюцца замежныя інвестары для далейшых распрацовак<ref>{{cite news| title = National Resourses of The Gambia| url = http://www.gambia-expansion.com/us/natural_resources/natural_resources.htm| author = Gambia-expansion.com| accessdate = 12 лютага 2008| language = en| archiveurl = https://web.archive.org/web/20150925045236/http://www.gambia-expansion.com/us/natural_resources/natural_resources.htm| archivedate = 25 верасня 2015| url-status = dead}}</ref>.

=== Водныя рэсурсы ===
[[Файл:1014077-Georgetown ferry boat-The Gambia.jpg|thumb|right|Паром у Янянбурэху]]
Аб’ём аднаўляемых водных рэсурсаў Гамбіі ацэньваецца ў 8,0 км³/год, з якіх 5,0 км³ прыходзіць у краіну праз [[Сенегал]] і [[Гвінея|Гвінею]]. Паверхневыя воды даюць ацэначна 3,0 км³ у год, штогадова аднаўляемыя грунтовыя воды — 0,5 км³.

Штогадовае спажыванне вады складае 30,6 млн м³, г.зн. 0,38 % ад агульнай колькасці аднаўляемых водных рэсурсаў. 67 % вады выкарыстоўваецца для спатрэб сельскай гаспадаркі. Агульная колькасць вады, якая скарыстоўваецца ў краіне, павялічылася на 50 % з 1982 па 2000 год, аднак сярэдняя колькасць ужывальнай вады на чалавека паменшылася з 29 да 23,5 м³<ref name="water">{{cite news | title=Water Resources of The Gambia|url =http://www.columbia.edu/~msj42/WaterResources.htm|accessdate = 23 лютага 2008 | language = en}}</ref>. Забяспечанасць насельніцтва чыстай пітнай вадой складае 62 %.

[[Гамбія (рака)|Рака Гамбія]] мае важнае значэнне для транспарта, ірыгацыі и рыбалоўства. Рака Гамбія і яе прытокі займаюць 970 км², у час паводкі — 1965 км² (18 % ад агульнай тэрыторыі краіны). У вусці, якое знаходзіцца побач з мысам Святой Марыі, шырыня ракі складае 16 кіламетраў, глыбіня — 8,1 м. Найменшая шырыня ракі на тэрыторыі Гамбіі — каля 2000 м. У [[Банджул]]е, дзе функцыянуе паром да [[Бара (Гамбія)|Бары]], ручво ракі звужваецца да 4,8 км. Рака прыдатная для судаходства на працягу 225 км уверх па плыні. Першыя 129 км ад [[Банджул]]а рака аблямаваная мангравымі лясамі, якія змяняюцца крутымі ўцёсамі, якія пакрытыя расліннасцю, услед ідуць берагі, якія пакрытыя высокай травой. Уся рака і яе шматлікія прытокі вядомыя сваёй арнітафаўнай, а таксама насяляючымі [[гіпапатам]]амі, [[кракадзіл]]амі і [[бабуін]]амі<ref name="water"/><ref>{{cite news| title = History & Geography of The Gambia| url = http://www.gambia-expansion.com/us/history/history.html| author = Gambia-expansion.com| accessdate = 23 лютага 2008| language = en| archiveurl = https://web.archive.org/web/20081207073229/http://www.gambia-expansion.com/us/history/history.html| archivedate = 7 снежня 2008| url-status = dead}}</ref>.

=== Клімат ===
Клімат Гамбіі з’яўляецца адным з самых спрыяльных у [[Заходняя Афрыка|Заходняй Афрыцы]] для вядзення сельскай гаспадаркі. Клімат — субэкватарыяльны, з выразна адкрэсленным сухім (з лістапада па май) і даждлівым (з чэрвеня па кастрычнік) сезонам. Сухі вецер, які ў сухі сезон дзьме з боку [[Сахара|Сахары]], называецца ''харматан''. Дзякуючы яму зімы ў Гамбіі мяккія без ападкаў, пераважаюць сонечныя дні. З лістапада па май [[тэмпература]] паветра кратаецца ад 21 да 27&nbsp;°C, адносная вільготнасць — ад 30 да 60 %. Сярэдняя тэмпература ў летнія месяцы — ад 27 да 32&nbsp;°C з высокай [[адносная вільготнасць|адноснай вільготнасцю]]. Даждлівы сезон пачынаецца ў чэрвені і скончваецца ў кастрычніку. Увогуле назіраюцца начныя тэмпературы на беразе вышэй за тыя, што ва ўнутраных раёнах. Колькасць [[Атмасферныя ападкі|ападкаў]] у большай частцы краіны не перавышае 1000 мм і нават у даждлівы перыяд пераважаюць сонечныя дні.

=== Флора і фаўна ===
[[Файл:Crocodile in Kachikali kevinzim.jpg|thumb|left|200px|Адзін з прадстаўнікоў фаўны Гамбіі — кракадзіл]]
Нягледзячы на невялікую тэрыторыю, краіна багатая на прадстаўнікоў расліннага і жывёльнага свету. У Гамбіі вырастаюць 974 віды [[расліны|раслін]]<ref name="overview">{{cite news | title=Country Overviews| url =http://www.thecommonwealth.org/shared_asp_files/uploadedfiles/B2EEA94B-585F-4C35-9B07-424F385415ED_Annex7ScientificOverviewoftheAfricanRegion.2.pdf|author = The Commonwealth of Nations| accessdate = 25 красавіка 2008|language = en}}</ref>. Сярод 117 відаў сысуноў, якія заселены ў Гамбіі, сустракаюцца вельмі буйныя жывёлы — [[жырафа|жырафы]] і [[слон|сланы]], якія знаходзяцца на мяжы вымірання. Гамбія з’яўляецца месцам засялення таксама для [[гіпапатам]]аў, [[плямістая гіена|плямістых гіенаў]], [[Афрыканскі бародавачнік|бародавачнікаў]], [[бабуін]]аў і мностваў мелкіх сысуноў — 31 віда [[кажан]]оў, 27 відаў [[грызун]]оў і іншых<ref name="biodiversity">{{cite news|title = THE GAMBIA'S BIODIVERSITY|url = http://www.darwingambia.gm/gbiodiversity.htm|author = The Commonwealth of Nations|accessdate = 27 красавіка 2008|language = en|archiveurl = https://web.archive.org/web/20080930012328/http://www.darwingambia.gm/gbiodiversity.htm|archivedate = 30 верасня 2008|url-status = dead}}</ref>.

Вядома, што з 560 відаў [[птушкі|птушак]], знойдзеных у Гамбіі, 220 гняздуецца на яе тэрыторіі. Колькасць відаў марскіх і прэснаводных [[рыбы|рыбаў]] складае 620<ref name="biodiversity"/>. З [[Паўзуны|паўзуноў]] (72 віды) краіну насяляюць 4 віды марскіх [[чарапахі|чарапах]], 7 відаў прэснаводных чарапах, 2 віды сухапутных чарапах, 17 відаў [[яшчаркі|яшчарак]], 3 віды [[кракадзіл]]аў і 39 відаў [[змеі|змей]]<ref name="biodiversity"/>. У Гамбіі пражываюць таксама 33 віды [[земнаводныя|земнаводных]]<ref name="biodiversity"/>. Свет [[насякомыя|насякомых]] Гамбіі вельмі разнастайны, у краіне жывуць 78 відаў [[стракозы|стракоз]] і 175 відаў [[матылі|матылёў]]<ref name="biodiversity"/>.

=== Ахоўныя тэрыторыі ===
У Гамбіі 7 запаведнікаў і нацыянальных паркаў, якія займаюць 3,6 % тэрыторыі краіны.

[[Файл:Gambia abuko 001.jpg|thumb|right|Нацыянальны рэзерват Абука]]
* [[Нацыянальны рэзерват Абука]], які функцыянуе з 1968 года, размешчаны зблізку вёскі Ламін у 25 км ад [[Банджул]]а. Плошча Абука 105 га — найменшая сярод запаведнікаў Афрыкі<ref>{{cite news| title=Abuko Nature Reserve| url=http://www.darwingambia.gm/anr.htm| author=Makasutu Wildlife Trust| accessdate=23 лютага 2008| language=en| archiveurl=https://web.archive.org/web/20081001173057/http://www.darwingambia.gm/anr.htm| archivedate=1 кастрычніка 2008| url-status=dead}}</ref>. Несмотря на маленькую площадь, Абуко знаменит богатой флорой и фауной<ref>{{cite news| title = Abuko Nature Reserve| url = http://home3.inet.tele.dk/mcamara/nature/abuko.html| author = Nijii| accessdate = 23 лютага 2008| language = en| archiveurl = https://web.archive.org/web/20060926163902/http://home3.inet.tele.dk/mcamara/nature/abuko.html| archivedate = 26 верасня 2006| url-status = dead}}</ref>.
* [[Лясны парк Біджыла]] — невялікі (51 га) рэзерват на узбярэжжы, адкрыты для наведвання бясплатна ўвесь год. Жывёл, якія пражываюць у парку, няшмат, маюцца некалькі відаў [[малпа]]ў і мноства розных відаў [[птушкі|птушак]].
* [[Нацыянальны парк Кіанг Вэст]] — лес, які размешчаны на паўднёвым беразе ракі Гамбія. Сярод жывёл, якія пражываюць у парку — [[антылопы]], [[малпы]] і мноства [[птушкі|птушак]]. Плошча парку — 11 000 га.
* [[Рэзерват Баабалонг]] — забалочаная тэрыторыя з плошчай 22 000 га на паўночным беразе ў цэнтральнай частцы ракі Гамбія, размешчаная насупраць парку Кіанг Вэст.
* [[Нацыянальны парк Ніумі]] размешчаны ў паўночна-заходняй Гамбіі і ўключае таксама выспу Гінак. Плошча парку — 5000 га.
* [[Рачны птушыны рэзерват Танджы]] размешчаны на прыбярэжжы ў заходняй Гамбіі. 612 га тэрыторыі ўключаюць выдмы, лагуны, мангравыя і іншыя лясы, у якіх жывуць мноства [[птушкі|птушак]].
* [[Нацыянальны парк ракі Гамбія]] (больш вядомы як ''астравы Бабуінаў'') размяшчаецца на тэрыторыі 580 га на рачных астравах блізка Янянбурэху. Заснаваны як запаведнік для [[шымпанзэ]]. Закрыты для наведвальнікаў<ref>{{cite news| title = Things to do in The Gambia| url = http://www.visitthegambia.gm/Ecotourism.htm| author = THE GAMBIA TOURISM AUTHORITY| accessdate = 26 лютага 2008| language = en| archiveurl = https://web.archive.org/web/20081005180539/http://visitthegambia.gm/Ecotourism.htm| archivedate = 5 кастрычніка 2008| url-status = dead}}</ref>.

=== Гарады ===
Найбуйнейшай гарадской агламерацыяй Гамбіі з’яўляецца Вялікі Банджул, куды ўваходзяць сталіца краіны [[Банджул]], найбуйнейшы горад краіны [[Серэкунда]], Бакау і шэраг больш мелкіх гарадоў. Буйны горад Брыкама размешчаны ў 20 км на поўдзень ад сталіцы. Астатнія гарады размешчаны па плыні ракі Гамбіі.

== Гісторыя ==

=== Старажытны перыяд ===
Знойдзеныя археалагічныя [[Артэфакт (археалогія)|артэфакты]] (у могільніках знойдзены каменныя сякеры, гліняныя чарапкі, жалезныя дзіды, медныя браслеты) даказваюць, што першыя людзі жылі на прыбярэжжы ракі Гамбія каля 2000 год да н. э.<ref name="history">{{cite news | title=History of The Gambia|url =http://www.nationsencyclopedia.com/Africa/The-Gambia-HISTORY.html|author=Encyclopedia of Nations|accessdate = 28 лютага 2008 | language = en}}</ref> Першай вядомай пісьмовай крыніцай, дзе ўзгадана Гамбія, з’яўляюцца запісы [[карфаген]]яніна [[Ганон, вандроўнік|Ганона]], напісаныя пасля таго, як карфагенскія мараходы наведалі раку Гамбія. У [[III стагоддзе|III стагоддзі]] сетка гандлю рабамі ўключыла ў сябе рэгіён ракі Гамбія. Познія каралеўствы Фоні, Комба, Сіне-Салом і Фуладу сталі гандлёвымі партнёрамі буйных імперый [[Заходняя Афрыка|Заходняй Афрыкі]] ў Гамбіі. У V—VIII стагоддзях большая частка сенегамбійскай тэрыторыі была заселеная плямёнамі ''серахуле'', чые нашчадкі цяпер складаюць каля 9 % насельніцтва краіны<ref name="history2">{{cite news | title=History of The Gambia|url = http://www.accessgambia.com/information/history.html|accessdate = 18 мая 2008 | language = en}}</ref>.

Пасля арабскага заваявання [[Паўночная Афрыка|Паўночнай Афрыкі]] ў пачатку VIII стагоддзя на тэрыторыі [[Імперыя Гана|Імперыі Гана]] распаўсюдзіўся [[іслам]]. Каля 750 года ў Васу на паўночным узбярэжжы ракі Гамбія была пакінута [[каменныя кругі ў Сенегамбіі|вялікая колькасць каменных слупоў]], найбуйнейшыя з якіх вышынёй у 2,6 м важаць 10 тон. Камяні падобныя да адзнак пахаванняў каралёў і правадыроў на тэрыторыі Імперыі Гана. У [[XI стагоддзе|ХІ стагоддзі]] некаторыя ісламскія кіраўнікі былі пахаваныя на тэрыторыі краіны такім жа чынам, і частку каменных колаў абвясцілі свяшчэннымі<ref name="history"/>.

Усходняя Гамбія была часткай вялікай Заходне-Афрыканскай імперыі, якая квітнела тысячагоддзе, пачынаючы з 300 года. Адносная палітычная стабільнасць абгрунтоўвалася дазволам гандлю і вольным перамяшчэннем людзей праз рэгіён. Моцныя каралеўствы арганізоўваліся з сямей і кланаў, такіх як [[Валоф (народ)|валоф]], [[Мандынка, народ|мандынка]] і [[фульбэ]] (фулані), ствараючы вялікія сацыяльныя і палітычныя ўтварэнні. Малыя групы мандынка засялілі тэрыторыю Гамбіі ў перыяд XII—XIII стагоддзяў, а імперыя Мандынка ў [[Малі]] дамінавала ў рэгіёне ў XIII—XIV стагоддзях.

=== Еўрапейцы ў Гамбіі ===
[[Файл:Guillaume Delisle Senegambia 1707.jpg|thumb|Карта рэгіёну (1707)]]
Першымі еўрапейцамі, якія прыбылі ў Гамбію ў 1455 годзе, былі партугальскія мараходы Луіш дэ Кадамосту і Антоніаці Усодзімарэ. У 1456 годзе яны вярнуліся, здзейснілі вандроўку на 32 км уверх па рацэ і праплылі міма вострава, якому яны далі імя «Востраў Святога Андрэя» у гонар каталіцкага святога — заступніка загінуўшага марака, якога яны пахавалі на гэтым востраве<ref name="history2"/> (далей востраў перайменавалі ў [[Джэймс (востраў, Гамбія)|востраў Джэймс]]). Першыя партугальскія гандляры заўважылі людзей плямёнаў мандынка і валоф у месцах іх сучаснага паселішча, якія далей былі асіміліраваныя тутэйшым насельніцтвам<ref name="history3">{{cite news| title=History of The Gambia| url=http://www.gambia-expansion.com/us/history/history.html| accessdate=24 мая 2008| language=en| archiveurl=https://web.archive.org/web/20081207073229/http://www.gambia-expansion.com/us/history/history.html| archivedate=7 снежня 2008| url-status=dead}}</ref>.

У 1587 годзе англічане пачалі гандляваць у рэгіёне пасля таго, як [[Прыор]] [[Мальтыйскі ордэн|Крыта]] [[Антоніу I Рашучы|Антоніу]] прадаў англічанам эксклюзіўныя правы на гандаль на рацэ Гамбія. У 1621 годзе адзін з гандляроў, Рычард Джобсан, апісаў жыццё жывёлагадоўцаў-фульбэ і іх узаемаадносіны з народам мандынка. Паміж 1651 і 1661 гадамі частка Гамбіі, набытая прынцам [[Якаб, герцаг курляндскі|Якабам Кетлерам]], знаходзілася пад панаваннем [[Курляндыя|Курляндыі]]. Курляндцы атабарыліся на востраве Святога Андрэя, які яны выкарыстоўвалі ў якасці гандлёвай базы да яго захопу англічанамі ў 1661 годзе.

[[Файл:James Island and Fort Gambia.jpg|thumb|left|250px|Карта [[Востраў Джэймс, Гамбія|вострава Джэймс]] і форта (кастрычнік 1733)]]
У 1678 годзе Каралеўская Афрыканская Кампанія атрымала прывілегію на гандаль у рэгіёне і заснавала форт на востраве Джэймс. Пад канец XVII—XVIII стагоддзяў барацьбу за кантроль над рэгіёнам вялі брытанцы, якія ўмацаваліся прыкладна за 30 км уверх ад вусця ракі ў форце Сэнт-Джэймс, і французы, якія стварылі на паўночным беразе апорны пункт — форт Альбрэда. І тых, і іншых цікавілі галоўным чынам гандаль рабамі і патэнцыйныя радовішчы золата. У 1765 годзе форты і паселішча ў Гамбіі перайшлі пад панаванне брытанскай кароны, і на працягу 18 год Гамбія была часткай брытанскай калоніі Сенегамбія з цэнтрам у Сэнт-Луісе. Паводле Версальскай дамовы 1783 года, Францыя адмовілася ад прэтэнзій на тэрыторыі наўсцяж ракі Гамбія ў абмен на частку Сенегала, пакінуўшы толькі свой аванпост Альбрэду, Гамбія перастала быць брытанскай калоніяй і зноў перайшла да Каралеўскай Афрыканскай Кампаніі<ref name="history"/>.

== Насельніцтва ==
Асноўныя народнасці — мандзінга (39,5 %), фульбе (18,8 %), валоф (14,6 %), дзыёла і кароніка (10,6 %) і інш. Таксама пражываюць маўрытанцы і мараканцы. Неафрыканскае насельніцтва (у асноўным ліванцы і еўрапейцы) складае каля 1 %.

== Рэлігія ==
Каля 85 % насельніцтва [[мусульмане]], астатнія вызнаюць [[хрысціянства]] ([[Каталіцтва|каталікі]], [[Англіканства|англікане]], метадысты).

== Дзяржаўны лад ==
{{main|Дзяржаўны лад і палітыка Гамбіі}}
Паводле канстытуцыі 1996 году, Гамбія з’яўляецца [[Прэзідэнцкая рэспубліка|прэзідэнцкай рэспублікай]]. Глава дзяржавы — [[прэзідэнт]], абіраны на 5 гадоў. Былы прэзідэнт — [[Яя Джамэ]] (перавыбіраўся на гэтай пасадзе ў кастрычніку 2001 і ў верасні 2006), прайграў выбары ў снежні 2016 года, аднак праз тыдзень пасля завяршэння падліку галасоў аб’явіў, што застаецца на пасадзе. Пад пагрозай ваеннай інтэрвенцыі з боку [[Сенегал]]а, Яя Джамэ быў вымушаны пакінуць пост прэзідэнта на карысць [[Адам Бэроу|Адамы Бэроу]].<ref>[http://nn.by/?c=ar&i=184077 Экс-прэзідэнт Гамбіі пагадзіўся пакінуць сваю пасаду пасля ўводу войскаў Сенегала]</ref>

[[Заканадаўчая ўлада]] належыць [[парламент]]у — [[Нацыянальная Асамблея Гамбіі|Нацыянальнай Асамблеі]] (НА), дэпутаты якой таксама абіраюцца на 5-гадовы тэрмін. Апошнія выбары адбыліся ў студзені 2007. Старшыня НА — спадарыня Фатумата Джахумпа-Сісей.

[[Урад]] падсправаздачны кіраўніку дзяржавы, які прызначае і звальняе вышэйшых службовых асоб без кансультацый з парламентам. Пасады [[прэм'ер-міністр]]а не існуе, кіраўніцтва ўрадам здзяйсняе віцэ-прэзідэнт спадарыня А. Нджай Сейдзі. Дзяржаўны сакратар замежных спраў — Амар Аліу Турэй (з сакавіка 2008).

У Гамбіі зарэгістравана восем [[Палітычная партыя|палітычных партый]], сярод якіх найболей уплывовымі з’яўляюцца кіруючы Альянс за патрыятычную пераарыентацыю і тварэнне (АППТ), узначалены прэзідэнтам Я. Джамэ, Аб’яднаная дэмакратычная партыя (АДП), Партыя нацыянальнага прымірэння (ПНП), Народная дэмакратычная арганізацыя за незалежнасць і сацыялізм (НДАНС), Народная прагрэсіўная партыя (НПП).

Асноўнымі рысамі, якія вызначаюць ход унутрыпалітычнага жыцця краіны, з’яўляецца цвёрдае супрацьстаянне кіруючага рэжыму і аб’яднанай апазіцыі, прадстаўленай Нацыянальным альянсам за дэмакратыю і развіццё (НАДР) — тактычным саюзам пяці палітычных партый.

== Узброеныя сілы ==
Узброеныя сілы краіны налічваюць каля 2,5 тыс.чал. і падзяляюцца на сухапутныя сілы, [[Ваенна-марскія сілы|ВМС]] і нацыянальную гвардыю. У падрыхтоўцы гамбійскіх вайскоўцаў актыўны ўдзел прымаюць інструктары з [[Злучаныя Штаты Амерыкі|ЗША]], [[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]], [[Турцыя|Турцыі]].

== Эканоміка ==
Гамбія ўваходзіць у лік найменш развітых краін свету — у 2007 займала 155 месца па індэксе развіцця [[Праграма развіцця ААН|ПРААН]] (з 177). У 2007 прырост [[Валавы ўнутраны прадукт|ВУП]] склаў 7 %. Узровень [[Інфляцыя|інфляцыі]] не перавышаў 5 %.

Вядучай галіной эканомікі застаецца [[сельская гаспадарка]] (30,1 % ВУП). Асноўная вырошчваемая культура — [[арахіс]]. Вялікае значэнне маюць [[рыбалоўства]] (12 % ВУП) і [[жывёлагадоўля]].

Важнай крыніцай валютных паступленняў з’яўляецца [[турызм]].

[[Прамысловасць]] развітая слаба і прадстаўленая пераважна дробнымі прадпрыемствамі па перапрацоўцы арахісу, вырабу скуры, вытворчасці піва, безалкагольных напояў, кансерваў і некаторых будматэрыялаў.

Асноўнай транспартнай артэрыяй краіны з’яўляецца рака Гамбія, суднаходная на ўсім працягу ў межах краіны. Агульная працягласць водных шляхоў складае 400 км. Працягласць аўтадарог каля 3 тыс.км, у тым ліку каля 1000 км — з асфальтавым пакрыццём. Чыгункі у краіне няма. У 27 км ад гамбійскай сталіцы размешчаны міжнародны аэрапорт Юндум (адзіны ў краіне).

У краіне маецца аўтаматычная міжнародная тэлефонная сувязь.

Галоўнымі знешнеэканамічнымі партнёрамі Гамбіі з’яўляюцца ЗША, Вялікабрытанія, РГБ ([[Гвінея-Бісау]]), [[Тайвань]], [[Кувейт]], [[Саудаўская Аравія]], Сенегал, [[Маўрытанія]], [[Японія]], краіны [[Еўрапейскі Саюз|Еўрасаюза]]. У лік донараў і крэдытораў уваходзяць Тайвань, [[Паўднёвая Карэя]], [[Іран]], Японія. Актыўна развіваецца шматпланавае ўзаемадзеянне з [[Бразілія]]й.

Асноўныя праекты ў вобласці развіцця ўрад Гамбіі здзяйсняе сумесна з ЕС, [[Міжнародны валютны фонд|МВФ]], [[Сусветны банк|Сусветным банкам]], ПРААН, ФАА, Ісламскім банкам развіцця.

== Культура ==
* [[Спіс аб’ектаў Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА ў Гамбіі]]

== Крыніцы ==
{{крыніцы}}

== Спасылкі ==
{{Commons|Category:Gambia}}
{{Вонкавыя спасылкі}}
{{краіна ў тэмах
|краіна      = Гамбія
|краіны      = Гамбіі
|краіне      = Гамбіі
|выява = {{сцяг Гамбіі|35px}}
}}
{{Афрыканскі саюз}}
{{АІК}}

[[Катэгорыя:Гамбія| ]]