Прагляд зыходнага тэксту старонкі Літоўская канцэпцыя ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага

{{Асноўны артыкул|Дыскусія вакол спадчыны Вялікага Княства Літоўскага}}
'''Літоўская канцэпцыя''' (таксама ''традыцыйны''{{Sfn|Новик|2011|p=61}}, ''летувіская'', ''балцкая'', ''афіцыйная савецкая''{{Sfn|Краўцэвіч|1998|p=86}}) — [[Гістарыяграфія|гістарыяграфічная]] канцэпцыя, якая разглядае [[Вялікае Княства Літоўскае]] як дзяржаву, якая склалася на [[Балты|балцкай]] (літоўскай) аснове. Мяркуе эвалюцыю старажытналітоўскага грамадства да дзяржавы і заваёву суседзяў-[[Славяне|славян]]. Канцэпцыя зарадзілася ў XVIII—XIX стагоддзях{{Sfn|Краўцэвіч|1998|p=39}}, але яе вытокі ляжаць у XVI стагоддзі{{Sfn|Краўцэвіч|1998|p=86}}.

Дадзенага пункту гледжання прытрымліваліся многія расійскія (а раней савецкія), польскія і літоўскія гісторыкі{{Sfn|Дмитрачков|1999|p=47}}. Аднак навуковыя супольнасці [[Літва|Літвы]], [[Расія|Расіі]]{{Sfn|Краўцэвіч|1998|p=85}} і [[Польшча|Польшчы]]{{Sfn|Дмитрачков|1999|p=53}} пераглядаюць старыя погляды. Так, у прыватнасці, ад такога падыходу адмовіліся ва [[Універсальная літоўская энцыклапедыя|Універсальнай літоўскай энцыклапедыі]]<ref>{{артыкул|загаловак=Великое княжество было литовское или беларуское?|выданне=Деды. Дайджест публикаций о Беларуской истории|нума=12|год=2013|старонкі=107—117|спасылка=https://pawet.net/library/o_reflections/15_/%D0%92%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D0%BA%D0%BD%D1%8F%D0%B6%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE_%D0%B1%D1%8B%D0%BB%D0%BE_%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D0%B8%D0%BB%D0%B8_%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5.html}}</ref>.

У межах беларуска-літоўскай дыскусіі пра ВКЛ галоўнымі апанентамі прадстаўнікоў канцэпцыі з’яўляюцца [[Беларуская канцэпцыя ўтварэння Вялікага княства Літоўскага|паслядоўнікі Ермаловіча]], якія прадстаўляюць дзяржаву як беларускую. У якасці «трэцяй сілы» выступілі прыхільнікі [[Цэнтрысцкая канцэпцыя ўтварэння Вялікага Княства Літоўскага|цэнтрысцкага падыходу]], якія ўлічваюць ролю абодвух народаў. Менавіта апошняя канцэпцыя набірае папулярнасць, так як адхіляе крайнія і аднабаковыя падыходы да праблемы{{Sfn|Дмитрачков|1999|p=53}}.

== Бачанне і трактоўка тэмы ==

=== Зараджэнне дзяржавы ===
Дзяржава ўяўляецца як вынік сацыяльна-палітычнага развіцця старажытналітоўскіх плямёнаў. Ключавым  момантам у фарміраванні ВКЛ было падпарадкаванне літоўцамі жыхароў [[Русь|Русі]]{{sfn|Дмитрачков|1999|p=47}}. Як адзначаюць прыхільнікі літоўскай канцэпцыі, калі ўсходнія славяне мелі моцную дзяржаўнасць (IX—XI стст.) — [[Кіеўская Русь|Кіеўскую Русь]], сучасная Літва ўяўляла сабой шэраг асобных зямель на чале з «кунігасамі» (князямі). Дзяржава тут паўстала толькі ў XIII ст. і адразу ж ператварылася ў магутную палітычную і ваенную арганізацыю. Для паўднёвых і заходніх зямель Русі XII—XIII стст. былі перыядам [[Распад Кіеўскай Русі|феадальнай раздробненасці]], міжусобных войн, якія саслаблялі славян. Усё гэта дапаўнялася набегамі мангола-татараў і крыжакоў. Тым самым, заходнія і паўднёвыя землі Русі, нягледзячы на больш высокі ўзровень развіцця, сталі лёгкай здабычай для балтаў{{sfn|Новик|2011|p=64—65}}. 

Часткай канцэпцыі з’яўляецца гіпотэза пра [[Літоўская дзяржава|раннелітоўскую дзяржаву]], якая меркавана ўзнікла ў [[Аўкштайція|Аўкштайціі]]{{sfn|Краўцэвіч|1998|p=86}} прыкладна да 1183 года (першы самастойны паход літоўцаў на рускія землі{{sfn|История Литвы|2013|p=29}}). Аднак грунтоўнае станаўлення княства адносяць да сярэдзіны XIII стагоддзя{{sfn|Баранаўскас|2002|loc=События 1183 года}}. Паслабленне Русі ў ходзе феадальнай раздробненасці лічыцца ключавым фактарам, які дазволіў літоўцам пачаць экспансію, у першую чаргу тым, што балты прыцягваліся да канфліктаў князёў у якасці [[найміт]]аў. Розныя княжацкія групоўкі спрабавалі перавабіць літоўскія дружыны на свой бок, і такім чынам яны сталі залежнымі ад іншаземцаў. Мяркуецца, што ў XII ст. пры падтрымцы Полацка, у чые міжусобіцы былі ўцягнутыя найміты, Літва заваявала суседнія княствы [[Нальшаны]], [[Дзяволтва]] і Нерыс. Да 1183 года літоўцы маглі аб’яднаць усе гэтыя землі ў адно княства, пра што сведчыць узмацненне іх моцы ў той перыяд. Імпульсам для кансалідацыі балтаў стала знешняя пагроза: па-першае, стабілізацыя становішча Полацка прывяла да аднаўлення экспансіі палачан у Нальшаны ў напрамку [[Браслаў|Браслава]]; па-другое, у [[Паўночныя крыжовыя паходы|Балтыйскі рэгіён прыходзяць крыжакі]]. Правёўшы аб’яднанні, з 1183 года літоўская дзяржава пачынае набегі на ўсходніх суседзяў{{sfn|Баранаўскас|2002|loc=Предпосылки образования Великого Княжества Литовского}}. У XII–XIII стст. літоўцы здзяйснялі напады на [[Пскоў]], [[Ноўгарад]], [[Полацк]], [[Вялікія Лукі]]<ref name="pet">Петкевич К. / [https://www.socionauki.ru/book/files/early_state_ru/304-336.Pdf Великое княжество Литовское], Университет им. Адама Мицкевича, Познань с. 280–303 {{rp|281}}</ref>{{sfn|Баранаўскас|2002|loc=Литовские военные походы в конце XII в.; Литовские военные походы ХІІІ в.}}.

Рабаўніцкія набегі звязваюць з узмацненнем літоўскага племя. Па колькасці паходаў яно абагнала [[Прусы|прусаў]] і [[Куршы|куршаў]]. Як лічаць прыхільнікамі канцэпцыі, узвышэнне племя і заклала асновы для змены племяннога ладу і наступнага ўзнікнення дзяржавы. Спасылаючыся на дагавор 1219 г. аб саюзе паміж галіцка-валынскімі і літоўскімі князямі, дзе імя будучага заснавальніка дзяржавы [[Міндоўг|Міндоўга]] стаіць на чацвёртым месцы сярод пяці старэйшых князёў, паказваецца, што першапачаткова Літва з’яўлялася канфедэрацыяй зямель без агульнага кіраўніка. У 1245—1246 гады Міндоўг фігуруе як «вярхоўны кароль», а гэта кажа пра аб’яднанне зямель у адзіную дзяржаву з агульным кіраўніком{{Sfn|История Литвы|2013|p=29}}. Магчыма, што штуршком да ператварэння канфедэрацыі ў адзіную дзяржаву стала экспансія крыжакоў у Балтыйскі рэгіён{{Sfn|История Литвы|2013|p=30}}.

=== Развіццё дзяржавы ===
У якасці прыкметы функцыянавання ВКЛ называецца распаўсюджванне [[Літва (зямля)|паняцця «Літва»]] на новых тэрыторыях. На думку прыхільнікаў, цэнтрам дзяржавы была Літва ў вузкім сэнсе — былая тэрыторыя першапачатковага Літоўскага княства, раён пражывання [[Літва (плямёны)|племя літва]]. З цягам часу назва распаўсюдзілася на тэрыторыю сучаснай Літоўскай Рэспублікі{{Sfn|Баранаўскас|2002|loc=Расширение понятия "Литва"}}. Як мяркуецца, гістарычная Літва заняла тэрыторыю [[Жамойць|Жамойці]], Аўкштайціі, [[Селы]] і [[Земгалы]]{{Sfn|Новик|2011|p=61}}. Тэрытарыяльныя прэтэнзіі вялікіх князёў кажуць пра разуменне імі агульнасці ўсяго балцкага прасторы. Так, напрыклад, [[Вітаўт]] на падставе моўнага сваяцтва даводзіў прыналежнасць Жамойці Літве{{Sfn|История Литвы|2013|p=44}}.

Ядром фарміравання дзяржавы называецца «літоўская зямля» (тэрыторыя паміж [[Нёман]]ам і [[Вілія]]й). У часы Міндоўга да яе далучаны іншыя заселеныя продкамі літоўцаў мясцовасці. Тэрыторыі, населеныя людзьмі з родным [[Літоўская мова|літоўскай мовай]], а пазней – і з літоўскай самасвядомасцю, паступова звужаліся з-за [[славянізацыя|славянізацыі]], але назва Літва разам з межамі Вялікага Княства Літоўскага распаўсюдзілася на іншыя вобласці. Усю тэрыторыю ВКЛ з цягам часу і сталі называць Літвой, у сучаснасці — гістарычнай Літвой. У сувязі з тым прыкмечана, што ў XVI–XVIII стст. шляхта ВКЛ стала лічыць сябе [[Ліцвіны|літоўцамі (ліцвінамі)]] незалежна ад свайго этнічнага паходжання. Нават афіцыйную [[Старабеларуская мова|мову дзяржаўнага пісьменства]], якая ўзнікла на аснове мовы продкаў сучасных украінцаў і беларусаў, называлі «літоўскай». Паводле літоўскіх гісторыкаў, змены ў вызначэнні паняцця «Літва» адбыліся на мяжы XIX—XX стагоддзяў, калі на змену «старалітоўцам» (прыхільнікам адраджэння ВКЛ, якія этнічна былі прадстаўнікамі розных народаў) прыйшлі «младалітаўцы» (этнічныя літоўцы, якія выступалі за стварэнне нацыянальнай дзяржавы на тэрыторыях пражывання свайго народа){{Sfn|История Литвы|2013|pp=14—15}}.

У калектыўнай працы «Гісторыя Літвы» 2013 года сказана, што княства ніколі не змагло б заваяваць прасторы Кіеўскай Русі, калі б не мангольскае ўварванне і міжусобіцы. Аўтары назвалі Літву таго перыяду «ценявой імперыяй». Падобныя дзяржаўныя ўтварэнні ўзнікаюць на памежжы альбо на перыферыі разбураных імперый, калі былыя падданыя, гандлёвыя партнёры або саюзнікі-сатэліты падпарадкоўваюць сабе частку яе тэрыторыі. Звычайна захопнікі пераймаюць адміністрацыйную структуру і культурную спадчыну, што і адбывалася з літоўцамі{{Sfn|История Литвы|2013|pp=39—40}}.

У дадзенай сітуацыі пры [[Альгерд]]зе з’яўляецца курс на [[Аб’яднанне Русі|заваяванне Русі]] («Уся Русь павінна належаць літоўцам»). У якасці сродкаў экспансіі выкарыстоўваліся і прамы захоп сілай, і дынастычныя шлюбы (хоць і тыя заключаліся пад непакрытым ваенным ціскам). Спасылаючыся на візантыйскія крыніцы, літоўскія гісторыкі паказваюць на згадкі пра сваіх продкаў, як пра «адважны і ваяўнічы народ». Пры гэтым, як адзначаецца, літоўцы пасля захопу не спяшаліся з прыгнётам, г. зн. спачатку не мянялі існы парадак (падобная палітыка вядомая з часоў [[Гедзімін]]а пад выразам «не разбураць даўніны, не ўводзіць навізны»). Кіраўнікі захоўвалі старыя княжацкія структуры, што пазней аформілася ва ўдзельныя прывілеі, гэта значыць у аўтаноміі. Прычынай такіх адносін тлумачыцца больш высокім узроўнем культурнага развіцця славян. Літва не магла навязаць іншым народам ні сваю мову, ні сваю культуру, ні сваю рэлігію, паколькі [[Язычніцтва|паганства]] было не ў стане канкураваць з [[праваслаўе]]м, якое валодала да таго часу развітой арганізацыйнай структурай і пісьменнасцю{{Sfn|История Литвы|2013|p=41}}.

З прычыны гэтай акалічнасці, літоўская кіруючая вярхушка пачала славянізавацца. Літоўскія князі і намеснікі новых тэрыторый нярэдка пераходзілі з паганства ў праваслаўе. Праз кантакты з заваяваным насельніцтвам у літоўскую мову трапілі хрысціянскія паняцці, прыйшлі жывапіс і каменная архітэктура. [[Русіны (гістарычны этнонім)|Русіны]], гэта значыць праваслаўнае славянскае насельніцтва, былі ў ліку набліжаных вялікіх князёў{{Sfn|История Литвы|2013|p=42}}.

=== Першая сталіца ===
У рамках беларуска-літоўскай дыскусіі ідуць спрэчкі аб першай сталіцы дзяржавы. Літоўскі бок настойвае, што гэта быў [[Кярнаве]], грунтуючыся на працы «Ганец цноты» 1574 года [[Мацей Стрыйкоўскі|Мацея Стрыйкоўскага]]<ref>{{Cite web|url=https://www.sb.by/articles/korol-ostavil-nam-mnogo-zagadok.html|title=Король оставил нам много загадок|website=СБ. Беларусь сегодня|date=31 мая 2003}}</ref>.

== Крытыка ==
Крытыкі адзначаюць, што ўклад і роля продкаў беларусаў пры такім падыходзе не разглядаюцца<ref>{{артыкул|аўтар=Антось Жупран|загаловак=«Як зразумець беларуса, калі ён такі складаны». Гутарка з аўтарам першай гісторыі Беларусі на літоўскай мове|спасылка=https://d3kcf2pe5t7rrb.cloudfront.net/323307|выданне=Наша Ніва|год=2023|месяц=жніўня|чысло=8}}</ref><ref name="белта">{{cite web|url=https://belta.by/society/view/eta-tema-do-sih-por-budorazhit-i-litovtsev-i-belorusov-istorik-o-sporah-naschet-vkl-660720-2024/|title=Эта тема до сих пор будоражит и литовцев, и белорусов. Историк о спорах насчет ВКЛ|publisher=[[БЕЛТА]]|date=2024-09-12|lang=ru}}</ref>. Замест заваёў вылучаецца здагадка аб супрацоўніцтве і мірным далучэнні зямель Русі да Літвы, дзе ваенная моц балтаў аб’ядналася з культурнымі дасягненнямі ўсходніх славян<ref name="delfi">Анастасия Хролович. [https://www.delfi.lt/ru/vkl/history/disskusiya-v-minske-raznoe-videnie-istorii-vkl-problema-61335267 Дисскусия в Минске: разное видение истории ВКЛ - проблема?] {{Wayback|url=https://www.delfi.lt/ru/vkl/history/disskusiya-v-minske-raznoe-videnie-istorii-vkl-problema-61335267 |date=20231224182933 }} // Delfi, 8 мая 2013</ref><ref name="13нумар">{{артыкул|спасылка=http://www.secret-r.net/arkhiv-publikatsij/13-2013/belarus-i-letuva-delyat-nasledie-vkl.html|загаловак=Беларусь и Летува делят наследие ВКЛ|выданне=Секретные исследования|тып=газета|год=2013|нумар=13|archivedate=2023-12-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231224212454/http://www.secret-r.net/arkhiv-publikatsij/13-2013/belarus-i-letuva-delyat-nasledie-vkl.html}}</ref>.

Прадстаўнікі беларускай канцэпцыі [[Мікола Іванавіч Ермаловіч|Міколы Ермаловіча]], абапіраючыся на тапоніку, летапісную Літву размяшчаюць не на сучаснай літоўскай тэрыторыі, а ў Верхнім Панямонні паміж Полацкай, Тураўска-Пінскай і Навагрудскай зямлёй. Затым гэтая назва распаўсюдзілася на ўсю тэрыторыю Беларусі і ўсход Літвы. Большая частка Літоўскай Рэспублікі была вядома як Жмудзь{{sfn|Дзярновіч|2012|p=30}}{{sfn|Новик|2011|pp=65—67}}{{sfn|Левицкий|2014|loc=Местонахождение летописной Литвы. Взаимоотношения Литвы и Западных земель Руси до середины XIII века}}. [[Павел Урбан]] адзначаў, што яна з’яўлялася адасобленым ад Літвы краем, таксама як і Аўкштайція — іншая вобласць, насельніцтва якой стала асновай для сучаснага літоўскага народа{{sfn|Дзярновіч|2012|pp=32—33}}.

Апаненты паказваюць, што па [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага|Статуту ВКЛ]] дзяржаваўтваральнымі народамі былі [[ліцвіны]] (беларусы) і русіны (украінцы), а вось [[Жамойты|жмудзіны]] (літоўцы) аб’яўляліся разам з [[Яўрэі|яўрэямі]] пазбаўленымі правоў нацыянальнымі меншасцямі. Прысваенне назвы Літвы жмудзінам прыйшло пры расійскіх уладах: замест «ліцвіны» ў значэнні беларусаў царызм увёў у 1870-х паняцце «літоўцы» ў значэнні жмудзінаў{{Sfn|Деружинский|2022|loc=ПРАВО НА СВОЮ ГОСУДАРСТВЕННОСТЬ}} (працэс быў пачаты ў XVI стагоддзі, калі ва [[Усходняя Прусія|Усходняй Прусіі]] пад літоўцамі пачалі разумець менавіта балцкае насельніцтва дзяржавы{{Sfn|Дзярновіч|2012|p=32}}). Балцкі кампанент у ВКЛ тлумачыцца наяўнасцю на тэрыторыі сучаснай [[Гродзенская вобласць|Гродзенскай вобласці]] [[Яцвягі|яцвягаў]], якія беларусізаваліся і ніяк не звязаныя з літоўцамі{{Sfn|Деружинский|2022|loc=О БАЛТАХ И СЛАВЯНАХ}}.

Ролю Міндоўга ў гісторыі паслядоўнікі Ермаловіча лічаць перабольшанай. Аддаецца большае значэнне дзейнасці [[Войшалк|Войшалка]]. Менавіта ім праведзена аб’яднанне Новагародскай, Пінскай, Нальшанскай, Дзяволтаўскай, Полацка-Віцебскай і летапісных літоўскіх зямель у адзіную дзяржаву. Аднак калі далучэнне балцкіх тэрыторый было гвалтоўным, то далучэнне гарадоў [[Пінск]], Полацк і [[Віцебск]] праходзіла добраахвотна. Падобным чынам да Вялікага Княства Літоўскага далучаліся і іншыя беларускія землі. Вырашальную аб’яднальную ролю ў пачатковы перыяд гуляў [[Навагрудак]]{{Sfn|Новик|2011|p=68}}. Адзначаецца, што ўсходнеславянскія землі шмат у чым вызначалі культурнае і эканамічнае развіццё ВКЛ. Згодна з беларускай канцэпцыяй, хоць кіруючая дынастыя і частка арыстакратаў мелі літоўскае паходжанне, феадалы беларускіх і іншых зямель Русі таксама ўдзельнічалі ў кіраванні краінай{{Sfn|Дмитрачков|1999|p=52—53}}.

Прадстаўнікі цэнтрысцкай канцэпцыі крытыкуюць «беларусаў» і «літоўцаў» за тое, што дзяржаўнасць не разглядаецца як палітычнае ўтварэнне, сукупнасць палітычных інстытутаў, а зводзіцца да тэрыторыі, мовы і іншых этнічных прыкмет{{Sfn|Новик|2011|p=66}}. Вялікае Княства Літоўскае названа імі поліэтнічнай дзяржавай{{Sfn|Новик|2011|p=69}}.

== Гл. таксама ==
* [[Этнаграфічная Літва]]

== Крыніцы ==
{{Reflist}}

== Літаратура ==
* {{кніга|спасылка=https://docs.yandex.by/docs/view?tm=1734195074&tld=by&lang=ru&name=h_istoria-litvy.pdf&text=%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F%20%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B2%D1%8B%20%D1%83%D1%87%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%B8%D0%BA%20%D0%BD%D0%B0%20%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC&url=https%3A%2F%2Flinproxy.fan.workers.dev%3A443%2Fhttp%2Fmilitera.org%2Fbooks%2Fpdf%2Fcommon%2Fh_istoria-litvy.pdf&lr=26834&mime=pdf&l10n=ru&sign=b2a0ad29833792376dea504296df2f7e&keyno=0&nosw=1&serpParams=tm%3D1734195074%26tld%3Dby%26lang%3Dru%26name%3Dh_istoria-litvy.pdf%26text%3D%25D0%25B8%25D1%2581%25D1%2582%25D0%25BE%25D1%2580%25D0%25B8%25D1%258F%2B%25D0%25BB%25D0%25B8%25D1%2582%25D0%25B2%25D1%258B%2B%25D1%2583%25D1%2587%25D0%25B5%25D0%25B1%25D0%25BD%25D0%25B8%25D0%25BA%2B%25D0%25BD%25D0%25B0%2B%25D1%2580%25D1%2583%25D1%2581%25D1%2581%25D0%25BA%25D0%25BE%25D0%25BC%26url%3Dhttp%253A%2F%2Fmilitera.org%2Fbooks%2Fpdf%2Fcommon%2Fh_istoria-litvy.pdf%26lr%3D26834%26mime%3Dpdf%26l10n%3Dru%26sign%3Db2a0ad29833792376dea504296df2f7e%26keyno%3D0%26nosw%3D1|аўтар=А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис|выдавецтва=Eugrimas|год=2013|ISBN=978-609-437-207-0|загаловак=История Литвы|ref=История Литвы}}
* {{кніга|аўтар=Баранаўскас Т.|загаловак=Вытокі Літоўскай дзяржавы|выдавецтва=Край = Kraj. Polonica – Albaruthenica – Lithuanica|месца=Мінск|год=2002|ref=Баранаўскас|спасылка=http://viduramziu.istorija.net/ru/state.htm|archive-date=5 чэрвеня 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120605044629/http://viduramziu.istorija.net/ru/state.htm}}
* {{кніга|аўтар=Краўцэвіч, А. К.|загаловак=Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага|месца=Менск|год=1998|выданне=Беларуская навука|старонак=228|ISBN=985-08-0249-9|спасылка=https://docviewer.yandex.by/view/0/?page=2&*=S%2F%2FT%2F%2F8w6PNz%2BsVT9B7kb0pWVHl7InVybCI6Imh0dHBzOi8vaXN0ZmFrLWJyc3UubmFyb2QucnUvc3R2X1ZLTC5wZGYiLCJ0aXRsZSI6InN0dl9WS0wucGRmIiwibm9pZnJhbWUiOnRydWUsInVpZCI6IjAiLCJ0cyI6MTcxNzc5MDQ3MjUzMSwieXUiOiIzOTM5NjU1OTMxNjYxNDM0NjkyIiwic2VycFBhcmFtcyI6InRtPTE3MTc3OTA0MzMmdGxkPWJ5Jmxhbmc9YmUmbmFtZT1zdHZfVktMLnBkZiZ0ZXh0PSVEMCVCRiVEMCVCMCVEMSU4NSVEMCVCRSVEMCVCNCVEMCVCNiVEMCVCMCVEMCVCRCVEMCVCRCVEMCVCNSslRDAlQjIlRDAlQkElRDAlQkImdXJsPWh0dHBzJTNBLy9pc3RmYWstYnJzdS5uYXJvZC5ydS9zdHZfVktMLnBkZiZscj0xMDI3NCZtaW1lPXBkZiZsMTBuPXJ1JnNpZ249MTUwMjQyYTIxMzQ0ZmQ4NGE2NTU1MTc5ZmQ4MDhlNTUma2V5bm89MCJ9|ref=Краўцэвіч}}
* {{кніга|спасылка=https://vk.com/doc35528094_475001882?hash=10gNQDPMgZr2eevrQthzbEfXcoy3uHjIiWWLKyuJTWT|аўтар=Е.К. Новик, И.Л. Качалов, Н.Е. Новик|загаловак=История Беларуси с древнейших времён до 2010 г.|месца=Минск|выдавецтва=«Вышэйшая школа»|год=2011|старонак=526|ref=Новик|ISBN=978-985-06-1917-4}}
* {{артыкул
 | аўтар    = П. Ф. Дмитрачков
 | загаловак = Образование Великого княжества Литовского (дискуссионные аспекты)
 | спасылка   =https://docviewer.yandex.by/view/0/?page=1&*=ogDAlquF8YW7H6s8MhgPmVR%2F92d7InVybCI6Imh0dHBzOi8vbGlici5tc3UuYnkvYml0c3RyZWFtLzEyMzQ1Njc4OS8zNTEvMS8xOGQucGRmIiwidGl0bGUiOiIxOGQucGRmIiwibm9pZnJhbWUiOnRydWUsInVpZCI6IjAiLCJ0cyI6MTcwMzQzNzQ1NDExMSwieXUiOiIzOTM5NjU1OTMxNjYxNDM0NjkyIiwic2VycFBhcmFtcyI6InRtPTE3MDM0Mzc0MzYmdGxkPWJ5Jmxhbmc9cnUmbmFtZT0xOGQucGRmJnRleHQ9JUQwJUExJUQwJUJGJUQwJUJFJUQxJTgwJUQxJThCKyVEMCVCMiVEMCVCRSVEMCVCQSVEMSU4MCVEMSU4MyVEMCVCMyslRDAlQjIlRDAlQkElRDAlQkImdXJsPWh0dHBzJTNBLy9saWJyLm1zdS5ieS9iaXRzdHJlYW0vMTIzNDU2Nzg5LzM1MS8xLzE4ZC5wZGYmbHI9MTU3Jm1pbWU9cGRmJmwxMG49cnUmc2lnbj1lN2FiZDU0MTk1MzZkZTdlZTkzM2YyZjRjYTBhZDcwYSZrZXlubz0wIn0%3D&lang=ru
 | выданне  = Веснік МДУ імя А.А.Куляшова
 | год      = 1999
 | нумар    = 1(2)
 | старонкі = 47-53
 | ref    = Дмитрачков
}}
* {{артыкул
 | аўтар    = Я. А. Сумина
 | загаловак = Основные проблемы истории образования ВКЛ в историографии
 | спасылка   = https://libr.msu.by/handle/123456789/2500
 | выданне  = Веснік МДУ імя А.А.Куляшова
 | год      = 2013
 | старонкі = 13-15
 | ref    = Сумина
}}
*  {{артыкул|загаловак=Пошукі Айчыны: “Літва” і “Русь” у сучаснай беларускай гістарыяграфіі|аўтар=Алег Дзярновіч|выданне=Палітычная сфера|нумар=18–19 (1–2)|год=2012|старонкі=30—53|ref=Дзярновіч|спасылка=https://docs.yandex.by/docs/view?tm=1730411029&tld=by&lang=be&name=dz_litva_i_rus.pdf&text=%D0%9F%D0%BE%D1%88%D1%83%D0%BA%D1%96%20%D0%90%D0%B9%D1%87%D1%8B%D0%BD%D1%8B%3A%20%E2%80%9C%D0%9B%D1%96%D1%82%D0%B2%D0%B0%E2%80%9D%20%D1%96%20%E2%80%9C%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%8C%E2%80%9D%20%D1%83%20%D1%81%D1%83%D1%87%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%B0%D0%B9%20%D0%B1%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0%D0%B9%20%D0%B3%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B%D1%8F%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D1%96%D1%96&url=https%3A%2F%2Flinproxy.fan.workers.dev%3A443%2Fhttps%2Fpawet.net%2Ffiles%2Fdz_litva_i_rus.pdf&lr=10274&mime=pdf&l10n=ru&sign=59d3bbfc2305f2db1938b126b58e4e1c&keyno=0&nosw=1&serpParams=tm%3D1730411029%26tld%3Dby%26lang%3Dbe%26name%3Ddz_litva_i_rus.pdf%26text%3D%25D0%259F%25D0%25BE%25D1%2588%25D1%2583%25D0%25BA%25D1%2596%2B%25D0%2590%25D0%25B9%25D1%2587%25D1%258B%25D0%25BD%25D1%258B%253A%2B%25E2%2580%259C%25D0%259B%25D1%2596%25D1%2582%25D0%25B2%25D0%25B0%25E2%2580%259D%2B%25D1%2596%2B%25E2%2580%259C%25D0%25A0%25D1%2583%25D1%2581%25D1%258C%25E2%2580%259D%2B%25D1%2583%2B%25D1%2581%25D1%2583%25D1%2587%25D0%25B0%25D1%2581%25D0%25BD%25D0%25B0%25D0%25B9%2B%25D0%25B1%25D0%25B5%25D0%25BB%25D0%25B0%25D1%2580%25D1%2583%25D1%2581%25D0%25BA%25D0%25B0%25D0%25B9%2B%25D0%25B3%25D1%2596%25D1%2581%25D1%2582%25D0%25B0%25D1%2580%25D1%258B%25D1%258F%25D0%25B3%25D1%2580%25D0%25B0%25D1%2584%25D1%2596%25D1%2596%26url%3Dhttps%253A%2F%2Fpawet.net%2Ffiles%2Fdz_litva_i_rus.pdf%26lr%3D10274%26mime%3Dpdf%26l10n%3Dru%26sign%3D59d3bbfc2305f2db1938b126b58e4e1c%26keyno%3D0%26nosw%3D1}}
* {{кніга|аўтар=Левицкий, Г. М.|загаловак=Великое княжество Литовское|серыя=История. География. Этнография|год=2014|ISBN=978-5-91678-238-7|старонак=244|спасылка=http://samlib.ru/l/lewickij_g_m/awklhtm.shtml|ref=Левицкий}}
* {{артыкул|аўтар=Вадим Деружинский|спасылка=http://www.secret-r.net/index.php/arkhiv-publikatsij/50-2022/spory-o-vkl-2022.html|загаловак=Споры о ВКЛ|выданне=Секретные исследования|тып=газета|год=2022|нумар=17|ref=Деружинский}}
{{ВС}}
[[Катэгорыя:Вялікае Княства Літоўскае]]
[[Катэгорыя:Гістарыяграфія]]
[[Катэгорыя:Старонкі з недагледжанымі перакладамі]]