Ameriketako Estatu Batuak

Ameriketako Estatu Batuak
	The Star-Spangled Banner
	Goiburua: In God We Trust
; Ameriketako Estatu Batuetako bandera	; Great Seal of the United States of America (en)
Geografia
Hiriburua	Washington; 38°53′42″N 77°2′12″W
Azalera	9.826.675 km²
Punturik altuena	Denali mendia (6.190 m)
Punturik sakonena	Badwater Arroa (−86 m)
Kontinentea	Ipar Amerika, Uharteetako Ozeania eta Asia
Mugakideak	Mexiko eta Kanada
Administrazioa
Gobernu-sistema	Errepublika federala
Ameriketako Estatu Batuetako Presidentea	Joe Biden
Epai autoritatea	Ameriketako Estatu Batuetako Gorte Gorena
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi ABCANZ Armies (en) ; ANZUS; ASEAN eskualde foruma; AUKUS (en) ; AUSCANNZUKUS (en) ; Aduanen Mundu Erakundea; Air Force Interoperability Council (en) ; Ameriketako Estatuen Erakundea; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Artikoko Kontseilua; Asia Hego Ekialdeko Tratatuaren Erakundea; Asia eta Ozeano Bareko Ekonomia Elkarlana; Australia taldea; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Combined Communications-Electronics Board (en) ; Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea; Energiaren Nazioarteko Erakundea; Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea; Five Eyes; G20; G7; G8; Garapeneko Afrikako Bankua; Garapeneko Asiako Bankua; Group of Ten (en) ; Group on Earth Observations (en) ; International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) ; International Holocaust Remembrance Alliance (en) ; Interpol; Ipar Ameriketako Merkataritza Librerako Hitzarmena; Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Missile Technology Control Regime (en) ; Movement Coordination Centre Europe (en) ; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Bankua; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazio Batuen Segurtasun Kontseilua; Nazio Batuetako Giza Eskubideen Kontseilua; Nazioarteko Diru Funtsa; Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; Nuclear Suppliers Group (en) ; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Strategic Airlift Capability (en) ; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; The Technical Cooperation Program (en) ; Treaty on Open Skies (en) ; UNESCO; UNESCO; UNESCO; states with nuclear weapons (en) ;
Demografia
Biztanleria	332.278.200
Dentsitatea	33,81 bizt/km²
Talde etnikoak	ikusi estatubatuar zuri, afro-amerikar, Asian Americans (en) eta Ameriketako Estatu Batuetako amerindiar;
Hizkuntza ofizialak	ikusi ingeles ; hawaiiera (Hawaii); gaztelania (Puerto Rico);
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, ingeles, Hutterite German (en) , Eastern Abenaki (en) , Northern Haida (en) , Skagit (en) , Snohomish (en) , Esselen (en) , Chitimacha (en) , Chimariko (en) , Alabama hizkuntza, Crow (en) , Karuk (en) , Obispeño (en) , Cupeño (en) , Wyandot (en) , Louisianako kreola, Seneca (en) , Ottawa (en) , Siuslaw (en) , Powhatan (en) , Muscogee (en) , Dakota (en) , Mandan (en) , Winnebago (en) , Salinan (en) , Quapaw (en) , plains Indian Sign Language (en) , Tillamook (en) , Tonkawa hizkuntza, Quinault (en) , Quileute (en) , O'odham (en) , Catawba (en) , Serrano (en) , Osage (en) , Southern Sierra Miwok (en) , Klamath (en) , Shawnee (en) , Chico (en) , delaware, Piscataway (en) , Omaha–Ponca (en) , Upper Chehalis (en) , Okanagan (en) , Central Sierra Miwok (en) , Chippewa (en) , Havasupai–Hualapai (en) , Purisimeño (en) , Cruzeño (en) , Coast Miwok (en) , Cowlitz (en) , Quechan (en) , Unami (en) , Towa, Natchez (en) , Salish–Spokane–Kalispel (en) , Hidatsa (en) , Hanis (en) , Malecite-Passamaquoddy (en) , Southern Tiwa (en) , Nanticoke (en) , Kashaya (en) , Central Kalapuya (en) , Kansa (en) , Lake Miwok (en) , Konkow (en) , Taos (en) , Tipai (en) , Upper Chinook (en) , Maidu (en) , Makah (en) , Twana (en) , Mohegan-Pequot (en) , Molala (en) , Patwin (en) , Columbia-Moses (en) , Northeastern Pomo (en) , Plains Miwok (en) , Central Pomo (en) , Southeastern Pomo (en) , Northern Pomo (en) , Southern Pomo (en) , Eastern Pomo (en) , Nottoway (en) , Narragansett (en) , Nooksack (en) , Northern Sierra Miwok (en) , Lower Chehalis (en) , Nez Perce (en) , Nomlaki (en) , Lower Chinook (en) , Northern Paiute (en) , Shasta (en) , Barbareño (en) , Chinook Jargon (en) , Arapaho (en) , Koasati (en) , Cahuilla (en) , Hopi (en) , gaztelania, Umatilla (en) , Mojave (en) , Tewa, Munsee (en) , Wappo (en) , Miami-Illinois (en) , Arikara (en) , Tübatulabal (en) , Ventureño (en) , Atsugewi (en) , Achumawi (en) , Kitsai (en) , Gros Ventre (en) , Kiowa (en) , Tunica hizkuntza, Hawaiian Pidgin (en) , Potawatomi (en) , Wichita (en) , Massachusett (en) , Iowa-Oto (en) , Wintu (en) , Pawnee (en) , Caddo (en) , North Straits Salish (en) , Wiyot (en) , Tuscarora (en) , Luiseño (en) , Yuki (en) , Zuni hizkuntza, Michif (en) , Kawaiisu (en) , Navajoera, Mikasuki (en) , Colorado River Numic (en) , Pennsylvaniako aleman, Central Alaskan Yup'ik (en) , Wailaki (en) , Tututni (en) , Cahto (en) , Galice (en) , amerikar keinu hizkuntza, Holikachuk (en) , Ahtna (en) , Mattole (en) , Tolowa (en) , Lower Tanana (en) , Hupa (en) , Upper Kuskokwim (en) , Dena'ina (en) , Central Siberian Yupik (en) , Deg Xinag (en) , Alutiiqera, Mendebaldeko apatxera, Tlingit (en) , Plains Apache (en) , Lipan (en) , Aleutiera, Cocopah (en) , Maricopa (en) , Mohawk (en) , Eyakera, Upper Tanana (en) , inupiaq, Jicarilla (en) , Tanacross (en) , Hän (en) , Menominee (en) , Koyukon (en) , meskalero - txirikahua, Choctaw (en) , Cayuga (en) , Cheyennera, Coeur d'Alene (en) , Blackfoot (en) , Komantxera, Chickasaw (en) , Txerokiera, Hawaiʻi Sign Language (en) , Klallam (en) , Gullah (en) , Lakota (en) , Mono (en) , hawaiiera, Lushootseed (en) , Nisenan (en) , Kutenai (en) , Shoshoni (en) , Timbisha (en) , tagalo, Waxo hizkuntza, Yuchi (en) , yokustar hizkuntzak, Yurok (en) , Louisianako frantses, Spokane language (en) , Whulshootseed (en) , Lumbee language (en) , Chetco (en) , Sac-Fox-Kickapoo (en) , Western Keres (en) , Coquille (en) , Walla Walla (en) , Eastern Keres (en) , Tenino (en) , tsimshianera, Kickapoo (en) , Seward Peninsula Inupiaq (en) , Northern Ohlone (en) , Southern Ohlone (en) , Yakama (en) eta Ineseño (en) ;
Emankortasun-tasa	1,8615 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	2.528.999 (2014)
Alfabetizazioa	% 99,4 (1979)
Bizi-itxaropena	78,69024 (2015)
Giniren koefizientea	47,7 (2011)
Giza garapen indizea	0,921 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	19.390.604.000.000 $ (2017)
BPG per capita	59.927 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	19.485.394.000.000 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	59.927,93 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	1,6 % (2016)
Erreserbak	451.285.263.406 $ (2017)
Inflazioa	2,2 % (2016)
Historia
1776	Ameriketako Estatu Batuetako Independentzia Aldarrikapena
1784	Parisko Ituna
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+1
ISO 3166-1 alpha-2	US
ISO 3166-1 alpha-3	USA
Ordu eremua	ikusi UTC−12:00 Howland Uhartea, Baker Uhartea; : Samoa Time Zone (en) ; : UTC+12:00 Wake Uhartea; : UTC+10:00 Ipar Marianak, Guam; : Atlantic Time Zone (en) ; : Alaska Time Zone (en) ; : Erdialdeko Ordu Estandarra ; : Mountain Time Zone (en) ; : UTC−04:00 Birjina Uharte estatubatuarrak, Puerto Rico; : UTC−06:00 Wisconsin, Oklahoma, Missouri, Mississippi, Minnesota, Louisiana, Iowa, Illinois, Arkansas, Alabama, Michigan, Indiana, Kentucky, Florida, Hego Dakota, Ipar Dakota, Texas, Kansas, Tennessee, Nebraska; : UTC−11:00 Amerikar Samoa, Midway atoloia, Palmyra Atoloia, Kingman Uharria, Jarvis Uhartea; : UTC−05:00 Maine, New Hampshire, Vermont, Massachusetts, Rhode Island, Connecticut, New York, New Jersey, Pennsylvania, Maryland, Washington, Delaware, Ohio, Indiana, Michigan, Mendebaldeko Virginia, Kentucky, Virginia, Tennessee, Ipar Carolina, Hego Carolina, Georgia, Florida; : UTC−09:00 Alaska; : UTC−07:00 Wyoming, Utah, Mexiko Berria, Montana, Colorado, Ipar Dakota, Idaho, Nevada, Nebraska, Hego Dakota, Oregon, Arizona, Kansas, Texas, Oklahoma; : UTC−08:00 Washington, Kalifornia, Oregon, Nevada, Idaho; : Chamorro Time Zone (en) ;
Elektrizitatea	120 V. 60 Hz.NEMA 1-15 (en) eta NEMA 5-15 (en)
Internet domeinua	.us, .mil eta .gov
	usa.gov

«AEB» orriak hona dakar. Bestelako esanahiei buruzko orria hau da: «AEB (argipena)»

Amerikako Estatu Batuak (ingelesez United States of America), Ipar Amerikan kokatua dagoen eta 50 estatuz osaturiko herrialdea da.

50 estatu horiek Errepublika Federal bat osatzen dute, AEBetako erregimen ekonomikoa kapitalismoan oinarrituta dago. 50 estatu hauetatik 48 Kanada eta Mexikoren artean kokatuta daude.Estatu hauei gehienetan Estatu Batu Kontinentalak deitzen zaie.

Geografia

Amerikako Estatu Batuak munduko hirugarren herrialdea da lur eremuari dagokionez, Errusia eta Txinaren ondoren, eta ozta-ozta Kanadaren aurretik. Ipar Amerikako zati handienak mugakide ditu ekialdean Ozeano Atlantikoa, mendebaldean Ozeano Barea, hegoaldean Mexiko eta Mexikoko Golkoa eta iparraldean Kanada. Alaska estatuak Kanada du ekialdean, Ozeano Barea hegoaldean, Ozeano Artikoa iparraldean eta Bering itsasartea mendebaldean. Hawaii estatua Ozeano Bareko uhartedi bat da, kontinentetik hego-mendebaldera.

Ekialdetik mendebalderantz hosto galkorreko basoak, zelaiak, ordokiak eta Mendi Harritsuak aurki daitezke eta hego-mendebaldean basamortuak.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Amerikako Estatu Batuetako historia»

Gaur egungo Estatu Batuetako lurraldea Amerikako indiarrek okupatu zuten lehenengo, ehunka hizkuntza eta kulturakoak. Arrasto gutxi utzi dute, batez ere herri nomadek.

XVI eta XVII. mendeetan, europarekin izandako lehen topaketak kultura talka handia izan zen, batez ere espainiarrekin hegoaldean, ingelesekin ekialdean eta frantsesekin iparraldean eta Misisipiren arroan. Ingelesen lehen ezartzea 1607an izan zen, Jamestown herrian (Virginia). Laster, hainbat kolonia ezarri ziren ekialdeko kostaldean (Plymouth, Boston, Salem, Williamsburg). Esklabotza beltzen salerosketaren bidez erabiltzen hasi zen, batez ere hegoaldeko kotoi sailak garatzeko, baina baita ere azpiegitura mota guztiak eraikitzeko. Bertako populazioa indiarra desagertzeraino gutxitua izan zen, aitzindariek ekarritako gaixotasunen epidemiak (baztanga, elgorria) eta haiekin izandako liskar odoltsuak zirela-eta. Liskar haietako handienaren aukera hartuz, Europako Zazpi Urteko Gerraren une berean, kolono britainiarrek frantziarren lurraldeen erdia bereganatu zuten, azalera bikoiztuz.

Fitxategi:Scene Constitution.jpg

Amerikako Konstituzioaren izenpetzea

1776ko uztailaren 4ean, hamahiru kolonia britainiarrek independentzia aldarrikatu zuten Erresuma Batuarekiko (Independentzia Adierazpena). 1787an Amerikako Estatu Batuetako Konstituzioa onartu zuten, mendebaldearen lehena. Bi testu hauek dira nortasun amerikarraren sortzaileak.

Esklabotzaren auziak eta arazo ekonomikoek Banantze Gerra piztu zuten 1861ean. Baina honek ez zuen garapen handia galarazi, immigrazioari eta Industria Iraultzari esker XIX. mendean zehar.

XX. mendean, AEB munduko lehen potentzia ekonomiko, kultural eta politikoa bihurtu zen, batez ere Bigarren Mundu Gerraren ondoren. Gerra Hotza amaitzean eta SESB ezeztean, AEB munduko superpotentzia bakarra da egun, batez ere arlo militarrean.

Banaketa administratiboa

AEB 50 estatuz eta barruti federal batez (Columbiako Barrutia) osatuak daude. 48 estatuk (denak Alaska eta Hawaii izan ezik), kontinenteko estatuak edo lower 48 izenekoak, Ipar Amerikako erdialdea hartzen duten. Alaska beste estatuetatik Kanadak banantzen du. Hawaii, berrogeita hamargarrena, Ozeano Barean dago.

Mapan agertzen diren lurraldeez gain, beste batzuek ere osatzen dituzte AEB, batez ere Ozeano Bareko eta Karibeko uharte eta atoloiek. 1898tik, armadak Guantanamoko badian itsas base garrantzitsua du Kuban.