Վիքիպեդիա

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ

պետություն Հյուսիսային Ամերիկայում
(Վերահղված է ԱՄՆից)

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ, հաճախ անվանվում է Միացյալ Նահանգներ կամ պարզապես Ամերիկա (անգլ.՝ United States of America), դաշնային սահմանադրական հանրապետություն Հյուսիսային Ամերիկայում, որը բաղկացած է որոշակի ինքնավարություն ունեցող 50 նահանգներից, որոնք իրականում կիսանկախ պետություններ են (ինչն արտահայտված է նրանց պաշտոնական անունների մեջ․ օրինակ՝ Կալիֆոռնիան կոչվում է Կալիֆոռնիա Հանրապետություն և դա այժմ էլ գրված է նրա դրոշի վրա), և դաշնային նշանակության Կոլումբիա շրջանից[10][11]։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները հյուսիսում սահմանակցում է Կանադային[12], հարավում՝ Մեքսիկային, ինչպես նաև՝ ծովային սահման ունի Ռուսաստանի հետ[13]։ Ամերիկյան երկու նահանգներ ցամաքային սահման չունեն երկրի հիմնական տարածքի հետ։ Դրանք են՝ Ալյասկան՝ Հյուսիսային Ամերիկայի հյուսիսարևմտյան հատվածում, և Հավայան կղզիները՝ Խաղաղ օվկիանոսում

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ
ԱՄՆ դրոշ Զինանշան


Կարգավիճակինքնիշխան պետություն, սահմանադրական հանրապետություն, դեմոկրատական հանրապետություն, դաշնային հանրապետություն, գերտերություն և երկիր
Ներառում էԱլաբամա[1], Ալյասկա[2][1], Արիզոնա[1], Արկանզաս[1], Կալիֆոռնիա[1], Կոլորադո[1], Կոնեկտիկուտ[1], Դելավեր[1], Ֆլորիդա[1], Ջորջիա[1], Հավայի[1], Այդահո[1], Իլինոյս[1], Ինդիանա[1], Այովա[1], Կանզաս[1], Կենտուկի[1], Լուիզիանա[1], Մեն[1], Մերիլենդ[1], Մասաչուսեթս[1], Միչիգան[1], Մինեսոտա[1], Միսսիսիպի[1], Միսսուրի[1], Մոնտանա[1], Նեբրասկա[1], Նևադա[1], Նյու Հեմփշիր[1], Նյու Ջերսի[1], Նյու Մեքսիկո[1], Նյու Յորք[1], Հյուսիսային Դակոտա[1], Հյուսիսային Կարոլինա[1], Օհայո[1], Օկլահոմա[1], Օրեգոն[1], Փենսիլվանիա[1], Ռոդ Այլենդ[1], Հարավային Դակոթա[1], Հարավային Կարոլինա[1], Թենեսի[1], Տեխաս[1], Յուտա[1], Վերմոնտ[1], Վիրջինիա[1], Վաշինգտոն[1], Արևմտյան Վիրջինիա[1], Վիսկոնսին[1], Վայոմինգ[1], Կոլումբիայի շրջան[1], Ամերիկյան Սամոա[3][4][1], Ամերիկյան Վիրջինյան կղզիներ[1], Գուամ[1], Հյուսիսային Մարիանյան կղզիներ[1] և Պուերտո Ռիկո[1]
Պետական լեզուանգլերեն[5][6][7]
ՄայրաքաղաքՎաշինգտոն
Պետական կարգՆախագահական համակարգ, դաշնային հանրապետություն և հանրապետություն
Օրենսդիր մարմինԱՄՆ-ի կոնգրես
Երկրի ղեկավարՋոզեֆ Բայդեն
Կառավարության ղեկավարՋոզեֆ Բայդեն
Ազգաբնակչություն▲332 278 200 մարդ (2021)[8]
ՀիմնԱՄՆ-ի օրհներգ
ԿարգախոսIn God We Trust
Հիմնադրված էմայիսի 12, 1784 թ.
ԱրժույթԱՄՆ դոլար
Կենտրոնական բանկԴաշնային պահուստների համակարգ
Ազգային տոնԱՄՆ անկախության օր, Նոր տարվա օր, Մարտին Լյութեր Քինգի օր, Վաշինգտոնի ծնունդ, Հօշատակի օր, Աշխատանքի օր, Կոլումբոսի օր, Վետերանների օր և Երախտագիտության օր
Ժամային գոտիUTC-12, UTC-11, UTC-9, UTC-8, UTC-7, UTC-6, UTC-5, UTC−4, UTC+10, UTC+12, Սամոա ժամային գոտի, ADT?, CDT?, AKDT?, MDT? և ChST?
Հեռախոսային կոդ+1
Ինտերնետ-դոմեն.us
Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքս0,921[9]
usa.gov​(անգլ.)

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ստեղծվել է բրիտանական տասներեք գաղութների միավորման հետևանքով՝ 1776 թվականի հուլիսի 4-ին[14]։ Այն կարելի է համարել Ամերիկայի ազգային-ազատագրական պայքարում տոնած հաղթանակի գլխավոր հետևանքներից մեկը[14]։ 1787 թվականին ընդունվեց ամերիկյան սահմանադրությունը[14], որն իր տեսակով առաջինն էր մարդկության պատմության մեջ։ Նույն տարում ԱՄՆ-ի առաջին նախագահ ընտրվեց ազատագրական շարժման ականավոր գործիչ Ջորջ Վաշինգտոնը։ 1865 թվականի դեկտեմբերի 18-ին Ամերիկայում վերացվեց ստրկությունը[14]։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները սկսեց անդամակցել Ազգերի լիգային և Միջազգային արդարադատության մշտական պալատին։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին հակահիտլերյան խմբավորմանն օժանդակելը բարձրացրեց ԱՄՆ-ի հեղինակությունը Եվրոպայում, իսկ ռազմական գործողությունների ավարտից հետո վերջինս դարձավ կապիտալիստական աշխարհի կորիզը։ 1945 թվականին ԱՄՆ-ն դարձավ առաջին միջուկային տերությունն աշխարհում։

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ներկայումս զբաղեցնում է 9,826,675 կմ² տարածք (4-րդն աշխարհում)[15] և ունի 322 370 752 մարդ (ըստ 2015 թվականի նախահաշվարկի) բնակչություն (3-րդն աշխարհում)[16]։ Լայնամասշտաբ ներգաղթի պատճառով այն աշխարհի ամենաբազմազգ պետություններից մեկն է։ Մայրաքաղաքը Վաշինգտոնն է, խոշորագույն քաղաքը՝ Նյու Յորքը։ Նյու Յորքից բացի, երկրի տարածքում կան 9 քաղաքներ ևս, որոնց բնակչությունը գերազանցում է մեկ միլիոնը[17]։ Դրանք են Լոս Անջելեսը, Չիկագոն, Հյուստոնը, Ֆինիքսը, Ֆիլադելֆիան, Սան Անտոնիոն, Սան Դիեգոն, Դալասը և Սան Խոսեն[17]։ Պետական լեզուն անգլերենն է[18], որն այստեղ տարածվել է գաղութային տարիներին։

Միացյալ Նահանգները ժամանակակից աշխարհի տնտեսական, քաղաքական և ռազմական ամենահզոր ուժն է։ Համախառն Ներքին Արդյունքի գրեթե 1/4 մասը ստեղծվում է ԱՄՆ-ում[19]։ Արդյունաբերության և գյուղատնտեսության արտադրանքի ծավալով և արտահանմամբ, արտաքին առևտրի շրջանառության ծավալով, կապիտալի արտահանմամբ, գիտատեխնիկական ներուժով և սպասարկման ոլորտի զարգացման մակարդակով աշխարհի առաջատար տերությունն է։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների տնտեսությանը բնորոշ է արտադրության և կապիտալի համակենտրոնացման բարձր աստիճանը։ Աշխարհի բոլոր երկրներից առաջինը հետարդյունաբերական փուլ թևակոխած այս երկրում ծառայություններ մատուցող ճյուղերի բաժինը համախառն ներքին արդյունքում կազմում է մոտ 80 %, իսկ արտադրական ոլորտին բաժին է ընկնում ընդամենը 20 %։

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ներկայումս անդամակցում է ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդին, Հյուսիսատլանտյան դաշինքին, Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը, Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությանը և այլ միջազգային կազմակերպությունների։

Անվան ստուգաբանություն

խմբագրել
 
Ամերիկա աշխարհամասն անվանվել է իտալացի ճանապարհորդ Ամերիգո Վեսպուչիի պատվին[20]։

«Ամերիկա» անվան առաջին կիրառումը համարվում է 1507 թվականը, երբ այն հայտնվեց գերմանացի քարտեզագիր Մարտին Վալձեմյուլլերի աշխարհի քարտեզին։ Քարտեզի վրա անվանումը մեծատառերով էր և գրված էր ներկայիս Հարավային Ամերիկայի տարածքի վրա։ Քարտեզագիրն ընտրել էր անվանումը՝ ի պատիվ Ամերիգո Վեսպուչիին։ իտալացի ճանապարհորդն առաջինն էր, որ ենթադրեց՝ Վեստ Ինդիան Ասիայի արևելյան սահմանը չէ, այլ նախկինում անհայտ տարածքի մաս[21]։ 1538 թվականին ֆլամանդացի քարտեզագիր Գերհարդ Մերկատորն «Ամերիկա» անվանումն օգտագործեց ամբողջ Արևմտյան կիսագունդն անվանելու համար[22]։

«Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ» (անգլերեն՝ United States of America) բառակապակցությունը թվագրվում է 1776 թվականի հունվարի 2-ին, հեղինակը՝ Սթիվեն Մոյլենն էր, որը Ջորջ Վաշինգտոնի ռազմական օգնականն էր և մայրցամաքային զորքերի մուսթեր֊մաստեր գեներալը։ Դիմելով Ջոզեֆ Ռիդին՝ Մոյլանը ցանկանում էր ուղեկցել «Ամերիկայի Միացյալ նահանգների մեծածավալ և հզոր ուժերին» դեպի Իսպանիա՝ հեղափոխական պատերազմին աջակցելու համար[23][24][25]։ «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ» արտահայտության առաջին հայտնի տպագրությունը The Virginia Gazette պարբերականի անանուն հոդվածն է (Ուիլյամսբերգ, Վիրջինիա, ապրիլի 6, 1766)[26]։

Ջոն Դիքինսոնի պատրաստած Համադաշնության հոդվածների երկրորդ սևագիր տարբերակը, որն ավարտվեց 1776 թվականի հունիսի 17-ին, ճանաչում էր, որ «Համադաշնության անվանումը պետք է լինի «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ»[27]։ Հոդվածների վերջնական տարբերակի մեջ, որը 1777 թվականի վերջին ուղարկվել էր նահանգներ ստորագրման, ասվում էր, որ «Այս համադաշնության անվանումը պետք է լինի «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ»» ("The Stile of this Confederacy shall be 'The United States of America'")[28]: 1776 թվականի հունիսին Թոմաս Ջեֆերսոնն Անկախության հռչակագրի իր սևագրի վերնագրում մեծատառերով գրել էր «ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՄԻԱՑՅԱԼ ՆԱՀԱՆԳՆԵՐ»[27]։ Այս նախնական տարբերակը տարածվեց միայն 1776 թվականի հունիսի 21֊ին, և պարզ չէ՝ այն գրվել է Դիքինսոնից առաջ, թե հետո[27]։

«Միացյալ Նահանգներ» արտահայտությունը սկզբում հոգնակի էր համարվում։ Նկատի էր առնվում նահանգների համախումբ, օրինակ՝ «Միացյալ Նահանգները ... են»։ Եզակի ձևը տարածվեց Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմից հետո։ Եզակի ձևը ներկայումս ստանդարտ ձևն է։ Միացյալ Նահանգների քաղաքացին ամերիկացին է։ «Ամերիկացի» տերմինը հազվադեպ է առնչվում այնպիսի թեմաների, որոնք կապված չեն Միացյալ Նահանգների հետ[29]։

Պատմություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների պատմություն

Բնիկ ժողովուրդներ և մինչկոլումբոսյան պատմություն

խմբագրել
Տե՛ս նաև՝ Մինչկոլումբոսյան Ամերիկա
 
Ներկայիս Կոլորադոյում գտնվող Քլիֆ պալատը կառուցել են պուեբլոյի նախնիները մ.թ. 1190-1260 թվականներին։

Հյուսիսային Ամերիկայի առաջին բնակիչները Բերինգիայով ժամանել են Սիբիրից նվազագույնը 12000 տարի առաջ, թեև նոր աղբյուրները վկայում են նույնիսկ ավելի վաղ ժամանման մասին[30]։ Քլովիս մշակույթն առաջացել է մ․ թ․ ա․ 11 000 թվականին և համարվում է Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաներում ավելի ուշ առաջացած մշակույթների նախահայրը[31]։ Սա հավանաբար դեպի Հյուսիսային Ամերիկա ներգաղթի երեք մեծ ալիքներից առաջինն էր, ավելի ուշ տեղի ունեցած ներգաղթների արդյունքում ժամանեցին ներկայիս աթաբասկների, ալեուտների և էսկիմոսների նախնիները[32]։

Ժամանակի հետ Հյուսիսային Ամերիկայի տեղական մշակույթները դարձան ավելի բարդ և դրանցից որոշները, ինչպիսին էր մինչկոլումբոսյան Միսիսիպի մշակույթը հարավ-արևելքում, ուներ առաջատար գյուղատնտեսություն, հարուստ ճարտարապետություն և բարդ հասարակություն[33]։ Կահոկիա քաղաք-պետությունը համարվում է ներկայիս Միացյալ Նահանգների ամենամեծ, համալիր մինչկոլումբոսյան հնագիտական վայրը[34]։ Միևնույն ժամանակ Չորս անկյուն շրջանում զարգացավ անասազիների կամ պուեբլոյի նախնիների մշակույթը[35]։ Մեծ Լճերի հարավային շրջանում գտնվող իրոկեզները բնակություն են հաստատել 12-15-րդ դարերում[36]։ Ատլանտյան ափին բնակվող ամենահայտնի ցեղերից էին ալգոնկինները, որոնք բացի մի փոքր գյուղատնտեսությունից, զբաղվում էին նաև որսորդությամբ և թակարդով որսորդությամբ[37]։

Դժվար է գնահատել Հյուսիսային Ամերիկայի տեղաբնակների քանակը, երբ սկսվել է եվրոպացիների հետ շփումը[38][39]։ Սմիթսոնյան ինստիտուտից Դուգլաս Ուբելակերի կարծիքով Ատլանտյան օվկիանոսի հարավային նահանգներում բնակվել է 93 000 մարդ, իսկ Ծոցի նահանգներում՝ 473 000[40]։ Շատ գիտնականներ սակայն այս թվերը շատ ցածր են համարում[38]։ Ըստ մարդաբան Հենրի Դոբինսի՝ բնակչության թիվը շատ ավելին է եղել. մոտ 1,1 մլն մարդ է բնակվել Մեքսիկական ծոցի ափերին, 2,2 մլն՝ Ֆլորիդայի և Մասաչուսեթսի միջակայքում, 5,2 մլն՝ Միսիսիպիի հովտում և վտակների մոտ և 700 000 էլ՝ Ֆլորիդա թերակղզում[38][39]։

Եվրոպական բնակավայրեր

խմբագրել
 
Իրական Մեյֆլաուեր նավի Մեյֆլաուեր II կրկնօրինակը, որը կայանված է Մասաչուսեթսի Պլիմուտ քաղաքում։

Նորվեգացիների կողմից Նոր Անգլիայի ափերի՝ ավելի վաղ շրջանում գաղութացման մասին պնդումները վիճարկելի և հակասական են։ Մայրցամաքային Միացյալ Նահանգներ եվրոպացիների առաջին փաստագրված մուտքն իսպանացի կոնկիստադորների ժամանումն է, օրինակ՝ Խուան Պոնսե դե Լեոնի գալը, որի առաջին ճանապարհորդությունը Ֆլորիդա եղել է 1513 թվականին։ Իտալացի ճանապարհորդ Ջիովաննի դա Վեռացցանոն, որին Ֆրանսիան էր ուղարկել Նոր աշխարհ 1525 թվականին, անսպասելի հանդիպեց ներկայիս Նյու Յորք ծովախորշի տեղաբնիկներին[41]։ Նույնիսկ ավելի վաղ, Քրիստափոր Կոլումբոսն իր 1493 թվականի ճանապարհորդության ժամանակ ոտք է դրել Պուերտո Ռիկո, իսկ տասը տարի անց Սան Խուանը բնակեցվել է իսպանացիներով[42]։ Իսպանացիներն իրենց առաջին բնակավայրերը հիմնեցին Ֆլորիդայում և Նյու Մեքսիկոյում, օրինակ՝ Սենթ Օգաստինում, որը հաճախ համարվում է երկրի ամենահին քաղաքը[43] և Սանտա Ֆեում։ Ֆրանսիացիները բնակավայրեր հիմնեցին Միսիսիպի գետի երկայնքով և Մեքսիկական ծոցում՝ հատկապես Նոր Օռլեանում և Մոբիլում[44]։

Հյուսիսային Ամերիկայի արևելյան ափին անգլիացիների բնակեցումը սկսվեց 1607 թվականին Վիրջինիա գաղութի Ջեյմսթաուն բնակավայրից և 1620 թվականին Պլիմուտի հայր-պիլիգրիմների գաղութից[45][46]։ Մայրցամաքի առաջին ընտրովի օրենսդրական ժողովը՝ Վիրջինիայի Բյուրգերների պալատը, ստեղծվել է 1619 թվականին։ 1636 թվականին Մասաչուսեթս ծովախորշի գաղութում հիմնադրվել է Հարվարդ քոլեջը, որը բարձրագույն կրթություն ապահովող առաջին հաստատությունն էր։ Մեյֆլաուերի համաձայնագիրը և Կոննեկտիկուտի հիմնարար կոնակարգերը ներկայացուցչական ինքնակառավարման և սահմանադրականության նախադեպեր ստեղծեցին ամերիկյան բոլոր գաղութների համար[47][48]։ Մի շարք անգլիացի վերաբնակներ քրիստոնյա աղանդավորներ էին, որոնք հավատքի ազատություն էին փնտրում։ 1784 թվականին ռուսներն առաջին եվրոպացիներն էին, որոնք բնակավայր հիմնեցին Ալյասկայում՝ Երեք սրբերի ծովախորշում[49]։ Ամերիկայի բնիկ ժողովրդի թիվը եվրոպացիների գալուց հետո կրճատվեց շարք պատճառներով[50][51][52]՝ հիմնականում հիվանդությունների, օրինակ՝ բնական ծաղկի և կարմրուկի պատճառով կրճատվեց[53][54]։

Գաղութացման առաջին օրերին մի շարք եվրոպացի վերաբնակներ տառապում էին սննդի պակասից, հիվանդություններից և տեղաբնակների հարձակումներից։ Վերջիններս նաև հաճախ էին մարտնչում հարևան ցեղախմբերի և եվրոպացի վերաբնակների հետ։ Շատ դեպքերում, այդուհանդերձ, տեղաբնակներն ու վերաբնակները կախված էին միմյանցից։ Վերաբնակները զբաղվում էին սննդի և կենդանիների մորթու, իսկ տեղաբնակները՝ զենքի, գործիքների և եվրոպական ապրանքների առևտրով[55]։ Տեղաբնակները մի շարք վերաբնակների սովորեցրին եգիպտացորեն, լոբի և այլ մշակաբույսեր աճեցնել։ Եվրոպացի միսիոներները և այլք կարևոր էին համարում տեղաբնակներին «քաղաքակրթելը» և պարտադրում էին հետևել գյուղատնտեսություն վարելու եվրոպական մեթոդներին և կենսաձևին[56][57]։ Այդուհանդերձ, եվրոպացիների կողմից Հյուսիսային Ամերիկայի սուր գաղութացման հետևանքով տեղաբնակները տեղահանվում էին և հաճախ՝ սպանվում հակամարտությունների ժամանակ[58]։

 
Սկզբնական Տասներեք գաղութները (կարմիրով) 1775 թվականին։

Եվրոպացի վերաբնակները նաև սկսեցին աֆրիկացի ստրուկների վաճառքով զբաղվել գաղութային Ամերիկայում[59]։ Ստրուկների՝ կյանքի ակնկալվող տևողությունը Հյուսիսային Ամերիկայում ավելի երկար էր, քան Հարավայինում, որովհետև այստեղ ավելի քիչ հիվանդություններ կային, սնունդն ու վերաբերմունքն ավելի լավ էր, որը հանգեցնում էր ստրուկների թվի արագ աճին[60][61]։ Գաղութային հասարակությունը բաժանված էր՝ ըստ ստրկության կրոնական և բարոյական կողմերի վերաբերյալ ունեցած հայացքների, իսկ գաղութներն այդ պրակտիկային կողմ և դեմ օրենքներ ընդունեցին[62][63]։ Սակայն 18-րդ դարի վերջում 19-րդ դարի սկզբում պայմանագրային ստրուկներին սկսեցին փոխարինել աֆրիկացի ստրուկներով՝ հատկապես հարավային շրջաններում[64]։

1732 թվականին Բրիտանիայի կողմից Ջորջիա պրովինցիայի գաղութացմամբ՝ ստեղծվեցին տասներեք գաղութներ, որոնք հետագայում դարձան Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները[65]։ Բոլոր գաղութներն ունեին տեղական կառավարում, ընտրություններ, որոնց կարող էին մասնակցել ազատ տղամարդկանց մեծամասնությունը[66]։ Չափազանց բարձր ծնունդների և մահերի ցածր ցուցանիշերի, ինչպես նաև անընդհատ նույն վայրում բնակվելու արդյունքում գաղութների բնակչությունը շատ արագ աճում էր՝ գերազանցելով տեղաբնակների թվին[67]։ 1930 և 1740-ական թվականների Քրիստոնեական վերածննդի շարժումը, որը հայտնի է Մեծ արթնացում անվամբ, հետաքրքրություն առաջացրեց թե՛ կրոնի, թե՛ կրոնական ազատության շուրջ[68]։

Յոթնամյա պատերազմի տարիներին (Միացյալ Նահանգներում հայտնի է որպես Ֆրանս-հնդկացիական պատերազմ) բրիտանական ուժերը ֆրանսիացիներից նվաճեցին Կանադան։ Քվեբեկ պրովինցիայի ստեղծմամբ Կանադայի ֆրանկոֆոն բնակչությունը մեկուսացված մնաց անգլախոս Նոր Շոտլանդիայից, Նյուֆաունդլենդից և Տասներեք գաղութներից։ Բացառելով բնիկ ամերիկացիներին՝ 13 բրիտանական գաղութները 1770 թվականին ունեին ավելի քան 2,1 մլն բնակչություն, որը կազմում էր Բրիտանիայի բնակչության մոտ 1/3-ը։ Չնայած շարունակական նոր ներգաղթի ալիքներին՝ 1770-ական թվականներին բնական աճի ցուցանիշն այնպիսին էր, որ ամերիկացիների միայն մի փոքր մասն էր ծնվել արտասահմանում[69]։ Գաղութների՝ Բրիտանիայից հեռու գտնվելը թույլ տվեց, որ զարգանա ինքնակառավարումը, սակայն նրանց հաջողությունը միապետներին դրդեց պարբերաբար վերահաստատել միապետական իշխանությունը[70]։

Անկախություն և տարածքների ընդլայնում

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ ԱՄՆ-ի պատմություն (1789-1848)
 
Ջոն Թրամբալի «Անկախության հռչակումը» կտավը պատկերում է Կոմիտեի հինգ անդամներին, որոնք ներկայացնում են Անկախության հռչակագրի նախագիծը Կոնտինենտալ վեհաժողովին 1776 թվականի հունիսի 28-ին, Ֆիլադելֆիա։

Ամերիկյան հեղափոխության հետևանքով Տասներեք գաղութներն առանձնացան Բրիտանական կայսրությունից։ Սա ժամանակակից պատմության մեջ ոչ եվրոպական երկրի կողմից մղած առաջին հաջողված պատերազմն էր Եվրոպական գերտերության դեմ հանուն անկախության։ 18-րդ դարում Ամերիկյան լուսավորության դարաշրջանի և լիբերալիզմի քաղաքական փիլիսոփայությունը լայն տարածված էր առաջնորդների շրջանում։ Ամերիկացիներն սկսեցին զարգացնել «հանրապետականության» գաղափարախոսությունը՝ հավաստիացնելով, որ իշխանությունը հիմնվում է կառավարվողների աջակցության վրա։ Նրանք պահանջում էին իրենց «իրավունքները որպես անգլիացիներ» և «ոչ մի հարկ առանց ներկայացուցիչ ունենալու»։ Բրիտանացիները պնդում էին, որ գաղութները կառավարվեն Խորհրդարանի միջոցով, որտեղ որևէ ամերիկյան ընտրատարածքից ներկայացուցիչ չկար, և հակամարտությունը վերածվեց պատերազմի[71]։

1774 թվականին Առաջին կոնտինենտալ վեհաժողովը ստորագրեց «Կոնտինենտալ միավորում» փաստաթուղթը, որով գաղութները պարտավորվում էին բոյկոտել բրիտանական ապրանքները։ Հաջորդ տարի սկսվեց Անկախության պատերազմը, որի դրդապատճառները դրոշմատուրքի մասին օրենքն էր և Բոստոնյան թեյախմությունը, որոնց հիմքը բրիտանական կառավարության հետ գաղութների ունեցած տարաձայնություններն էին։ Երկրորդ կոնտինենտալ վեհաժողովում, որտեղ ներկայացված էին Միացյալ գաղութները, 1776 թվականի հուլիսի 4-ին միաձայն ընդունվեց Անկախության հռչակագիրը (ամեն տարի նշվում է որպես Անկախության օր)[72]։ 1781 թվականին Կոնֆեդերացիայի և հարատև միության հոդվածներով ստեղծվեց ապակենտրոն կառավարություն, որը գործեց մինչև 1789 թվականը։ Ամերիկացիների համար պատերազմի սկզբում առանցքային շրջապտույտ դարձավ այն, որ Ջորջ Վաշինգտոնը գլխավորեց սառած Դելավեր գետն անցնելու առաքելությունը, որպեսզի 1775 թվականի Սուրբծննդյան գիշերը հանկարծակի հարձակվեն։ Իսկ Սարատոգայի մարտում ամերիկացի աշխարհազորականներին առաջին անգամ հաջողվեց հաղթել բրիտանական բանակին. Ֆրանսիան և Իսպանիան ևս միացել էին բրիտանացիների դեմ պատերազմին։ 1781 թվականին Յորքթաունի պաշարման ժամանակ երկրորդ բրիտանական բանակի հանձնվելուց հետո Բրիտանիան կնքեց խաղաղության պայմանագիր։ Միջազգայնորեն ճանաչվեց Ամերիկայի ինքնիշխանությունը, և նոր երկրին զգալի տարածք տրվեց Միսիսիպի գետի արևելյան հատվածում, որի հյուսիսային հատվածում այժմ գտնվում է Կանադան, իսկ հարավում՝ Ֆլորիդան։

Քանի որ ակնհայտ էր դառնում, որ Կոնֆեդերացիան բավարար չէր նոր երկիրը կառավարելու համար, ազգայնականներն գլխավորում էին 1787 թվականի Ֆիլադելֆիայի ժողովը, որի ժամանակ Միացյալ Նահանգների համար գրվեց նոր Սահմանադրություն, որը վավերացվեց 1788 թվականի նահանգների համագումարներում և փոխարինեց հնին[72]։ Ուժի մեջ մտնելով 1789 թվականին՝ Սահմանադրությամբ կառավարման ձևը վերափոխեց ֆեդերացիայի, որտեղ կառավարումն իրականացվում էր երեք հավասար ճյուղերով (գործադիր, դատական և օրենսդիր)՝ ստեղծելով բարերար հակակշիռներ։ Ջորջ Վաշինգտոնը, որը հաղթանակի տարավ կոնտինենտալ բանակը, առաջին նախագահն էր, որն ընտրվեց նոր Սահմանադրությամբ։ 1791 թվականին ընդունվեց Իրավունքների մասին օրինագիծը, որն արգելում էր բնական իրավունքների սահմանափակումը Դաշնության կողմից և երաշխավորում մի շարք իրավունքների պաշտպանումը[73]։ Այդուհանդերձ, Բրիտանիայի հետ լարվածությունը շարունակվեց, ինչը 1812 թվականին հանգեցրեց պատերազմի, որն ավարտվեց ոչ ոքի[74]։

Թեև դաշնային իշխանությունն անօրինական որակեց ամերիկացիների մասնակցությունը 1807 թվականի Ատլանտյան ստրկավաճառությանը, 1820 թվականից հետո Խորը հարավում կտրուկ աճեց գերշահութաբեր բամբակի մշակումը, դրա հետ մեկտեղ նաև ստրուկների աշխատանքի օգտագործումը[75][76][77]։ Երկրորդ մեծ զարթոնքի ժամանակ՝ հատկապես 1800-1840 թվականներին, միլիոնավոր մարդիկ իրենց դավանանքը փոխեցին ավետարանչական բողոքականություն։ Հյուսիսում ակտիվացան սոցիալական բարեփոխումներին ուղղված մի քանի շարժումներ, որոնցից էր աբոլիցիոնիզմը[78], իսկ հարավում՝ ստրուկների շրջանում, դավանափոխ եղան մեթոդիզմի և բապտիզմի հետևորդները[79]։

 
1783-1917 թվականներին Միացյալ Նահանգների տարածքային ձեռքբերումները

18-րդ դարում Ամերիկայի նորաբնակները սկսեցին ընդլայնվել դեպի արևմուտք։ 1803 թվականին Լուիզիանայի գնումով գրեթե կրկնապատկվեց երկրի տարածքը[80], 1819 թվականին Իսպանիան զիջեց Ֆլորիդան և Մեքսիկական ծոցի մեկ այլ տարածք[81], 1845 թվականին էքսպանսիայի ժամանակ բռնակցվեց Տեխասի Հանրապետությունը[82], իսկ 1846 թվականի Օրեգոնի պայմանագիրը Բրիտանիայի հետ հանգեցրեց Միացյալ Նահանգների կողմից ներկայիս Ամերիկայի հյուսիսարևմտյան հատվածի վերահսկմանը[83]։ Բացի այդ, 1830-ական թվականների Արցունքի արահետը ցույց տվեց հնդկացիներին բռնի վերաբնակեցնելու քաղաքականությունը։ Սա ավելի ընդլայնեց մեքենայական մշակման հողատարածքները՝ ավելացնելով միջազգային շուկայի համար արտադրանքը։ Սա 1810-1890 թվականներին Միսիսիպի գետի արևմտյան հատվածում հանգեցրեց հնդկացիների հետ երկար պատերազմների[84], իսկ հետագայում՝ Մեքսիկայի հետ հակամարտությանը[85]։ Այդ հակամարտություններից շատերն ավարտվեցին բնիկ ամերիկացիների տարածքների զիջմամբ և վերջիններիս «բանտարկմանը» հնդկացիական ռեզերվացիաներում։ Ամերիկա-մեքսիկական պատերազմում կրած պարտությունից հետո 1848 թվականին Մեքսիկան զիջեց Կալիֆոռնիայի և ներկայիս Ամերիկայի հարավարևմտյան հատվածը, իսկ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներն ընդլայնվեց մայրցամաքի վրա[86][87]։ 1848-1849 թվականներին Կալիֆոռնիական ոսկու տենդը խթանեց դեպի Խաղաղօվկիանոսյան ափ միգրացիան, ինչը հանգեցրեց ցեղասպանության Կալիֆոռնիայում[88] և հավելյալ արևմտյան նահանգների ստեղծմանը[89]։ Տնտեսական զարգացումը խթանվում էր մեծ հողատարածքները՝ Միացյալ Նահանգների ամբողջ տարածքի գրեթե 10%-ը տրամադրելով եվրոպացի նորաբնակներին՝ որպես Հոմստեդ-ակտի մաս, ինչպես նաև հողատարածքներ տրամադրելով մասնավոր երկաթուղային ընկերությունների և քոլեջների[90]։ Նախքան Քաղաքացիական պատերազմը այդ տարածքներում ստրկատիրության արգելումը կամ ընդլայնումը սրեց աբոլիցիոնիզմի շուրջ լարվածությունը և բանավեճերը։ Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմից հետո նոր անդրմայրցամաքային երկաթուղիները հեշտացրին նորաբնակների վերաբնակեցումը, ընդլայնվեց ներքին առևտուրը և սրվեցին բնիկների հետ հակամարտությունները[91]։

Քաղաքացիական պատերազմ և Վերակառուցման դարաշրջան

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ ԱՄՆ-ի պատմությունը 1849-1865 թվականներին
Տե՛ս նաև՝ Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմ
 
Նահանգների կարգավիճակը 1861 թվականին
      Ստրկատիրական նահանգներ, որոնք առանձնացան նախքան 1861 թվականի ապրիլի 15-ը       Ստրկատիրական նահանգներ, որոնք առանձնացան 1861 թվականի ապրիլի 15-ից հետո       Միության նահանգներ, որոնք թույլատրում էին ստրկատիրությունը (սահմանային նահանգներ)       Միության նահանգներ, որոնք արգելում էին ստրկատիրությունը       Տարածքներ

Անհաշտ տարաձայնություններն աֆրիկացիների և աֆրոամերիկացիների ստրկացման վերաբերյալ արդյունքում հանգեցրին Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմին[92]։ 1860 թվականին հանրապետական Աբրահամ Լինքոլնի ընտրությամբ տասնմեկ ստրկատիրական նահանգներում գումարված ժողովները հայտարարեցին այդ նահանգների առանձնանալու մասին, որոնք ստեղծեցին Ամերիկայի Համադաշնային Նահանգները, մինչդեռ դաշնային իշխանությունները («Միությունը») պնդում էին, որ նահանգների առանձնացումը ոչ սահմանադրական է և անօրինական[93]։ 1861 թվականի ապրիլի 12-ին Համադաշնությունը ռազմական հակամարտություն հրահրեց՝ ռմբակոծելով Սամթերի ամրոցը, որը դաշնային կայազոր էր Հարավային Կարոլինայի Չարլսթոն քաղաքում։ Սա Քաղաքացիական պատերազմի կայծն էր, որը տևեց չորս տարի (1861-1865) և դարձավ Ամերիկայի պատմության մեջ ամենաշատ մահ տված ռազմական հակամարտությունը։ Երկու կողմից զոհվեց գրեթե 620 000 զինվոր, ավելի քան 50 000 խաղաղ բնակչություն. գրեթե բոլորը՝ հարավում[94]։

Պատերազմից հետո լրջորեն սկսվեց վերակառուցում։ Մինչդեռ նախագահ Լինքոլնը փորձում էր ամրացնել Միության և նախկին Համադաշնության միջև ընկերությունն ու անքինախնդրությունը, 1865 թվականի ապրիլի 14-ին նրա սպանությունը կրկին սեպ խրեց Հյուսիսի և Հարավի միջև։ Դաշնային կառավարության հանրապետականները նպատակ էին դրել վերահսկել Հարավի վերակառուցումը և պաշտպանել աֆրոամերիկացիների իրավունքները։ Սակայն դա շարունակվեց մինչև 1877 թվականի փոխզիջումը, երբ հանրապետականները համաձայնվեցին դադարեցնել պաշտպանել աֆրոամերիկացիների իրավունքները Հարավում, որպեսզի դեմոկրատները զիջեն 1876 թվականի նախագահական ընտրությունները։ Հարավի սպիտակամորթ դեմոկրատները, որոնք իրենց անվանում էին «ազատարարներ», Վերակառուցումից հետո իրենց վերահսկողության տակ վերցրին Հարավը։ 1890-1910 թվականներին «ազատարարները» սահմանեցին այսպես կոչված Ջիմ Քրոուի օրենքները, որոնցով ամբողջ տարածաշրջանում սևամորթների մեծ մասը և աղքատացած որոշ սպիտակամորթներ զրկվում էին ընտրելու իրավունքից։ Սևամորթներն ամբողջ երկրով մեկ՝ հատկապես Հարավում, բախվում էին ռասայական սեգրեգացիայի[95], երբեմն ենթարկվում էին նաև ինքնադատաստանի[96]։

Ներգաղթ, տարածքների ընդարձակում և ինդուստրացում

խմբագրել
Տե՛ս նաև՝ Միացյալ Նահանգների տեխնոլոգիական և արդյունաբերական պատմություն
«Edison» կինոստուդիայի ֆիլմն այն մասին, թե ինչպես են ներգաղթյալներն իջնում Նյու Յորք ծովախորշի Էլլիս կղզի, որը եվրոպացի ներգաղթյալների համար ԱՄՆ մուտք գործելու հիմնական կետն էր[97]։

Հյուսիսում ուրբանիզացիան և Հարավային ու Արևելյան Եվրոպայից ներգաղթյալների աննախադեպ հոսքը երկրի ինդուստրացման համար աշխատուժի ավելցուկ ստեղծեցին և վերափոխեցին երկրի մշակույթը[98]։ Ազգային ենթակառուցվածքները՝ ներառյալ հեռագրությունը և անդրմայրցամաքային երկաթուղիները, խթանեցին տնտեսական աճը, ավելի մեծ ծավալներով բնակեցումը և Ամերիկյան հին արևմուտքի զարգացումը։ Հետագայում էլեկտրականության և հեռախոսի հայտնագործումը ևս ազդեց հաղորդակցության և քաղաքային կյանքի վրա[99]։

Մայրցամաքի ընդարձակումը տեղի ունեցավ նաև 1867 թվականին Ռուսաստանից Ալյասկայի գնման հաշվին[100]։ 1893 թվականին ամերիկամետ տարրերը Հավայիում տապալեցին Հավայյան միապետությունը և ձևավորվեց Հավայյան Հանրապետությունը, որը 1898 թվականին բռնակցվեց ԱՄՆ-ին։ Նույն թվականին Իսպանիան զիջեց Պուերտո Ռիկոն, Գուամը և Ֆիլիպինները, որին հաջորդեց իսպանա-ամերիկյան պատերազմը[101]։ 1900 թվականին՝ Սամոայում երկրորդ քաղաքացիական պատերազմից հետո, Միացյալ Նահանգները գնեց Ամերիկյան Սամոան[102]։ 1917 թվականին ԱՄՆ-ը Դանիայից գնեց Վիրջինյան կղզիները[103]։

19-րդ դարի վերջին, 20-րդ դարի սկզբին արագ տնտեսական աճը նպաստեց մի շարք խոստումնալից արդյունաբերողների ի հայտ գալուն։ Արդյունաբերության այնպիսի մագնատներ, ինչպիսիք էին Կոռնելիուս Վանդերբիլտը, Ջոն Դևիսոն Ռոքֆելլերը և Էնդրյու Կարնեգին, գլխավորում էին երկաթուղու, նավթի և պողպատի արդյունաբերության ոլորտում երկրի առաջընթացը։ Բանկային գործը զբաղեցրեց տնտեսության զգալի մասը, որտեղ նշանակալի դեր ուներ Ջոն Մորգանը։ Ամերիկյան տնտեսությունը թռիչքաձև զարգացավ՝ դառնալով աշխարհի ամենախոշոր տնտեսությունը[104]։ Այս կտրուկ փոփոխություններն ուղեկցվում էին աճող անհավասարությամբ և սոցիալական խռովություններով, որոնք նպաստեցին, որ պոպուլիստական, սոցիալիստական և անարխիստական շարժումների կողքին զարգանա կազմակերպված աշխատանքը[105]։ Այս ժամանակաշրջանն ավարտվեց Առաջադիմական դարաշրջանի գալստով, որը նշանակալի բարեփոխումներ բերեց՝ ներառյալ կանանց ընտրական իրավունքը, ալկոհոլի արգելքը, սպառման ապրանքների անվտանգության և առողջապահական կարգավորումը, արհմիությունների առաջացումը և աշխատանքային պայմանների նկատմամբ ուշադրությունն ու մրցակցության ապահովման համար ավելի մեծ հակամենաշնորհային միջոցառումների ձեռնարկումը[106][107][108]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմ, Մեծ ճգնաժամ և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

խմբագրել
 
Նյու Յորքի Էմփայր Սթեյթ Բիլդինգի շինարարության բանվորներից մեկը 1930 թվականին։ Այն եկավ փոխարինելու նախկին ամենաբարձր՝ Քրայսլեր բիլդինգին (հետին պլանում)։ Էմփայր Սթեյթ Բիլդինգը պահպանեց ամենաբարձր երկնաքերի կարգավիճակը մինչև 1973 թվականը, երբ բացվեց Համաշխարհային առևտրի կենտրոնը։
 
Միջուկային սունկ, որը ձևավորվել է 1945 թվականի հուլիսին Թրինիթի փորձարկման ժամանակ (Մանհեթենյան նախագիծ), որը պատմության մեջ միջուկային զենքի փորձնական կիրառման առաջին դեպքն էր

1914 թվականին, երբ սկսվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը, Միացյալ Նահանգները չեզոք մնաց մինչև 1917 թվականին դաշնակիցների հետ պատերազմին միանալը, ինչն օգնեց նժարը թեքել հօգուտ Կենտրոնական ուժերի։ 1919 թվականին նախագահ Վուդրո Վիլսոնը Փարիզի խաղաղության վեհաժողովին իր վրա վերցրեց դիվանագիտական առաջնորդի դերը և քարոզում էր, որպեսզի ԱՄՆ-ը միանա Ազգերի լիգային։ Այդուհանդերձ, Սենատը չհաստատեց դա և չվավերացրեց Վերսալյան պայմանագիրը, որով հիմնադրվել էր Ազգերի լիգան[109]։

Մոտավորապես նույն թվականին միլիոնավոր աֆրոամերիկացիներ հարավի գյուղական բնակավայրերից սկսեցին զանգվածաբար գաղթել հյուսիսի քաղաքային կենտրոններ. սա շարունակվեց մինչև 1970 թվականը[110]։ 1920 թվականին կանանց իրավունքների համար շարժումը հասավ նրան, որ Սահմանադրության մեջ փոփոխություն արվեց, որով կանանց ընտրելու իրավունք տրվեց[111]։ 1920-1930-ական թվականները նշանավորվեցին զանգվածային հաղորդակցության ոլորտում ռադիոյի և հեռուստատեսության հայտնագործմամբ[112]։ «Բուռն քսանականների» բարգավաճումը 1929 թվականին ավարտվեց բորսայի սնանկացմամբ և Մեծ ճգնաժամի սկսվելով։ Էմփայր Սթեյթ Բիլդինգն աշխարհի ամենաբարձր երկնաքերն էր, երբ բացվեց 1931 թվականին՝ ճգնաժամի տարիներին։ Միևնույն ժամանակ Միացյալ Նահանգների կոնգրեսն «Աստղազարդ դրոշն» ընդունեց որպես երկրի ազգային օրհներգ։ 1932 թվականին նախագահ ընտրվելուց հետո Ֆրանկլին Ռուզվելտը «նոր ուղղությամբ» շարժվեց[113]։ 1930-ական թվականների կեսի «Փոշու կաթսան» աղքատության հասցրեց մի շարք ագարակների և սկիզբ դրեց դեպի Արևմուտք գաղթի նոր ալիքի[114]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբում լինելով չեզոք՝ Միացյալ Նահանգներն արդեն 1941 թվականի մարտին սկսեց զինամթերք մատակարարել Դաշնակցային ուժերին։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 7-ին Ճապոնական կայսրությունն անսպասելիորեն հարձակվեց Փերլ Հարբորի վրա՝ Միացյալ Նահանգներին դրդելով միանալ Դաշնակցային ուժերին՝ ընդդեմ Առանցքի ուժերին, իսկ հաջորդ տարի ներկալելով մոտ 120 000 ճապոնացու և ճապոնական ծագմամբ ամերիկացիների[115][116]։ Միացյալ Նահանգները վարում էին «Նախ Եվրոպան» պաշտպանողական քաղաքականություն[117]՝ թողնելով, որ ամերիկյան գաղութ Ֆիլիպինները միայնակ պայքարի Ճապոնիայի ներխուժման դեմ մինչև ԱՄՆ-ի գլխավորությամբ սկսվեց Ֆիլիպինների գործողությունը։ Պատերազմի ժամանակ Միացյալ Նահանգներն այն «Չորս գերտերություններից» մեկն էր[118], որը Բրիտանիայի, Խորհրդային Միության և Չինաստանի հետ հանդիպել էր՝ պլանավորելու հետպատերազմյան աշխարհը[119][120]։ Միացյալ Նահանգները համեմատաբար անվնաս դուրս եկավ պատերազմից՝ նույնիսկ ավելի մեծ տնտեսական և ռազմական ազդեցությամբ[121]։

Միացյալ Նահանգներն առաջատար դեր խաղաց Բրետտոն Վուդսի և Ղրիմի համաժողովներում, որտեղ համաձայնագրեր ստորագրվեցին նոր միջազգային ֆինանսական ինստիտուտների և Եվրոպայի հետպատերազմյան վերակազմավորման վերաբերյալ։ Երբ Եվրոպայում հաղթեցին Դաշնակցային ուժերը, 1945 թվականին Սան Ֆրանցիսկոյում կայացավ միջազգային վեհաժողով, որտեղ ընդունվեց Միացյալ ազգերի կազմակերպության կանոնադրությունը, որը սկսեց գործել պատերազմից հետո[122]։ Այնուհետև Միացյալ Նահանգները և Ճապոնիան սկսեցին կռվել միմյանց դեմ պատմության մեջ ամենամեծ ծովային մարտում՝ Լեյթե ծոցի մարտում[123][124]։ Միացյալ Նահանգները ստեղծեց առաջին միջուկային զենքը և 1945 թվականի օգոստոսին կիրառեց Ճապոնիայի Հիրոսիմա և Նագասակի քաղաքների վրա։ Սեպտեմբերի 2-ին ճապոնացիները հանձնվեցին՝ վերջ դնելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին[125][126]։

Սառը պատերազմ և 20-րդ դարի վերջ

խմբագրել
Տե՛ս նաև՝ ԱՄՆ պատմություն (1991-2008)
 
Մարտին Լյութեր Քինգն արտասանում է իր հայտնի «Ես երազանք ունեմ» ճառը դեպի Վաշինգտոն երթի ժամանակ Լինքոլնի հուշահամալիրում, 1963

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Միացյալ Նահանգները ֆինանսավորեց և իրականացրեց Մարշալի պլանը՝ արևմտյան Եվրոպան վերակառուցելու նպատակով։ 1948-1952 թվականներին ֆինանսական հատկացումներն ընդհանուր առմամբ կազմեցին 13 մլրդ ԱՄՆ դոլար (2021 թվականին՝ 115 մլրդ ԱՄՆ դոլար)[127]։ Միևնույն ժամանակ Միացյալ Նահանգների և Խորհրդային Միության միջև աշխարհաքաղաքական լարվածությունը հանգեցրեց Սառը պատերազմի, որի հիմքում ընկած էր կապիտալիզմի և կոմունիզմի գաղափարական բաժանումը[128]։ Երկու երկրները մեծապես ներգրավված էին Եվրոպայի ռազմական գործերում. մի կողմից ԱՄՆ-ը՝ ՆԱՏՕ-ի իր դաշնակիցներով, մյուս կողմից՝ Խորհրդային Միությունը՝ իր Վարշավյան դաշինքով[129]։ Միացյալ Նահանգները հաճախ է դիմադրել Երրորդ աշխարհի շարժումներին, որոնց վերաբերվում էր որպես Խորհրդային Միության կողմից հովանավորվող շարժումների, երբեմն ուղիղ քայլեր ձեռնարկելով և ռեժիմ փոխելով ձախականների իշխանության դեմ[130]։ 1950-1953 թվականներին ամերիկյան զորքը Կորեական պատերազմում կռվում էր կոմունիստական ուժերի դեմ[131], և Միացյալ Նահանգները մեծապես ներգրավվեց Վիետնամի պատերազմում (1955-1975)՝ 1965 թվականին արդեն պատերազմի մեջ մտցնելով մարտական ուժեր[132]։ Տիեզերական թռիչքների հարցում գերակա հնարավորությունների հասնելու համար նրանց մրցակցությունը հանգեցրեց տիեզերական մրցավազքի, որն իր գագաթնակետին հասավ այն ժամանակ, երբ 1969 թվականին ԱՄՆ-ը դարձավ առաջին երկիրը, որը մարդ իջեցրեց Լուսնի վրա[131]։ Մինչդեռ երկու երկրներն էլ պրոքսի պատերազմ էին վարում և միջուկային հզոր զենք ստեղծում, նրանք խուսափում էին ուղիղ ռազմական հակամարտության մեջ մտնել[129]։

ԱՄՆ-ում նկատվում էր կայուն տնտեսական աճ, ուրբանիզացիա և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո բնակչության և միջին դասի արագ աճ։ 1970-ական թվականներին կանանց ներգրավվումը՝ որպես աշխատուժ, հանգեցրեց նրան, որ արդեն 1985 թվականին 16 և բարձր տարիքի կանանց մեծ մասն աշխատանքի էր անցել[133], իսկ նահանգների միջև ավտոմայրուղիների կառուցումը տասնյակ տարիներով վերափոխեց երկրի տրանսպորտային ենթակառուցվածքը[134][135]։ 1959 թվականին Միացյալ Նահանգներն ընդունեց Ալյասկան և Հավային՝ որպես իր 49-րդ և 50-րդ նահանգներ՝ այսպիսով պաշտոնապես ընդարձակվելով իր սահմաններից դուրս[136]։

Աճող քաղաքացիական իրավունքների համար շարժումը ոչ բռնի միջոցներ էր կիրառում ռասիզմին դիմագրավելու համար. Մարտին Լյութեր Քինգ կրտսերը դարձավ շարժման խոստումնալից և անվանական առաջնորդը[137]։ Նախագահ Լինդոն Ջոնսոնը մի շարք օրենսդրական նախաձեռնություններ սկսեց, որոնցով մի շարք քաղաքականություններ մշակվեցին աղքատության և ռասայական խտրականության դեմ պայքարի համար։ «Աղքատության դեմ պատերազմը» ընդլայնեց սոցիալական ապահովության իրավունքներն ու ծախսերը՝ հանգեցնելով Սննդի գնման արտոնյալ ծրագրի ստեղծմանը, խնամարկյալ երեխաներ ունեցող ընտանիքներին օգնելուն, «Medicare» և «Medicaid» ազգային բժշկական ապահովագրությունների ստեղծմանը[138]։ Դատական որոշումների և օրենսդրության համագումարի վառ օրինակը 1968 թվականի Քաղաքացիական իրավունքների մասին օրենքն էր, որը էական բարելավումներ բերեց[139][140][141]։ Միևնույն ժամանակ աճում էր հակամշակութային շարժումը, որն ավելի էր բորբոքվում Վիետնամի պատերազմին ընդդիմանալով, սևերի իշխանության շարժումով և սեռական հեղափոխությամբ[142]։ Միացյալ Նահանգներում կանանց շարժումն ընդլայնեց կանանց իրավունքների շուրջ բանավեճերը և գենդերային հավասարությունը դարձրեց սոցիալական մեծ նպատակ։ 1969 թվականին Նյու Յորքում Սթոունվոլի խռովությունները սկիզբ դրեցին նույնասեռականների իրավունքների պաշտպանության շարժմանը[143][144]։

 
ԱՄՆ նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանը (ձախից) և ԽՄԿԿ գլխավոր քարտուղար Միխայիլ Գորբաչովը Ժնևի գագաթնաժողովին, 1985

1970-ականներին և 1980-ականների սկզբում սկսվեց ստագֆլյացիա։ Միացյալ Նահանգները Յոմ Կիպուրի պատերազմում աջակցում էր Իսրայելին։ Ի պատասխան դրա՝ երկիրը ՕՊԵԿ երկրների կողմից ենթարկվեց տնտեսական սանկցիաների, որը 1973 թվականին հանգեցրեց նավթի ճգնաժամին[145][146]։ Նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանն ընտրվելուց հետո սանկցիաներին պատասխանեց ազատ շուկային ուղղված բարեփոխումներով և Խորհրդային Միության դեմ ավելի ագրեսիվ ռազմավարությամբ։ Ռեյգանի կառավարման տարիներին բնակչության դաշնային պարտքը եռապատկվեց՝ 738 մլրդ ԱՄՆ դոլարից դառնալով 2,1 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար[147]։ Սրա հետևանքով Միացյալ Նահանգներն աշխարհի ամենամեծ միջազգային վարկատուից դարձավ աշխարհի ամենամեծ պարտապանը[148]։ Ռեյգանի նախագահության տարիներին շեշտակի աճեց նաև ՀՆԱ-ն, իսկ ինֆլյացիան զգալիորեն կրճատվեց[149][150]։ 1991 թվականին Խորհրդային Միության փլուզումով ավարտվեց Սառը պատերազմը[151][152][153] և աշխարհում հաստատվեց միաբևեռություն[154], որտեղ Միացյալ Նահանգներն անվիճարկելիորեն համարվում էր աշխարհի գերիշխող գերտերությունը[155]։

Դոթքոմների բումի, կայուն դրամային քաղաքականության և սոցիալական ապահովության ծախսերի կրճատման շնորհիվ 1990-ական թվականները նշանավորվեցին Միացյալ Նահանգների պատմության մեջ ամենաերկար տնտեսական աճով[156]։ Վախենալով, որ Իրաքի՝ Քուվեյթ ներխուժումով անկայունություն կլինի, 1991 թվականի օգոստոսին նախագահ Ջորջ Բուշը նախաձեռնեց և ղեկավարեց Իրաք-քուվեյթյան պատերազմը՝ վտարելով իրաքյան զորքին և վերականգնելով Քուվեյթի միապետությունը[157]։ 1994 թվականից Միացյալ Նահանգները ստորագրեց Ազատ առևտրի հյուսիսամերիկյան համաձայնագիրը, ինչի շնորհիվ Միացյալ Նահանգների, Կանադայի և Մեքսիկայի միջև աշխուժացավ առևտուրը[158]։

21-րդ դար

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ ԱՄՆ պատմություն (1991-2008)
 
Համաշխարհային առևտրի կենտրոնը Ստորին Մանհեթենում 2001 թվականի սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչության ժամանակ

2001 թվականի սեպտեմբերի 11-ին ալ-Կաիդայի ահաբեկիչները մարդատար ինքնաթիռներով մխրճվեցին Նյու Յորքի Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի և Վաշինգտոնի մոտ գտնվող Պենտագոնի մեջ, ինչի հետևանքով զոհվեց գրեթե 3000 մարդ[159]։ Ի պատասխան՝ նախագահ Ջորջ Բուշն ահաբեկչության դեմ պատերազմ հայտարարեց, որը ներառում էր նաև գրեթե քսան տարի տևած պատերազմն Աֆղանստանում (2001-2021) և Իրաքում (2003-2011)[160][161]։ Հասանելի բնակֆոնդ ունենալուն ուղղված պետական ռազմավարությունը[162], համատարած ձախողումները կորպորատիվ և կարգավորիչ կառավարման մեջ[163], ինչպես նաև Դաշնային պահուստային համակարգի սահմանած պատմական ցածր տոկոսադրույքները[164] 2006 թվականին հանգեցրին բնակֆոնդի գների աննախադեպ աճին։ Սրա գագաթնակետը դարձավ 2007-2008 թվականների ֆինանսական ճգնաժամը և Մեծ ռեցեսիան, որը Մեծ ճգնաժամից հետո երկրում տեղի ունեցած ամենախոշոր տնտեսական անկումն էր[165] նախքան 2020 թվականին սկսված անկումը, որը կապված էր COVID-19 համավարակի հետ[166]։

2008 թվականին՝ ֆինանսական ճգնաժամի ժամանակ, նախագահ ընտրվեց Բարաք Օբաման, որն աֆրոամերիկյան ծագում ունեցող[167] առաջին նախագահն էր[14]։ Նրա կառավարման երկրորդ ժամկետի ավարտին բորսաները, տնային տնտեսությունների միջին եկամուտը և մաքուր ակտիվները, ինչպես նաև աշխատանք ունեցող մարդկանց թիվը ռեկորդային մակարդակի վրա էին, իսկ գործազրկությունը պատմական միջինից զգալիորեն ցածր էր[168][169][170][171][172]։ Օրենսդրության մեջ նրա ձեռքբերումը Հասանելի առողջապահության օրենքն էր, որը հայտնի է «Obamacare» անվամբ։ Վերջինս 1965 թվականից՝ «Medicare»-ից հետո, ԱՄՆ-ի առողջապահական համակարգի ամենանշանակալի կարգավորիչ բարեփոխումն էր և ծառայություններն ավելի լայն շրջանակներին հասցնելը։ Արդյունքում բժշկական ապահովագրություն չունեցող բնակչության թվաքանակը կիսով չափ նվազեց, իսկ նոր ապահովագրված ամերիկացիների թիվը կազմեց 20-24 միլիոն[173][174]։ Օբամայի կառավարման երկրորդ ժամկետը լրանալուց հետո 2016 թվականին ԱՄՆ-ի 45-րդ նախագահ ընտրվեց հանրապետական Դոնալդ Թրամփը։ Վերջինիս ընտրությունը համարվում է Ամերիկայի պատմության մեջ ամենամեծ քաղաքական ձախողումը[175]։ Թրամփի իշխանության ժամանակ սկսվեց COVID-19 համավարակի առաջին ալիքը։

2020-ական թվականների սկզբում երկրում շատացան տարաձայնությունները, տարբեր սոցիալական խնդիրները բանավեճերի և ցույցերի առիթ դարձան։ 2020 թվականին Ջորջ Ֆլոյդի սպանությունը քաղաքներում հանգեցրեց զանգվածային անկարգությունների և ոստիկանության դաժանության վերաբերյալ համազգային բանավեճերի[176]։ Զանգվածային սպանության դեպքերի շատանալը սրեց հանրային լարվածությունը[177]։ 2021 թվականի հունվարի 6-ին հեռացող նախագահ Թրամփի աջակիցները գրոհեցին ԱՄՆ Կապիտոլիում՝ փորձելով խանգարել Ընտրողների կոլեգիայի՝ ձայների հաշվման աշխատանքը, որի արդյունքում 46-րդ նախագահ էր դառնալու դեմոկրատ Ջո Բայդենը[178]։ 2022 թվականին Գերագույն դատարանը որոշեց, որ հղիության արհեստական ընդհատման համար սահմանադրական իրավունք չկա, ինչը ցույցերի մեկ այլ ալիքի պատճառ դարձավ ամբողջ երկրում, գրավեց նաև միջազգային հանրության ուշադրությունը[179]։ Չնայած այս տարաձայնություններին՝ երկիրը միասնական մնաց Ռուսաստանի դեմ այն բանից հետո, երբ 2022 թվականին Վլադիմիր Պուտինի ղեկավարությամբ Ռուսաստանը ներխուժեց Ուկրաինա։ Մի շարք քաղաքական գործիչներ և անհատներ աջակցում էին Ուկրաինա զենքի մատակարարումը, իսկ ամերիկյան խոշոր ընկերություններ ընդհանրապես դուրս եկան ռուսական ու բելառուսական շուկաներից[180]։

Աշխարհագրություն և կլիմա

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների աշխարհագրություն
 
Միացյալ Նահանգների և շրջակա տարածքների արբանյակային լուսանկարը։

ԱՄՆ֊ի տարածքը կազմում է մոտ 9,841,955 կմ2[181], որից 7,663,940.6 կմ2֊ը կազմում են ոչ սահմանակցված հողերը։ Ալյասկան, որը ԱՄՆ֊ի սահմանակցված նահանգներից անջատված է Կանադայով ամենամեծ նահանգն է՝ 1,717,856.2 կմ2 մակերեսով։ Հավայան կղզիները, որոնք գտնվում են Խաղաղ օվկիանոսի կենտրոնական հատվածում՝ Հյուսիսային Ամերիկայի հարավ֊արևմուտքում, ունեն 28,311 կմ2 մակերես։ Պուերտո Ռիկոն, Ամերիկյան Սամոան, Գուամը, Հյուսիսային Մարիանյան կղզիները և Ամերիկյան Վիրջինյան կղզիները միասին զբաղեցնում են 23,789 կմ2 տարածք[182]։ Տարածքի մեծությամբ Միացյալ Նահանգները երրորդն են՝ Ռուսաստանից և Չինաստանից հետո[183]։

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները աշխարհի 3-րդ կամ 4-րդ ամենամեծ պետությունն է ցամաքային և ջրային տարածքների ընդհանուր մակերեսով՝ Ռուսաստանից և Կանադայից հետո, Չինաստանից առաջ կամ հետո։ Ոչ միանշանակ դասակարգման պատճառը Չինաստանի և Հնդկաստանի վիճելի տարածքներն են, որոնք եթե հաշվարկվում են Չինաստանի մաս՝ Միացյալ Նահանգները չորրորդն են դառնում։ Բացի այդ, սա կապված է նաև նրա հետ, թե ինչպես է հաշվարկվում ԱՄՆ֊ի տարածքը։ Բրիտանիկա հանրագիտարանի համաձայն, օրինակ, ԱՄՆ֊ի տարածքը կազմում է 9,525,067 կմ2 քանի որ հաշվի չեն առնվում պետության ափամերձ և տարածքային ջրերը[184]։ Համաշխարհային փաստերի գրքի (The World Factbook) համաձայն՝ ԱՄՆ֊ի տարածքը 9,833,517 կմ2 է, քանի որ այս տարածքները հաշվի են առնվում[185]։

 
Կլիմայի դասակարգումն ըստ Կյոպենի

Ատլանտյան ծովափի ափամերձ հարթությունը մեծացնում է տերևաթափ անտառների և Պիդմոնտ սարահարթի զբաղեցրած տարածությունը[186]։ Ապալաչյան լեռները արևելյան ծովափը բաժանում են Մեծ լճերից և Միջին Արևմուտքի կանաչ տարածքներից[187]։ Միսիսիպի֊Միսուրի գետը՝ աշխարհի չորրորդ ամենաերկար գետը, հոսում է հիմնականում երկրի սրտով՝ հյուսիսից հարավ։ Մեծ Հարթավայրերի հարթ և բերքատու պրերիաները ձգվում են արևմուտքում՝ հարավ֊արևելքում սահմանազատվելով Ներքին Բարձրավանդակով[187]։

Ժայռոտ լեռները գտնվում են Մեծ Հարթավայրերի արևմտյան սահմանում և ձգվում են երկրի հյուսիսից հարավ՝ Կոլորադոյում հասնելով 4,300 մ բարձրության[188]։ Ավելի արևմուտք գտնվում է ժայռոտ Մեծ Ավազանը և անատապատներ, որոնցից են Չիուաուա և Մոխավե անապատները[189]։ Սիեռա Նևադա և Կասկադային լեռնաշղթաները ձգվում են Խաղաղ օվկիանոսի ափի երկայնքով՝ երկուսն էլ հասնելով 4,300 մ բարձրության։ Մայրցամաքային ԱՄՆ֊ի ամենաբարձր և ցածր կետերը Կալիֆոռնիա նահանգում են[190], իրարից ընդամենը 135 կմ հեռավորության վրա[191]։ Ալյասկայի Դենալի գագաթը, ունենալով 6,190.5 մ բարձրություն, համարվում է ԱՄՆ֊ի և ամբողջ Հյուսիսային Ամերիկայի ամենաբարձր գագաթը[192]։ Ալյասկայի Ալեքսանդրի կղզեխմբում և Ալեուտյան կղզիներում շատ են ակտիվ հրաբուխները, Հավայան կղզիները կազմված են հրաբխային կղզիներից։ Յելոուսթոն ազգային պարկի տակ գտնվող գերհրաբուխը մայրցամաքի ամենամեծ հրաբխային զանգվածն է[193]։ ԱՄՆ֊ն աշխարհի ամենաշատ էկոշրջաններ ունեցող պետությունն է[194]։

Միացյալ Նահանգները իր չափով և աշխարհագրական բազմազանությամբ ունի ամենաշատ կլիմայի տեսակները։ 100-րդ միջօրեականից արևելք կլիման փոփոխվում է հյուսիսում խոնավ մայրցամաքայինից մինչև հարավում խոնավ մերձարևադարձային[195]։ 100-րդ միջօրեականի արևմուտքի Մեծ Հարթավայրերում կլիման կիսաչորային է։ Արևմտյան լեռների մեծամասնության կլիման ալպյան է։ Կլիման չորային է Մեծ Ավազանում, հարավ֊արևմուտքի անապատնում, միջերկրածովյան՝ Կալիֆոռնիայի ափամերձ շրջաններում, օվկիանոսային՝ Օրեգոնի, Վաշինգտոնի ափամերձ հատվածում և հարավային Ալյասկայում։ Ալյասկայի մեծամասնության կլիման մերձարկտիկական է կամ բևեռային։ Հավայան կղզիներում և Ֆլորիդայի հարավային հատվածում կլիման արևադարձային է, ինչպես նաև արևադարձային է Կարիբյան և խաղաղօվկիանոսյան տարածքների բնակեցված շրջանների կլիման[196]։ Էքստրեմալ եղանակը հազվադեպ չի հանդիպում․ Մեքսիկական ծոցի սահմանամերձ նահանգներում շատ են լինում արևադարձային ցիկլոններ․ աշխարհի տորնադոների մեծամասնությունը տեղի է ունենում հենց ԱՄՆ֊ում[197]։

Բնություն

խմբագրել
 
Սպիտակագլուխ ծովարծիվը 1782 թվականից համարվում է Միացյալ Նահանգների ազգային թռչունը[198]։

ԱՄՆ-ի էկոլոգիան մեգաբազմազան է՝ Ալյասկայում և մայրցամաքային նահանգներում տարածված են շուրջ 17․000 տեսակի անոթային բույսեր, Հավայան կղզիներում հանդիպում է ծաղկավոր բույսերի շուրջ 1,800 տեսակ, որոնցից շատ քչերն են հանդիպում մայր հողում[199]։ ԱՄՆ֊ում կան 428 կաթնասունների, 784 թռչունների, 311 սողունների և 295 երկկենցաղների տեսակներ[200]։ Նկարագրվել են շուրջ 91,000 միջատների տեսակներ[201]։ Սպիտակագլուխ ծովարծիվը պետության խորհրդանիշն է, ինչպես նաև ազգային թռչունն ու կենդանին[202]։

Միացյալ Նահանգներում կա 59 ազգային պարկ, հարյուրավոր նահանգների կողմից սահմանված պարկեր, անտառներ և վայրի բնության պահպանման տարածքներ[203]։ Այս ամենը միասին՝ կառավարությանն է պատկանում է պետության տարածքի շուրջ 28%-ը[204]։ Այս տարածքի մեծամասնությունը հատուկ պահպանվում է, մնացածը օգտագործվում նավթի և գազի, ապարների արտահանման, փայտամթերքի մթերման կամ անասնապահության համար։ Տարածքի 0,86%֊ը օգտագործվում է ռազմական նպատակներով[205][206]։

1970 թվականից սկսած պետությունն սկսել է զբաղվել շրջակա միջավայրի խնդիրներով։ Շրջակա միջավայրին առնչվող վեճերը ներառում են նավթի և միջուկային էներգիայի օգտագործումը, վայրի բնության, պահպանության տնտեսական ծախսերը, ջրի և օդի աղտոտվածությունը, փայտի մթերումը և անապատացումը[207][208], ինչպես նաև գլոբալ տաքացումը[209][210]։ Այս ամենում ներառված են շատ դաշնային և նահանգային գործակալություններ։ Սրանցից ամենանշանավորը Շրջակա միջավայրի պաշտպանության գործակալությունն է (անգլ․՝ Environmental Protection Agency (EPA), որը ստեղծվել է նախագահի հրամանով՝ 1970 թվականին[211]։ Վայրի բնության պահպանության ակտով 1964 թվականից սկսած ղեկավարվում են հանրային տարածքները[212]։ 1973 թվականին ընդունված Վտանգված տեսակների պահպանության ակտը նպատակ ունի պաշտպանել վտանգված և անհետացող տեսակները և տեսակների արեալը․ ակտը գործի է դնում Միացյալ Նահանգների ձկների և վայրի բնության ծառայությունը[213]։

Պետական համակարգ

խմբագրել
 
ԱՄՆ Սպիտակ Տուն

Ընդհանուր բնութագիր

խմբագրել

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները «Մեծ յոթնյակ»-ի երկրներից է և աշխարհում քաղաքական ու տնտեսական դերակատարում ունեցող երկիր։ Տարածքի մեծությամբ (9,8 միլիոն քկմ) ահբ աշխարհի երրորդ պետությունն է (Ռուսաստանից և Կանադայից հետո), բնակչության թվով (325 միլիոն մարդ)՝ երրորդը (Չինաստանից և Հնդկաստանից հետո)։ ԱՄՆ-ը գաղութատեր պետություն է։ Նրա տիրապետության տակ գտնվում են Պուերտո Ռիկոն և Վիրգինյան կղզիները՝ Կարիբյան ծովում, Արևելյան Սաոման, Գուամը և մի շարք այլ փոքր կղզիներ Խաղաղ օվկիանոսում։ Այդ քաղաքներում տեղաբաշխված են ռազմածովային և ռազմաօդային հենակետեր։

Պետական կարգ

խմբագրել

Ըստ պետական կարգի՝ ԱՄՆ-ը դաշնային նախագահական հանրապետություն է՝ բաղկացած 50 նահանգներից և Կոլումբիա դաշնային օկրուգից, որտեղ մայրաքաղաք Վաշինգտոնն է։ ԱՄՆ-ի նահանգներն ունեն լայն ինքնավարություն, յուրաքանչյուրն ունի իր սահմանադրությունը, օրենսդիր և գործադիր մարմինները։

Նախագահ

խմբագրել
 
ԱՄՆ Սենատի Շենքը

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները համարվում է նախագահական հանրապետություն։ Նախագահը պետության ղեկավարն է։ Նա նաև ղեկավարում է կառավարության և կատարում վարչապետի գործառույթներ։ ԱՄՆ-ում նախագահն ընտրվում է չորս տարի ժամկետով և իրավունք ունի վերընտրվել միայն մեկ անգամ։ Նախագահը օժտված է շատ լայն լիազորություններով՝ նա զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարն է, ղեկավարում է կառավարական մարմինները, նշանակում բարձրաստիճան պետական գործիչներին։ ԱՄՆ պատմության մեջ նախագահել է 46 նախագահ։

Խորհրդարան

խմբագրել

ԱՄՆ խորհրդարանը երկպալատ է։ Վերին պալատը Կոնգրեսն է, իսկ Ստորին պալատը Ներկայացուցիչների պալատը։ Կոնգրեսն ու Ներկայացուցիչների պալատը բաղկացած են համապատասխանաբար 100 և 435 անդամներից։

Տնտեսություն

խմբագրել
 
Նյու Յորք՝ ԱՄՆ-ի Ֆինանսա-տնտեսական կենտրոն

ԱՄՆ-ը ժամանակակից աշխարհի տնտեսական, քաղաքական աշխարհի և ռազմական ամենահզոր ուժն է։ Համախառն Ներքին Արդյունքի գրեթե 1/4 մասը ստեղծվում է ԱՄՆ-ում։ Արդյունաբերության և գյուղատնտեսության արտադրանքի ծավալով և արտահանմամբ, Արտաքին առևտրի շրջանառության ծավալով, կապիտալի արտահանմամբ, գիտատեխնիկական ներուժով և սպասարկման ոլորտի զարգացման մակարդակով աշխարհի առաջատար տերությունն է։ ԱՄՆ-ի տնտեսությանը բնորոշ է արտադրության և կապիտալի համակենտրոնացման բարձր աստիճանը։ Աշխարհի բոլոր երկրներից առաջինը հետարդյունաբերական փուլը թևակոխած այդ երկրում ծառայություններ մատուցող ճյուղերի բաժինը համախառն ներքին արդյունքում կազմում է մոտ 80 %, իսկ արտադրական ոլորտին բաժին է ընկնում ընդամենը 20 % (այդ թվում՝ գյուղատնտեսությանը 1 %, արդյունաբերությանը 19 %)։ ԱՄՆ-ը ծառայությունների խոշորագույն արտահանողն է ամբողջ աշխարհում։

Արդյունաբերություն

խմբագրել

ԱՄՆ-ի արդյունաբերությունը ներառում է գոյություն ունեցող բոլոր ճյուղերը, ենթաճյուղերը և արտադրության տեսակները։ Երկրի «դեմք»-ը աշխատանքի միջազգային աշխարհագրական բաժանման մեջ որոշում են էլեկտրաէներգետիկան, ավտոմոբիլաշինությունը, ավիահրթիռատիեզերական, նավթավերամշակման և նավթաքիմիական արտադրությունները։ Արագ են զարգանում ռադիոէլեկտրոնիկան, համակարգիչների արտադրութունը և կենսատեխնոլոգիան։

Մեքենաշինություն

խմբագրել
 
ԱՄՆ Բոինգ ընկերության ինքնաթիռ

Ավտոմոբիլաշինությունն ԱՄՆ-ի արդյունաբերության ազգային ճյուղն է։ Աշխարհում առաջին անգամ այնտեղ է սկսվել ավտոմեքենաների զանգվածային թողարկումը։ ԱՄՆ-ի «ավտոմոբիլաշինության մայրաքաղաք»-ը Դետրոյտն է. «Ֆորդ», «Ջեներալ Մոտորս», «Կրայսլեր» ընկերությունների գրասենյակներով և ձեռնարկությւոններով։ «Բոինգ»-ը ինքնաթիռներ արտադրող ամենախոշոր ընկերությունն է աշխարհում։

Համակարգչային արտադրություն

խմբագրել

Համակարգչային տեխնիկայի արտադրության և ավիահրթիռատիեզերական արդյունաբերության նոր կենտրոնները ստեղծվել են Արևմուտքում, հատկապես՝ Կալիֆոռնիա նահանգում։ Համակարգչային տեխնիկայի արտադրությամբ հանրահայտ են «Այ Բի Էմ» և «Մայքրոսոֆթ» ընկերությունները։

Տրանսպորտ

խմբագրել
 
գնացքները ԱՄՆ-ի Բոստոն քաղաքի կայարանում

ԱՄՆ-ն աշխարհում առաջինն է տրանսպորտային ուղիների երկարությամբ, բեռնաշրջանառության և ուղևորարջանառության ծավալներով։ ԱՄՆ-ը մյուս երկրներից զգալիորեն առաջ է անցել ավտոմեքենաների ու ինքնաթիռների պարկով։ Համաշխարհային նշանակության տրանսպորտային հանգույցներ են Նյու Յորքը, Չիկագոն, Լոս Անջելեսը։

Էլեկտրաէներգետիկա

խմբագրել

Երկրում գործում է 1300 հէկ, և 109 աէկ։ ԱՄՆ-ում մեծ ուշադրություն է դարձվում ոչ ավանդական էլեկտրակայանների կառուցմանը։ Առավել մեծ դեր ունեն 7 տասնյակի հասնող երկրաջերմային էլեկտրակայանները։ Լոս Անջելեսի մոտ է գտնվում աշխարհում ամենահզոր «Գեյզերս» երկրաջերմային էլեկտրակայանը։ Լայն տարածում է ստացել արևային և քամու էներգիայի օգտագործումը, իսկ Ֆանդի ծոցի ափին, որտեղ մակընթացային ալիքը հասնում է 18 մ բարձրության, գործում է մակընթացային էլգյուղատնտեսություն։

ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսությանը բնորոշ են բազմաճյուղ կառուցվածքը, զարգացման բարձր մակարդակը և աշխատանքի բարձր արտադրողականությունը, տեխնիկական հագեցվածությունը, տարածաշրջանային մասնագիտացումը։ Մեծ Հարթավայրերում ձևավորվել է «ցորենի գոտի»-ն, Կենտրոնական հարթավայրերում՝ «Եգիպտացորենի գոտի»-ն, հարավային նահանգներում «բամբակի գոտի»-ն, մերձլճային շրջային և հյուսիս-արևելքում՝ «կաթնային գոտի»-ն։ Տիրապետող են խոշոր ագարակատերերը։ ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսության կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ համախառն արտադրանքի մեծ մասը (ավելի քան 70 %) տալիս է անասնապահությունը, որի առաջատար ճյուղը տավարաբուծությունն է։ ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսությունը լիովին բավարարում է բնակչության պարենի պահանջմունքները, իսկ կարևոր մի շարք արտադրանքների գծով աշխարհում գրավում է առաջին տեղը։

Ժողովրդագրությու

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Ամերիկացիներ և ԱՄՆ-ի ժողովրդագրություն

Բնակչություն

խմբագրել





 

Միացյալ Նահանգներում ռասայական և էթնիկ խմբերը (2020 թվականի մարդահամար)[214]      սպիտակամորթ ամերիկացիներ (76.5%)     սևամորթ ամերիկացիներ (12.1%)     ասիացի ամերիկացիներ (5.9%)     երկու կամ ավել ռասաներ (4.1%)     բնիկ ամերիկացիներ (0.7%)     այլ ռասա (0.5%)     խաղաղօվկիանոսյան կղզիների ամերիկացիներ (0.2%)

Ըստ ԱՄՆ Բնակչության մարդահամարի բյուրոյի՝ 2020 թվականի ապրիլի 1-ի դրությամբ՝ երկրի բնակչությունը կազմել է 331 449 281 մարդ[215], որով Միացյալ Նահանգներն աշխարհում երրորդն է՝ Չինաստանից և Հնդկաստանից հետո[17]։ Ըստ ԱՄՆ-ի բնակչության ժամացույցի 2021 թվականի հունվարի 28-ի տվյալների՝ յուրաքանչյուր 100 վայրկյանում ԱՄՆ-ի բնակչությունն ավելանում է մեկ մարդով կամ օրական կտրվածքով՝ 864 մարդով[216]։ 2018 թվականին 15 և ավել տարիքի ամերիկացիների 52%-ը եղել է ամուսնացած, 6%-ը՝ այրի է, 10%-ը՝ ամուսնալուծված, իսկ 32%-ը՝ երբեք ամուսնացած չի եղել[217]։ 2020 թվականին ԱՄՆ-ում ծնելիության ընդհանուր գործակիցը մեկ կնոջ հաշվարկով կազմել է 1,64 երեխա[218]։ Երկիրն ունի աշխարհում ամենաբարձր ցուցանիշը մեկ ծնող ունեցող ընտանիքներում բնակվող երեխաների քանակով (23%)[219]։

Միացյալ Նահանգներն ունի բազմազան բնակչություն. 37 ազգություններից յուրաքանչյուրն ունի ավելի քան մեկ միլիոն բնակչություն[220]։ Եվրոպական ծագում ունեցող սպիտակամորթ ամերիկացիները մեծ ռասայական էթնիկ խումբ են Միացյալ Նահանգներում՝ կազմելով բնակչության 57,8%-ը[221]։ Լատինոամերիկացիները երկրորդ ամենամեծ խումբն են և կազմում են երկրի բնակչության 18,7%-ը։ Աֆրոամերիկացիները երրորդ ամենամեծ խումբն են՝ երկրի՝ 12,1% բնակչությամբ[220], ասիական ծագման ամերիկացիները՝ չորրորդն են՝ 5,9%-ով, իսկ բնիկ ամերիկացիները՝ կազմում են երկրի բնակչության 1%-ը (3,7 մլն)[220]։ 2020 թվականին բնակչության միջին տարիքը կազմել է 38,5 տարի[17]։

2018 թվականին Միացյալ Նահանգներում կար 90 մլն ներգաղթյալ, որոնց թվում էին նաև ԱՄՆ-ում ծնված նրանց երեխաները. երկուսը միասին կազմում են ընդհանուր բնակչության 28%-ը[222]։ 2017 թվականին օտարերկրացիների 45%-ը (20,7 մլն) ԱՄՆ քաղաքացիություն ստանալու իրավունք, 27%-ը (12,3 մլն)՝ մշտական բնակության իրավունք, 6%-ը (2,2 մլն) ժամանակավոր կացության իրավունք են ստացել, իսկ 23%-ը (10,5 մլն) անօրինական ներգաղթյալներ էին[223]։ Միացյալ Նահանգները տասնյակ տարիներ շարունակ առաջինն են աշխարհում փախստականներ ընդունելու առումով[224]։

Լեզու

խմբագրել

Անգլերենը (մասնավորապես ամերիկյան անգլերենը) դե ֆակտո ԱՄՆ-ի ազգային լեզուն է։ Թեև դաշնային մակարդակով պաշտոնական լեզու չկա, մի քանի օրենք պահանջում է անգլերենի իմացություն, օրինակ՝ ԱՄՆ քաղաքացիություն ստանալը։ Նահանգների մեծ մասում անգլերենը պաշտոնական լեզու է համարվում[225]։ Երեք նահանգներում և չորս ԱՄՆ տարածքներում բացի անգլերենից ընդունում են նաև տեղի կամ բնիկների լեզուները՝ ներառյալ Հավայիի (հավայերեն)[226], Ալյասկայի (բնիկների 20 լեզու)[227], Հարավային Դակոտայի (սիու լեզու)[228], Ամերիկյան Սամոայի (սամոաերեն), Պուերտո Ռիկոյի (իսպաներեն), Գուամի (չամոռռո լեզու) և Հյուսիսային Մարիանայի կղզիների (կարոլիներեն և չամոռռո) լեզուները։ Պուերտո Ռիկոյում ավելի շատ խոսում են իսպաներեն, քան անգլերեն[229]։

Ըստ Ամերիկյան համայնքների հարցման՝ 2010 թվականին 229 մլն մարդու (ԱՄՆ ընդհանուր՝ 308 մլն բնակչությունից) շփման լեզուն միայն անգլերենն էր։ Ավելի քան 37 մլն մարդու շփման լեզուն իսպաներենն է, որով այն լեզվակիրների քանակով երկրորդն է Միացյալ Նահանգներում։ Մյուս լեզուների թվում են չինարենը (2,8 մլն), տագալերենը (1,6 մլն), վիետնամերենը (1,4 մլն), ֆրանսերենը (1,3 մլն), կորեերենը (1,1 մլն) և գերմաներենը (1 մլն), որոնցով խոսում է մեկ միլիոնից ավել մարդ[230]։

ԱՄՆ-ում մանկապարտեզից մինչև համալսարան ամենաշատ ուսումնասիրվող օտար լեզուներից են իսպաներենը (մոտ 7,2 մլն ուսանող), ֆրանսերենը (1,5 մլն), և գերմաներենը (500 000)։ Մյուս ուսուցանվող լեզուներից են լատիներենը, ճապոներենը, ամերիկյան ժեստերի լեզուն, իստալերենը և չինարենը[231][232]։

Կրոն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Կրոնն ԱՄՆ-ում
 
Եկեղեցի, սինագոգ կամ մզկիթ հաճախելը՝ ըստ նահանգների (2014)      ≥50% հաճախում է ամեն շաբաթ      45–49% հաճախում է ամեն շաբաթ      40–44% հաճախում է ամեն շաբաթ      35–39% հաճախում է ամեն շաբաթ      30–34% հաճախում է ամեն շաբաթ      25–29% հաճախում է ամեն շաբաթ      20–24% հաճախում է ամեն շաբաթ      15–19% հաճախում է ամեն շաբաթ

ԱՄՆ Սահմանադրության առաջին փոփոխությամբ երաշխավորվում է կրոնի ազատ դավանանքը և Կոնգրեսին արգելվում է այնպիսի օրենքներ ընդունել, որոնք կխախտեն այդ իրավունքը[233]։ Միացյալ Նահանգներում ստեղծված ամենամեծ կրոններն են Հիսուս Քրիստոսի վերջին օրերի սրբերը (առավել հայտնի են «մորմոններ» անվամբ) և Եհովայի վկաները[234], իսկ մյուս տիպիկ կրոնները՝ կաթոլիկությունը և բողոքականությունը, ներթափանցել են այլ երկրներից։

2010-ական թվականների վերջին 2020-ական թվականների սկզբին Փյու հետազոտական կենտրոնի կատարած ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ամերիկացիների 90%-ը հավատում է Աստծուն, ամերիկացիների 65%-ը համարում է, որ կրոնը կարևոր կամ շատ կարևոր դեր է խաղում իրենց կյանքում[235], 61%-ն աղոթում է ամեն շաբաթ կամ ավելի հաճախ, իսկ 43%-ը առնվազն ամեն ամիս այցելում է պատարագների. այս ցուցանիշները եզակի են զարգացած երկրների շրջանում[236][237][238]։ Միացյալ Նահանգներում է բնակվում աշխարհի ամենաշատ քրիստոնյա բնակչությունը[239]։ Բողոքականությունն ամենամեծ կրոնական ուղղությունն է, որը դավանում է ամերիկացիների գրեթե կեսը։ Բապտիստները բողոքականության ամենամեծ ճյուղն են՝ 15,4%, իսկ Հարավային բապտիստական միաբանությունն ամենամեծ առանձին բողոքական աղանդն է, որը դավանում է երկրի բնակչության 5,3%-ը։ Ըստ ուսումնասիրության՝ մնացած բողոքականները կա՛մ այլ աղանդների են հարում, կա՛մ որևէ աղանդի մեջ չեն մտնում, կա՛մ էլ որևէ ձևով հիշատակված չեն հարցման մեջ[240]։ Այսպես կոչված Աստվածաշնչի գոտում, որը տեղակայված է հիմնականում Միացյալ Նահանգների հարավային մասում, մշակութային առումով մեծ դեր է խաղում պահպանողական ավետարանչական բողոքականությունը։ Ի տարբերություն սրա՝ Նոր Անգլիայում և Միացյալ Նահանգների արևմտյան մասում կրոնն ամենաքիչ նշանակությունն ունի[241]։

2014 թվականին անցկացված հարցման արդյունքներով Միացյալ Նահանգներում չափահասների 70,6%-ն իրենց համարել է քրիստոնյա[242], իսկ 5,9%-ը՝ ոչ քրիստոնեական կրոնի հետևորդ[240]՝ հուդայականություն (1,9%), իսլամ (1,1%), հինդուիզմ (0,7%), և բուդդայականություն (0,7%)[240]։ Հարցումը ցույց տվեց նաև, որ ամերիկացիների 22,8%-ը իրեն համարում է ագնոստիկ, աթեիստ կամ ուղղակի որևէ կրոն չի դավանում[243][244][245]։ Պաշտամունքային կառույցներին անդամակցությունը 1999 թվականի 70%-ից նվազեց՝ 2020 թվականին դառնալով 47%։ Նվազման հիմնական պատճառը կապված էր ամերիկացիների՝ որևէ կրոնական նախապատվություն չունենալու հետ։ Այդուհանդերձ, անդամակցությունը նվազեց նաև նրանց շրջանում, որոնք իրենց համարում էին որևէ կրոնական խմբի մաս[246][247]։

Ուրբանիզացիա

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ ԱՄՆ-ի՝ 100 հազար և ավելի բնակիչ ունեցող քաղաքների ցանկ

Ամերիկացիների 82%-ը բնակվում է քաղաքային բնակավայրերում՝ ներառյալ արվարձանները[248], որոնց գրեթե կեսը բնակվում է 50 000-ից ավել բնակչություն ունեցող քաղաքներում[249]։ 2008 թվականին 273 խոշորացված քաղաքներ ունեին ավելի քան 100 000 բնակիչ, ինը քաղաք ուներ ավելի քան մեկ միլիոն բնակիչ, իսկ չորս քաղաքի (Նյու Յորք, Լոս Անջելես, Չիկագո և Հյուստոն) բնակչությունը գերազանցում էր երկու միլիոնը[250]։ Քաղաքային բնակչությունն արագ աճում է՝ մասնավորապես երկրի հարավային և արևմտյան հատվածներում[251]։

 
ԱՄՆ-ի խոշոր քաղաքները
Դիրք Շրջան Բնակ․ Դիրք Շրջան Բնակ․
 
Նյու Յորք
 
Լոս Անջելես 		1 Նյու Յորք Հյուսիս-արևելք 19,768,458 11 Բոստոն Հյուսիս-արևմուտք 4,899,932
2 Լոս Անջելես Արևմուտք 12,997,353 12 Ռիվերսայդ-Սան Բեռնարդինո Արևմուտք 4,653,105
3 Չիկագո Միջին արևելք 9,509,934 13 Սան Ֆրանցիսկո Արևմուտք 4,623,264
4 Դալլաս-Ֆորթ Վերթ Հարավ 7,759,615 14 Դետրոյթ Միջին արևելք 4,365,205
5 Հյուստոն Հարավ 7,206,841 15 Սիեթլ Արևմուտք 4,011,553
6 Վաշինգտոն ԿՇ Հարավ 6,356,434 16 Մինեապոլիս-Սեյնթ Փոլ Միջին արևելք 3,690,512
7 Ֆիլադելֆիա Հյուսիս-արևմուտք 6,228,601 17 Սան Դիեգո Արևմուտք 3,286,069
8 Ատլանտա Հարավ 6,144,050 18 Տամպա–Սենթ Փիթերսբերգ Հարավ 3,219,514
9 Մայամի Հարավ 6,091,747 19 Դենվեր Արևմուտք 2,972,566
10 Ֆինիքս Արևմուտք 4,946,145 20 Բալթիմոր Հարավ 2,838,327
 
ԱՄՆ բնակչության խտությունը՝ ըստ նահանգների

Առողջապահություն

խմբագրել
 
Հյուստոնի կենտրոնում գտնվող Տեխաս բժշկական կենտրոնն աշխարհի ամենամեծ բժշկական համալիրն է[252]։

Ըստ ԱՄՆ-ի հիվանդությունների վերահսկողության և պրոֆիլակտիկայի կենտրոնի նախնական զեկույցի՝ ծնվելու պահին ԱՄՆ-ում Կյանքի միջին տևողությունը 2021 թվականին 0,9 տարով նվազել է նախորդ տարվա ցուցանիշից՝ դառնալով 76,1 տարի (տղամարդկանց համար 73,2 տարի, իսկ կանանց համար՝ 79,1 տարի)։ Երկու տարվա անընդմեջ նվազման գլխավոր պատճառները COVID-19 համավարակն է, պատահարները, թմրանյութերից գերդոզավորումը, սրտի և լյարդի հիվանդությունները, ինքնասպանությունները[253]։ Կյանքի միջին տևողությունն ամենաբարձրն է ասիացիների և լատինոամերիկացիների շրջանում, իսկ ամենացածրը՝ սևամորթների և Ալյասկայի բնիկ ժողովուրդների շրջանում[254][255]։ 1998 թվականից ԱՄՆ-ում կյանքի ակնկալվող միջին տևողությունը հետ էր մյուս՝ հարուստ արդյունաբերություն ունեցող երկրների ցուցանիշներից[256]։ ԱՄՆ-ն նաև ինքնասպանությունների ամենաբարձր ցուցանիշն ունի բարձր եկամուտ ունեցող երկրների շրջանում[257]։ Բացի այդ, ԱՄՆ չափահաս բնակչության գրեթե մեկ երրորդը ճարպակալում, ևս մեկ երրորդն էլ՝ հավելյալ քաշ ունի[258]։

2010 թվականին պսակային զարկերակային հիվանդության, թոքի քաղցկեղի, կաթվածի, թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդության, ինչպես նաև ճանապարհատրանսպորտային պատահարների պատճառով ամենաշատ մարդկային կորուստն է եղել ԱՄՆ-ում։ Մեջքի ստորին հատվածի ցավը, դեպրեսիան, ոսկրամկանային համակարգի խանգարումները, պարանոցի ցավը և տագնապն առաջացնում են երկար տարիներ արժեցող կարողությունների սահմանափակում։ Ամենավնասակար ռիսկային գործոններից են ոչ ճիշտ սննդակարգը, ծխախոտը, ճարպակալումը, գերճնշումը, գերշաքարարյունությունը, ֆիզիկական ակտիվության բացակայությունը և ալկոհոլի օգտագործումը։ Ալցհայմերի հիվանդությունը, հոգեմետ նյութերի օգտագործման հետ կապված խանգարումները, երիկամների հիվանդությունները, քաղցկեղը և վայր ընկնելու հետևանքով առաջացած վնասվածքները կյանքի տարիների ամենամեծ թվով կորստի պատճառ են դառնում՝ ճշգրտված մեկ անձի տարիքի հաշվարկով (1990 թվականի տվյալներ)[259]։ ԱՄՆ-ում դեռահասների շրջանում հղիության և դրա արհեստական ընդհատման դեպքերը զգալիորեն շատ են՝ հատկապես սևամորթների և լատինոամերիկացիների շրջանում, քան Արևմուտքի մյուս երկրների ժողովուրդների մոտ[260]։

ԱՄՆ առողջապահական համակարգը գերազանցում է ցանկացած այլ երկրի առողջապահական համակարգին՝ ինչպես մեկ բնակչի վրա ծախսվող գումարի, այնպես էլ ՀՆԱ-ից ծախսվող տոկոսի առումով, բայց վատ ցուցանիշներ ունի՝ նմանատիպ այլ երկրների հետ համեմատած[261]։ Այդուհանդերձ, ԱՄՆ-ն բժշկական նորարարություններով աշխարհի առաջատարն է։ Միացյալ Նահանգները միակ զարգացած երկիրն է, որ չունի համընդհանուր բժշկական ծառայությունների համակարգ, իսկ բնակչության զգալի մասը չունի բժշկական ապահովագրություն[262]։

Պետության կողմից ֆինանսավորվող բժշկական ապահովագրությունները՝ աղքատների («Medicaid», գործարկվել է 1965 թվականին) և 65 և ավել տարեկան անձանց համար («Medicare», գործարկվել է 1966 թվականին), հասանելի է այն ամերիկացիներին, որոնք համապատասխանում են ծրագրի պահանջներին՝ եկամտի կամ տարիքային առումով։ 2010 թվականին նախկին նախագահ Օբաման ընդունեց Հիվանդների պաշտպանության և հասանելի առողջապահության մասին օրենքը[263], որով, ըստ ԱՄՆ հիվանդությունների վերահսկողության և պրոֆիլակտիկայի կենտրոնի, կիսով չափ նվազել է բժշկական ապահովագրություն չունեցող մարդկանց թիվը[264], իսկ բազմաթիվ հետազոտությունները ցույց են տվել, որ այս օրենքի արդյունքում նվազել է մահացությունը դրա շահառուների շրջանում[265][266][267]։ Այդուհանդերձ, օրենքի թողած «ժառանգությունը» վիճելի է[268]։

Կրթություն

խմբագրել
 
Թոմաս Ջեֆերսոնի հիմնադրած Վիրջինիայի համալսարանը Միացյալ Նահանգների բազմաթիվ պետական քոլեջներից և համալսարաններից մեկն է։

Հանրակրթությունն ԱՄՆ-ում գտնվում է պետության և տեղական կառավարման մարմինների վերահսկողության ներքո և կարգավորվում է ԱՄՆ կրթության բաժնի կողմից։ Նահանգների մեծամասնությունում երեխաները պետք է դպրոց հաճախեն հինգ կամ վեց տարեկանից (սկսելով մանկապարտեզից կամ առաջին դասարանից) մինչև 18 տարեկանը (սովորաբար ավագ դպրոցն ավարտվում է տասներկուերորդ դասարանով)։ Որոշ նահանգներում դպրոցն ավարտում են 16 կամ 17 տարեկանում[269]։ 25 և բարձր տարիքի ամերիկացիների 84,6%-ն ավարտել է դպրոցը, 52,6%-ը քոլեջ է հաճախել, 27,2%-ն ունի բակալավրի աստիճան, իսկ 9,6%-ը՝ մագիստրոսի կամ այլ աստիճան[270]։ Ընդհանուր գրագիտության աստիճանը գրեթե 99% է[248][271]։

Միացյալ Նահանգներում կան բարձրագույն կրթության մի շարք մասնավոր և հանրային հաստատություններ։ Միացյալ Նահանգներում են գտնվում աշխարհի առաջատար պետական և մասնավոր համալսարանների մեծ մասը[272]։ Կան նաև տեղական համայնքային քոլեջներ, որոնցում սովորաբար ընդունելությունը բաց է, կրթական ծրագիրը՝ կարճ, վարձն էլ ցածր[273]։ ԱՄՆ-ը մեկ ուսանողի կրթության վրա ծախսում է ամենաշատ գումարը, քան աշխարհի որևէ այլ երկիր[274]։ 2016-2017 թվականների ուսումնական տարվա ընթացքում պետական տարրական և միջնակարգ դպրոցների աշակերտների կրթության վրա ծախսվել է 12,794 ԱՄՆ դոլար[275]։ Ինչ վերաբերում է բարձրագույն կրթության համար ծախսերին, ապա ԱՄՆ-ն մեկ ուսանողի վրա ծախսում է ավելի շատ գումար, քան Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության երկրները միջինում[276]։ Չնայած ուսանողական վարկերը «ներելու» որոշ ծրագրերի առկայությանը[277]՝ վերջին տասնամյակում 102%-ով աճել են ուսանողական վարկերը[278] և 2022 թվականին գերազանցել 1,7 տրիլիոն ԱՄՆ դոլարը[279]։

ԱՄՆ-ի նահանգներ և կոմսություններ

խմբագրել
Այդահո  
Այովա  
Ալաբամա  
Ալյասկա  
Արիզոնա  
Արկանզաս  
Վայոմինգ  
Վաշինգտոն  
Վերմոնտ  
Վիրջինիա  
Վիսկոնսին  
Հավայի  
Դելավեր  
Ջորջիա  
Արևմտյան Վիրջինիա  
Իլինոյս  
Ինդիանա  
Կալիֆոռնիա  
Կանզաս  
Կենտուկի  
Կոլորադո  
Կոնեկտիկուտ  
Լուիզիանա  
Մասաչուսեթս  
Մինեսոտա  
Միսսիսիպի  
Միսսուրի  
Միչիգան  
Մոնտանա  
Մեն  
Մերիլենդ  
Նեբրասկա  
Նևադա  
Նյու Հեմպշիր  
Նյու Ջերսի  
Նյու Յորք  
Նյու Մեքսիկո  
Օհայո  
Օկլահոմա  
Օրեգոն  
Փենսիլվանիա  
Ռոդ Այլենդ  
Հյուսիսային Դակոտա  
Հյուսիսային Կարոլինա  
Թենեսի  
Տեխաս  
Ֆլորիդա  
Հարավային Դակոտա  
Հարավային Կարոլինա  
Յուտա  

Կոմսություններ կամ մարզեր

խմբագրել

ԱՄՆ–ի բոլոր հիսուն նահանգները բաժանվում են վարչական միավորների՝ մարզերի։

ԱՄՆ–ում նահանգները, ինչպես Անգլիայում և անգլո–սաքսոնական մյուս երկրներում, բաժանվում են մարզերի, որոնք ավանդաբար կոչվում են կոմսություններ՝ քաունթի, հոգնակին՝ քաունթիզ, իսկ շրջանները կոչվում են դիսթրիքթ, հոգնակին՝ դիսթրիքթս՝ district, districts։

ԱՄՆ–ի քառասունութ նահանգներում դրանք կոչվում են կոմսություններ, իսկ երկուսում՝ փերիշներ՝ Լուիզիանա նահանգում, և բորոուներ՝ Ալյասկա նահանգում։ 2018 թվականի դրությամբ, ԱՄՆ–ի բոլոր նահանգներում առկա էին 3․142 կոմսություններ, այսինքն՝ մարզեր, counties և կոմսությանը համարժեք վարչական միավորներ, այսինքն՝ county-equivalents․ 50 նահանգներում, և Կոլումբիա դաշնային մայրաքաղաքային շրջանում՝ District of Columbia, որտեղ գտնվում է ԱՄՆ–ի մայրաքաղաք Վաշինգտոնը։ Բացի այդ, եթե հաշվի առնվեն նաև 100 կոմսությունները և դրանց համարժեքները՝ county equivalents այսպես կոչված ԱՄՆ օվկիանոսային հողային տիրույթներում՝ U.S. territories, ապա ԱՄՆ–ի բուն մայրցամաքային և կղզային բոլոր տարածքներում առկա է 3․242 կոմսություն՝ counties և կոմսությանը համարժեք վարչական միավոր՝ county-equivalents։

Նշանավոր անձինք

խմբագրել

ԱՄՆ-ը նշանավոր շատ մարդկանց հայրենիքն է. հայտնի են ականավոր քաղաքական գործիչներ Բենջամին Ֆրանկլինն ու Աբրահամ Լինքոլնը, գյուտարարներ Ռոբերտ Ֆուլտոնը կառուցել է առաջին շոգենավը, Պ. Կուպերը ստեղծել է շոգեքարշը, Ու. Հանթը՝ կարի մեքենան, Ս. Մորզեն՝ հեռագրական սարքը, Ալեքսանդր Բելլը՝ հեռախոսը, Թոմաս Էդիսոնը՝ շիկացման էլեկտրական լամպը և էլի մի շարք նշանավոր գյուտարարներ, Ու. Բարրոուզը՝ հաշվիչ մեքենան, Ռ. Օպենհայմերը՝ առաջին ատոմային ռումբը։ ԱՄՆ-ը համարվում է առանձին գիտությունների «հայրենիքը»։ Կիբեռնետիկայի «հայրը» Ն. Վիներն է, սաղմնաբանության հիմնադիրը՝ Ռ. Հարրիսոնը, երկրաքիմիայինը՝ Ֆ. Քլարկը, գենետիկայինը՝ Թ. Մորգանը։ Վիթխարի են ԱՄՆ-ի նվաճումներն աստղագիտության և տիեզերքի ուսումնասիրության բնագավառում. ղեկավարվելով ամերիկյան աստղագետ Փ. Լոուելի տեսական կանխագուշակումներով՝ Ք. Թումբոն 1930 թ-ին հայտնագործել է Պլուտոն մոլորակը, Գ. Դեյպերը՝ տիեզերական միգամածությունը, Ն. Արմսթրոնգը և Է. Օլդրինը առաջինն են վայրէջք կատարել Լուսնի վրա (1969 թ.)։ Գրողներ Մարկ Տվենը, Ջեկ Լոնդոնը, Թեոդոր Դրայզերը, Էդգար Ալլան Պոն, Ուիլյամ Ֆոլքները, Ֆրենսիս Սքոթ Ֆիցջերալդը, Օ. Հենրին, Ջերոմ Դեյվիդ Սելինջերը, Հերբերտ Ուելսը, հայազգի Վիլյամ Սարոյանը և շատ ուրիշներ հայտնի են ամբողջ աշխարհում։

Մշակույթ և հասարակություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ ԱՄՆ մշակույթ
 
Ֆրանսիայից նվեր ստացած Ազատության արձանը դարձել է ամերիկյան երազանքի խորհրդանիշը[280]։

Միացյալ Նահանգներն ամենատարբեր էթնիկ խմբերի, ավանդույթների և արժեքների հայրենիքն է[281][282] և համաշխարհային մասշտաբով մշակութային մեծ ազդեցություն ունի[283][284]։ Բացի բնիկ ամերիկացի, բնիկ հավայացի և Ալյասկայի բնիկ ժողովուրդներից, գրեթե բոլոր ամերիկացիները կամ նրանց նախնիները ներգաղթել են կամ որպես ստրուկ բերվել են նախորդ հինգ դարերի ընթացքում[285]։ Ամերիկայի մշակույթը հիմնականում Արևմտյան աշխարհի մշակույթն է, որը սկիզբ է առել եվրոպացի ներգաղթյալների ավանդույթներից, որոնք իրենց վրա կրել են այլ գործոնների ազդեցությունը, օրինակ՝ Աֆրիկայից բերված ստրուկների ազդեցությունը[281][286]։ Վերջին շրջանում Ասիայից և հատկապես Լատինական Ամերիկայից ներգաղթն իր մասնաբաժինն է ավելացրել մշակութային «խառնուրդին», որը նկարագրվում է որպես համասեռ «հալման կաթսա» և տարասեռ աղցանաման, որտեղ ներգաղթյալներն իրենց ներդրումն են ունեցել և հաճախ միաձուլվել են ամերիկյան հիմնական մշակույթին[281]։ Այդուհանդերձ, ռասայի[287] և բարեկեցության առումով սոցիալական բարձր անհավասարություն կա[288]։

Ամերիկացիներն ավանդաբար տարբերվում են իրենց աշխատանքային էթիկայով[289], մրցունակությամբ[290], անհատականությամբ[291], ինչպես նաև «ամերիկյան քաղաքացիական կրոնի» հավատքով, որը շեշտադրում է ազատությունը, հավասարությունը, մասնավոր սեփականությունը, ժողովրդավարությունը, օրենքի ուժը և սահմանափակ կառավարումը[292]։ Համաշխարհային չափանիշներով ամերիկացիները չափազանց շատ են բարեգործություն անում. ըստ 2016 թվականին «Charities Aid Foundation»-ի իրականացրած հետազոտության՝ ամերիկացիները ՀՆԱ-ի 1,44%-ը նվիրաբերել են բարեգործության, որն ամենաբարձր ցուցանիշն է աշխարհում[293]։

Ամերիկյան երազանքը կամ այն ընկալումը, որ ամերիկացիները սոցիալական բարձր շարժողունակություն ունեն, կարևոր դեր է խաղում ներգաղթի համար[294]։ Արդյոք այս ընկալումը ճիշտ է, վիճելի հարց է[295][296][297]։ Թեև կարծիք կա, որ Միացյալ Նահանգներում դասերի բաժանում չկա[298], գիտնականներն էական տարբերություններ են նշում երկրի սոցիալական դասերի միջև, որոնք ազդում են սոցիալականացման, լեզվի և արժեքների վրա[299]։ Ամերիկացիները մեծապես արժևորում են սոցիալ-տնտեսական ձեռքբերումները, սակայն սովորական կամ միջին լինելը ևս դիտվում է որպես դրական հատկանիշ[300]։

Գրականություն և կերպարվեստ

խմբագրել
 
Ամերիկացի գրող և երգիծաբան Մարկ Տվենը

18-րդ դարում և 19-րդ դարի սկզբում ամերիկյան արվեստն ու գրականությունը հիմնականում ոգեշնչվում էին Եվրոպայից՝ ազդեցություն թողնելով Արևմտյան մշակույթի մեջ։ Այնպիսի գրողներ, ինչպիսիք էին Վաշինգտոն Իրվինգը, Նաթանիել Հոթորնը, Էդգար Ալլան Պոն և Հենրի Դեյվիդ Թորոն, 19-րդ դարի կեսին ստեղծեցին յուրօրինակ գրականություն։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին մեծ կերպարներ էին Մարկ Տվենը և պոետ Ուոլթ Ուիթմենը, իսկ Էմիլի Դիքինսոնը, որն անհայտ է եղել իր կյանքի ընթացքում, համարվում է Ամերիկայի անվանի պոետներից մեկը[301]։ Մեծ ամերիկյան վեպեր համարվող ստեղծագործություններից են Հերման Մելվիլի «Մոբի Դիքը» (1851), Տվենի «Հեքլբերի Ֆիննի արկածները» (1885), Ֆրենսիս Սքոթ Ֆիցջերալդի «Մեծն Գեթսբին» (1925) և Հարփըր Լիի «Ծաղրասարյակ սպանելը» (1960), որոնք արտացոլում են ամերիկյան ազգային փորձի և բնույթի հիմնարար առանձնահատկությունները[302]։ ԱՄՆ տասներեք քաղաքացի Նոբելյան մրցանակ է ստացել գրականության բնագավառում։ Ուիլյամ Ֆոլքներին, Էռնեստ Հեմինգուեյին և Ջոն Ստայնբեքին 20-րդ դարի ամենաազդեցիկ գրողներից են համարվում[303]։ Բիթ սերնդի, ինչպես նաև պոստմոդեռնիստական գրողները նոր գրական մոտեցումներ առաջ քաշեցին. դրանց թվում էին Ջոն Բարթը, Թոմաս Պինչոնը և Դոն Դելիլոն[304]։

19-րդ դարի կեսերին կերպարվեստում Հուդզոն գետի դպրոցը եվրոպական ռեալիզմի ավանդույթներով շարժում էր։ 1913 թվականին Նյու Յորքում կայացած Զինանոցի շոուն, որը եվրոպական մոդեռնիստական արվեստի ցուցահանդես էր, ցնցեց հանրությանը և վերափոխեց ամերիկյան արվեստը[305]։ Ջորջիա Օ’Քիֆը, Մարսդեն Հարթլին և մյուսները փորձարկեցին նոր, անհատական ոճեր։ Միացյալ Նահանգներում մեծապես զարգացան այնպիսի խոշոր գեղարվեստական շարժումներ, ինչպիսիք էին Ջեքսոն Պոլլոքի և Վիլլեմ դե Կունինգի աբստրակտ էքսպրեսիոնիզմը և Էնդի Ուորհոլի ու Ռոյ Լիխտենշտայնի փոփ արտը։ Մոդեռնիզմի, այնուհետև պոստմոդեռնիզմի ալիքը հանրաճանաչություն բերեցին ամերիկյան այնպիսի ճարտարապետների, ինչպիսիք էին Ֆրենկ Լլոյդ Ռայթը, Ֆիլիպ Ջոնսոնը և Ֆրենկ Գերին[306]։ Ամերիկացիները դեռ վաղ ժամանակներից են կարևոր դեր խաղում ժամանակակից լուսանկարչության մեջ. անվանի լուսանկարիչներից են Ալֆրեդ Ստիգլիցը, Էդվարդ Սթայհենը, Էդվարդ Ուեսթոնը և Անսել Ադամսը[307]։

Կինո և թատրոն

խմբագրել
 
Հոլիվուդի նշանը Կալիֆոռնիա նահանգի Լոս Անջելես քաղաքում

Կալիֆոռնիա նահանգի Լոս Անջելես քաղաքի հյուսիսային Հոլիվուդ շրջանը կինոարտադրության առաջատարներից մեկն է համարվում[308]։ Աշխարհում կինոֆիլմերի առաջին կոմերցիոն ցուցահանդեսը տեղի է ունեցել Նյու Յորքում 1894 թվականին[309]։ 20-րդ դարի սկզբից ԱՄՆ կինոարդյունաբերությունը մեծապես հիմնված է եղել Հոլիվուդի և դրա շրջակայքի վրա, թեև 21-րդ դարում զգալի թվով ֆիլմեր այնտեղ չեն նկարահանվում, և կինոընկերությունները գլոբալիզացվում են[310]։ Կինոարվեստի և գիտության ակադեմիան 1929 թվականից յուրաքանչյուր տարի կազմակերպում է ակադեմիական մրցանակաբաշխություն, որը հայտնի է «Օսկար» անվամբ[311], իսկ 1944 թվականի հունվարից ամեն տարի անց է կացվում Ոսկե գլոբուս մրցանակաբաշխությունը[312]։

Համր կինոյի ժամանակաշրջանի ամերիկացի կինոարտադրող Դեյվիդ Ուորկ Գրիֆիթը կենտրոնական դեր է խաղացել կինոյի զարգացման գործում, իսկ պրոդյուսեր, ձեռնարկատեր Ուոլտ Դիսնեյն առաջատար էր թե՛ մուլտիպլիկացիոն ֆիլմերի, թե՛ ֆիլմերի մերչանդայզինգի ոլորտում[313]։ Այնպիսի ռեժիսորներ, ինչպիսիք էին Ջոն Ֆորդը, վերասահմանեցին ամերիկյան հին արևմուտքի կերպարը, իսկ մյուս ռեժիսորները, օրինակ՝ Ջոն Հյուսթոնը, ընդլայնեց կինոյի հնարավորություններն իրական միջավայրում նկարահանումներ անելու շնորհիվ։ Կինոարտադրության համար սկսվեցին ոսկե տարիներ, որը սովորաբար անվանում են «Հոլիվուդի ոսկե դարաշրջան»՝ հնչուն կինոյի ժամանակաշրջանից մինչև 1960-ականների սկիզբ[314], երբ հայտնի դարձան այնպիսի դերասաններ, ինչպիսիք էին Ջոն Ուեյնը և Մերիլին Մոնրոն[315][316]։ 1970-ականներին «Նոր Հոլիվուդին» կամ «Հոլիվուդի վերածննդին»[317] հատուկ էր իրական իրադարձությունների հիման վրա սուր ֆիլմերի արտադրությունը, որն իր վրա կրում էր հետպատերազմական շրջանի իրական դեպքերի հիման վրա նկարահանված ֆրանսիական և իտալական կինոյի ազդեցությունը[318]։

Միացյալ Նահանգներում թատրոնը ծնվել է հին եվրոպական ավանդույթներից և մեծապես կրել բրիտանական թատրոնի ազդեցությունը[319]։ Ամերիկյան թատրոնի կենտրոնական հանգույցը Մանհեթենն է՝ իր Բրոդվեյի, Օֆֆ-Բրոդվեյի և Օֆֆ-Օֆֆ Բրոդվեյի ճյուղերով[320]։ Բազում կինո և հեռուստաաստղեր իրենց հաջողություններին հասել են նյույորքյան բեմադրություններում։ Նյու Յորքից դուրս շատ քաղաքներ ունեն շրջանային կամ տեղական պրոֆեսիոնալ թատերախմբեր, որոնք ունեն սեփական թատերաշրջանները և որոշ ներկայացումներ բեմադրվում են՝ հետագայում Նյու Յորք տեղափոխվելու հույսով։ Մեծ բյուջե ունեցող թատերական ներկայացումները մյուզիքլներն են։ Ամերիկյան թատրոնում զարգացած է նաև համայնքային թատրոնի մշակույթը, որը հիմնականում հիմնված է տեղի կամավորների վրա, որոնք պարտադիր չէ, որ թատերական կարիերա ունենան[321]։

Երաժշտություն

խմբագրել
 
Քանթրի երաժշտության փառքի սրահը և թանգարանը Նեշվիլում, Թենեսի

Ամերիկյան ժողովրդական երաժշտությունն իր մեջ ներառում է բազմաթիվ երաժշտական ժանրեր, որոնք հայտնի են որպես ավանդական երաժշտություն, ավանդական ժողովրդական երաժշտություն, ժամանակակից ժողովրդական երաժշտություն կամ արմատների երաժշտություն։ Մի շարք ավանդական երգեր, որոնք երբեմն սերում են Բրիտանական կղզիներից, Մայրցամաքային Եվրոպայից կամ Աֆրիկայից, պահպանվել են սերունդներ շարունակ[322]։

Վաղ շրջանի կոմպոզիտորներից էր Ուիլյամ Բիլինգս անունով մեկը՝ ծնված Բոստոնում, որը 1770-ական թվականներին հայրենասիրական օրհներգեր էր երգում։ Բիլինգսը Նոր Անգլիայի առաջին դպրոցից էր[323], որը գերիշխող դիրք ուներ ամերիկյան երաժշտության ստեղծման վաղ փուլում։ Նախքան քաղաքացիական պատերազմն ամենախոստումնալից կոմպոզիտորը համարվում էր Էնթոնի Հայնրիխը։ 1800-ականների կեսից մինչև վերջ ուշ ռոմանտիզմի դարաշրջանի կոմպոզիտոր Ջոն Ֆիլիպ Սուզան մի շարք ռազմական երգեր է գրել՝ մասնավորապես քայլերթեր, և համարվում է Ամերիկայի ամենամեծ կողմպոզիտորներից մեկը[324]։

Աֆրոամերիկյան երաժշտության ռիթմիկ և քնարական ոճերը մեծապես ազդել են ամերիկյան երաժշտության վրա՝ այն առանձնացնելով եվրոպական և աֆրիկյան ավանդույթներից։ Փոխառնվել են ժողովրդական խոսքի, օրինակ՝ բլյուզի և հին երաժշտության տարրեր և դարձել համաշխարհային լսարան ունեցող փոփ ժանրեր։ 20-րդ դարի սկզբում Լուի Արմսթրոնգը և Դյուկ Էլինգտոնը ստեղծել են ջազի ուղղությունը։ 1920-ական թվականներին ստեղծվեց քանթրի երաժշտությունը, իսկ 1940-ականներին՝ ռիթմ ընդ բլյուզը[325]։ Վերջին տարիներին հայտնի դարձավ հիփ հոփը, իսկ 1990-ականներին այս ժանրի հայտնի ներկայացուցիչներն էին Թուփաք Շաքուրը, Նասը և Էմինեմը, 2010-2020-ականներին՝ Քանյե Ուեսթը, Քենդրիկ Լամարը, Լիլ Ուեյնը և Նիքի Մինաժը։

1950-ականների կեսերին Էլվիս Փրեսլին և Չաք Բերին ռոքնռոլի պիոներներն էին։ «Metallica»-ն, «Eagles»-ը և «Աերոսմիթ»-ը ամենաշատ վաճառված ռոք խմբերն են[326][327][328]։ 1960-ականներին, երբ վերածնվեց ֆոլք երաժշտությունը, հայտնի դարձավ Բոբ Դիլանը՝ որպես Ամերիկայի ամենահայտնի երգերի հեղինակ[329]։ 20-րդ դարի կեսերին այնպիսի փոփ երգիչներ, ինչպիսիք էին Բինգ Քրոսբին, Ֆրենկ Սինատրան[330] և Էլվիս Փրեսլին, դարձան համաշխարհային ճանաչում ունեցող երգիչներ[325], իսկ 20-րդ դարի վերջին այդպիսի երգիչներ էին Մայքլ Ջեքսոնը, Փրինսը, Մադոննան, Ուիթնի Հյուսթոնը և Մրայա Քերին[331][332]։

ԶԼՄ

խմբագրել

Հայերն ԱՄՆ-ում

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Հայերն ԱՄՆ-ում

Հայ-ամերիկյան առնչություններն իրենց վաղեմի պատմությունն ունեն. դեռևս 19-րդ դարի սկզբներին ամերիկացի միսիոներները (կրոնական քարոզիչներ) Արևմտյան Հայաստանում բացել են բազմաթիվ դպրոցներ (քոլեջներ), որտեղ սովորել են հայ երեխաներ։ Ամերիկյան այդ կրոնավորներն էլ հենց ականատես են եղել այնտեղ ապրող հայ ժողովրդի հալածանքներին և իրենց կառավարության առջև հարց բարձրացրել՝ հանդես գալու հայերի պաշտպանությամբ։ Ամերիկացի շատ գործիչներ, ինչպես, օրինակ, բանաստեղծուհիներ Ջուլյա Ուորդ Հաուն և Ալիս Բլեքուելը, լրագրողներ Սամյուել Բարրոուն և Հենրի Բլեքուելը, գիտնականներ Հենրի Ալենը, Վիլյամ Ուորդը և ուրիշներ իրենց բողոքի ձայնն են բարձրացրել հայերի նկատմամբ թուրքական իշխանությունների գործադրած գազանությունների դեմ։ Ամերիկյան հասարակայնությունը զայրույթով արձագանքեց 1915 թ-ի Մեծ եղեռնին։ Այդ բռնություններից ցնցված՝ ԱՄՆ-ի այն ժամանակվա նախագահ Վուդրո Վիլսոնը 1920 թ-ին նույնիսկ փորձ արեց ստանձնել Հայաստանի մանդատը, այսինքն՝ հայ ժողովրդի հովանավորությունը։ Սևրի պայմանագրի համաձայն՝ կազմվեց Հայաստանի քարտեզը՝ ըստ Վուդրո Վիլսոնի, որը Արևմտյան Հայաստանի տարածքում նախատեսում էր հայկական ինքնավարություն՝ դեպի Սև ծով ելքով։ Սակայն Եվրոպայի մեծ տերությունների և ԱՄՆ-ի միջև ծագած ներհակությունները խանգարեցին այդ ծրագրի իրականացմանը։ ԱՄՆ-ը սահմանափակվեց Թուրքիայից փախած հայ գաղթականներին սոսկ նյութական օգնություն ցուցաբերելով, որը շարունակվեց մինչև 1930-ական թվականները։ Այդպիսի բարեգործական կազմակերպություններից էր Ամերկոմը (Ամերիկյան օգնության կոմիտե), որը բազմաթիվ որբանոցներ էր պահում Հայաստանում և հարակից երկրներում։

Ամերիկյան Կոնգրեսն այժմ էլ պարբերաբար քննարկում է 1915 թ-ի Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը։ ԱՄՆ-ը շոշափելի օգնություն ցուցաբերեց նաև Սպիտակի 1988 թ-ի դեկտեմբերյան երկրաշարժի աղետյալներին։

Հայերի գաղթն ԱՄՆ շարունակվել է նաև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, ապա և 1950-1970-ական թվականներին, երբ Մերձավոր Արևելքի երկրներում գլուխ բարձրացրեց արաբական ազգայնամոլությունը, և Լիբանանում բռնկեց քաղաքացիական պատերազմ։ Ցավոք, այդ գաղթականության շարքերն այսօր համալրում են նաև Հայաստանից մեկնող մեր հայրենակիցները։ Ներկայումս ԱՄՆ-ում բնակվում է շուրջ 1.400.000 հայ։

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 1,28 1,29 1,30 1,31 1,32 1,33 1,34 1,35 1,36 1,37 1,38 1,39 1,40 1,41 1,42 1,43 1,44 1,45 1,46 1,47 1,48 1,49 1,50 1,51 1,52 1,53 1,54 1,55 https://capitalizemytitle.com/50-us-states-in-alphabetical-order/
  2. ↑ An Act to provide for the admission of the State of Alaska into the Union
  3. ↑ Papers relating to the foreign relations of the United States, 1929, Volume I - Office of the Historian
  4. ↑ Treaty of Cession of Tutuila
  5. ↑ http://www.usconstitution.net/consttop_lang.html
  6. ↑ https://www.pbs.org/speak/seatosea/officialamerican/
  7. ↑ https://www.usa.gov/life-in-the-us
  8. ↑ https://www.worldometers.info/world-population/us-population/
  9. ↑ Human Development Report — UNDP, 2022.
  10. ↑ Բատվիա, Իրինա. «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների վարչատարածքային բաժանում». www.best-country.org. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
  11. ↑ «Միացյալ Նահանգների կառուցվածքը (50 նահանգ և 1 մարզ), Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ, ժամանակակից քաղաքական ատլաս». www.hyno.ru (ռուսերեն). Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
  12. ↑ «Խաչվող սահմաններ՝ ezbordercrossing.com». www.ezbordercrossing.com (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
  13. ↑ «ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի Դաշնության ծովային սահման և բացառիկ տնտեսական գոտի». ArcticEcon. 2012 թ․ հունվարի 11. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների համառոտ պատմություն». states-of-america.ru. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
  15. ↑ «ԱՄՆ-ի տարածքը 2017 թվականին». Great-USA (ռուսերեն). 2017 թ․ փետրվարի 23. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
  16. ↑ «ԱՄՆ - Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ - տուրիզմ, տեսարժան վայրեր, քաղաքներ (USA Travel Guide) // Տուրիզմ և հանգիստ». www.travelnews.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 15-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ՝ բնակչություն, տարածք, մայրաքաղաք և խոշոր քաղաքներ». www.web-calendar.org. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
  18. ↑ «Սահմանադրական կարգավիճակ, պաշտոնական լեզու, Միացյալ Նահանգների պաշտոնական լեզուն» (անգլերեն). Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
  19. ↑ «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Համախառն Ներքին արդյունքի ցուցանիշը». visasam.ru. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
  20. ↑ Martone, 2016, էջ 504
  21. ↑ Szalay, Jessie (2017 թ․ սեպտեմբերի 20). «Amerigo Vespucci: Facts, Biography & Naming of America». Live Science. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 23-ին.
  22. ↑ Jonathan Cohen. «The Naming of America: Fragments We've Shored Against Ourselves». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 3-ին.
  23. ↑ DeLear, Byron (July 4, 2013) Who coined 'United States of America'? Mystery might have intriguing answer. "Historians have long tried to pinpoint exactly when the name 'United States of America' was first used and by whom... ...This latest find comes in a letter that Stephen Moylan, Esq., wrote to Col. Joseph Reed from the Continental Army Headquarters in Cambridge, Mass., during the Siege of Boston. The two men lived with Washington in Cambridge, with Reed serving as Washington's favorite military secretary and Moylan fulfilling the role during Reed's absence." Christian Science Monitor (Boston, MA).
  24. ↑ Touba, Mariam (November 5, 2014) Who Coined the Phrase 'United States of America'? You May Never Guess "Here, on January 2, 1776, seven months before the Declaration of Independence and a week before the publication of Paine's Common Sense, Stephen Moylan, an acting secretary to General George Washington, spells it out, 'I should like vastly to go with full and ample powers from the United States of America to Spain' to seek foreign assistance for the cause." New-York Historical Society Museum & Library
  25. ↑ Fay, John (July 15, 2016) The forgotten Irishman who named the 'United States of America' "According to the NY Historical Society, Stephen Moylan was the man responsible for the earliest documented use of the phrase "United States of America." But who was Stephen Moylan?" IrishCentral.com
  26. ↑ «"To the inhabitants of Virginia," by A PLANTER. Dixon and Hunter's. April 6, 1776, Williamsburg, Virginia. Letter is also included in Peter Force's American Archives». 5 (1287). Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 19-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Safire, 2003, էջ 199
  28. ↑ Mostert, 2005, էջ 18
  29. ↑ Wilson, Kenneth G. (1993). The Columbia guide to standard American English. New York: Columbia University Press. էջեր 27–28. ISBN 978-0-231-06989-2.
  30. ↑ Maugh II, Thomas H. (2012 թ․ հուլիսի 12). «Who was first? New info on North America's earliest residents». Los Angeles Times. Los Angeles County, California: Los Angeles Times. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
    «What is the earliest evidence of the peopling of North and South America?». Smithsonian Institution, National Museum of Natural History. 2004 թ․ հունիս. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 28-ին. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 19-ին.
    Kudeba, Nicolas (2014 թ․ փետրվարի 28). «Chapter 1 – The First Big Steppe – Aboriginal Canadian History». The History of Canada Podcast. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 1-ին.
    Guy Gugliotta (2013 թ․ փետրվար). «When Did Humans Come to the Americas?». Smithsonian Magazine. Washington, DC: Smithsonian Institution. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 25-ին.
  31. ↑ Waters, Michael; և այլք: (2007). «Redefining the Age of Clovis: Implications for the Peopling of the Americas». Science. 315 (5815): 1122–1126. Bibcode:2007Sci...315.1122W. doi:10.1126/science.1137166. ISSN 0036-8075. PMID 17322060.
  32. ↑ Gelo, 2018
  33. ↑ Craig Lockard (2010). Societies, Networks, and Transitions, Volume B: From 600 to 1750. University of Wisconsin. էջ 315. ISBN 978-1-111-79083-7.
  34. ↑ Hodges, Glenn (2011 թ․ հունվար). «America's Forgotten City». National Geographic Magazine. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 26-ին.
  35. ↑ Hewit, "Puebloan Culture" Արխիվացված 2010-07-09 Wayback Machine, University of Northern Colorado
  36. ↑ Dean R. Snow (1994). The Iroquois. Blackwell Publishers, Ltd. ISBN 978-1-55786-938-8. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 16-ին.
  37. ↑ Inksetter, Leila (2018). «Back to Where It All Began: Revisiting Algonquin Resource Use and Territoriality». Arthopologica. Canadian Anthropology Society. 60 (1): 119–132. JSTOR 44876739.
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 Perdue, Green
  39. ↑ 39,0 39,1 Haines, Haines
  40. ↑ Thornton, 1998
  41. ↑ Morison, Samuel Eliot (1971). The European Discovery of America: The Northern Voyages. New York: Oxford University Press. էջ 490. ISBN 0-19-215941-0.
  42. ↑ Fernando Operé (2008). Indian Captivity in Spanish America: Frontier Narratives. University of Virginia Press. էջ 1. ISBN 978-0-8139-2587-5.
  43. ↑ «Not So Fast, Jamestown: St. Augustine Was Here First». NPR (անգլերեն). 2015 թ․ փետրվարի 28. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 5-ին.
  44. ↑ Christine Marie Petto (2007). When France Was King of Cartography: The Patronage and Production of Maps in Early Modern France. Lexington Books. էջ 125. ISBN 978-0-7391-6247-7.
  45. ↑ James E. Seelye Jr.; Shawn Selby (2018). Shaping North America: From Exploration to the American Revolution [3 volumes]. ABC-CLIO. էջ 344. ISBN 978-1-4408-3669-5.
  46. ↑ Robert Neelly Bellah; Richard Madsen; William M. Sullivan; Ann Swidler; Steven M. Tipton (1985). Habits of the Heart: Individualism and Commitment in American Life. University of California Press. էջ 220. ISBN 978-0-520-05388-5. OL 7708974M.
  47. ↑ Remini 2007, էջեր. 2–3
  48. ↑ Johnson 1997, էջեր. 26–30
  49. ↑ Black, Lydia T. (2004). Russians in Alaska, 1732–1867. Fairbanks, AK: University of Alaska Press. էջ 102. ISBN 978-1-889963-05-1.
  50. ↑ Cook, Noble (1998). Born to Die: Disease and New World Conquest, 1492–1650 (անգլերեն). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-62730-6.
  51. ↑ Treuer, David. «The new book 'The Other Slavery' will make you rethink American history». Los Angeles Times. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
  52. ↑ Stannard, 1993 p. xii
  53. ↑ "The Cambridge encyclopedia of human paleopathology Արխիվացված Փետրվար 8, 2016 Wayback Machine". Arthur C. Aufderheide, Conrado Rodríguez-Martín, Odin Langsjoen (1998). Cambridge University Press. p. 205. 978-0-521-55203-5
  54. ↑ Bianchine, Russo, 1992 pp. 225–232
  55. ↑ Ripper, 2008 p. 6
  56. ↑ Ripper, 2008 p. 5
  57. ↑ Calloway, 1998, p. 55
  58. ↑ Joseph, 2016
  59. ↑ Thomas, Hugh (1997). The Slave Trade: The Story of the Atlantic Slave Trade: 1440–1870. Simon and Schuster. էջեր 516. ISBN 0-684-83565-7.
  60. ↑ Tadman, 2000, p. 1534
  61. ↑ Schneider, 2007, p. 484
  62. ↑ Lien, 1913, p. 522
  63. ↑ Davis, 1996, p. 7
  64. ↑ Quirk, 2011, p. 195
  65. ↑ Bilhartz, Terry D.; Elliott, Alan C. (2007). Currents in American History: A Brief History of the United States. M.E. Sharpe. ISBN 978-0-7656-1817-7.
  66. ↑ Wood, Gordon S. (1998). The Creation of the American Republic, 1776–1787. UNC Press Books. էջ 263. ISBN 978-0-8078-4723-7.
  67. ↑ Walton, 2009, pp. 38–39
  68. ↑ Foner, Eric. The Story of American Freedom, 1998 0-393-04665-6 p.4-5.
  69. ↑ Walton, 2009, p. 35
  70. ↑ Otis, James (1763). «The Rights of the British Colonies Asserted and Proved». Online Library of Liberty. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 10-ին.
  71. ↑ Humphrey, Carol Sue (2003). The Revolutionary Era: Primary Documents on Events from 1776 To 1800. Greenwood Publishing. էջեր 8–10. ISBN 978-0-313-32083-5.
  72. ↑ 72,0 72,1 Fabian Young, Alfred; Nash, Gary B.; Raphael, Ray (2011). Revolutionary Founders: Rebels, Radicals, and Reformers in the Making of the Nation. Random House Digital. էջեր 4–7. ISBN 978-0-307-27110-5.
  73. ↑ Boyer, 2007, pp. 192–193
  74. ↑ Wait, Eugene M. (1999). America and the War of 1812. Nova Publishers. էջ 78. ISBN 978-1-56072-644-9.
  75. ↑ Cogliano, Francis D. (2008). Thomas Jefferson: Reputation and Legacy. University of Virginia Press. էջ 219. ISBN 978-0-8139-2733-6.
  76. ↑ Walton, 2009, p. 43
  77. ↑ Gordon, 2004, pp. 27,29
  78. ↑ Clark, Mary Ann (2012 թ․ մայիս). Then We'll Sing a New Song: African Influences on America's Religious Landscape. Rowman & Littlefield. էջ 47. ISBN 978-1-4422-0881-0.
  79. ↑ Heinemann, Ronald L., et al., Old Dominion, New Commonwealth: a history of Virginia 1607–2007, 2007 978-0-8139-2609-4, p. 197
  80. ↑ «Louisiana Purchase» (PDF). National Park Service. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 1-ին.
  81. ↑ Klose, Nelson; Jones, Robert F. (1994). United States History to 1877. Barron's Educational Series. էջ 150. ISBN 978-0-8120-1834-9.
  82. ↑ Morrison, Michael A. (1997 թ․ ապրիլի 28). Slavery and the American West: The Eclipse of Manifest Destiny and the Coming of the Civil War. University of North Carolina Press. էջեր 13–21. ISBN 978-0-8078-4796-1.
  83. ↑ Kemp, Roger L. (2010). Documents of American Democracy: A Collection of Essential Works. McFarland. էջ 180. ISBN 978-0-7864-4210-2. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  84. ↑ Michno, Gregory (2003). Encyclopedia of Indian Wars: Western Battles and Skirmishes, 1850–1890. Mountain Press Publishing. ISBN 978-0-87842-468-9.
  85. ↑ Billington, Ray Allen; Ridge, Martin (2001). Westward Expansion: A History of the American Frontier. UNM Press. էջ 22. ISBN 978-0-8263-1981-4.
  86. ↑ Carlisle, Rodney P.; Golson, J. Geoffrey (2007). Manifest destiny and the expansion of America. Turning Points in History Series. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. էջ 238. ISBN 978-1-85109-834-7. OCLC 659807062.
  87. ↑ McIlwraith, Thomas F.; Muller, Edward K. (2001). North America: The Historical Geography of a Changing Continent. Rowman & Littlefield. էջ 61. ISBN 978-0-7425-0019-8. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  88. ↑ Wolf, Jessica. «Revealing the history of genocide against California's Native Americans». UCLA Newsroom (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 8-ին.
  89. ↑ Rawls, James J. (1999). A Golden State: Mining and Economic Development in Gold Rush California. University of California Press. էջ 20. ISBN 978-0-520-21771-3.
  90. ↑ Paul Frymer, "Building an American Empire: The Era of Territorial and Political Expansion," (Princeton: Princeton University Press, 2017)
  91. ↑ Black, Jeremy (2011). Fighting for America: The Struggle for Mastery in North America, 1519–1871. Indiana University Press. էջ 275. ISBN 978-0-253-35660-4.
  92. ↑ Stuart Murray (2004). Atlas of American Military History. Infobase Publishing. էջ 76. ISBN 978-1-4381-3025-5. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
    Harold T. Lewis (2001). Christian Social Witness. Rowman & Littlefield. էջ 53. ISBN 978-1-56101-188-9.
  93. ↑ O'Brien, Patrick Karl (2002). Atlas of World History (Concise ed.). New York, NY: Oxford University Press. էջ 184. ISBN 978-0-19-521921-0.
  94. ↑ Vinovskis, Maris (1990). Toward A Social History of the American Civil War: Exploratory Essays. Cambridge; New York: Cambridge University Press. էջ 4. ISBN 978-0-521-39559-5.
  95. ↑ Shearer Davis Bowman (1993). Masters and Lords: Mid-19th-Century U.S. Planters and Prussian Junkers. Oxford UP. էջ 221. ISBN 978-0-19-536394-4.
  96. ↑ Jason E. Pierce (2016). Making the White Man's West: Whiteness and the Creation of the American West. University Press of Colorado. էջ 256. ISBN 978-1-60732-396-9.
  97. ↑ Marie Price; Lisa Benton-Short (2008). Migrants to the Metropolis: The Rise of Immigrant Gateway Cities. Syracuse University Press. էջ 51. ISBN 978-0-8156-3186-6.
  98. ↑ John Powell (2009). Encyclopedia of North American Immigration. Infobase Publishing. էջ 74. ISBN 978-1-4381-1012-7. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  99. ↑ Winchester, 2013, էջեր 351, 385
  100. ↑ «Purchase of Alaska, 1867». Office of the Historian. U.S. Department of State. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  101. ↑ «The Spanish–American War, 1898». Office of the Historian. U.S. Department of State. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  102. ↑ Ryden, George Herbert. The Foreign Policy of the United States in Relation to Samoa. New York: Octagon Books, 1975.
  103. ↑ «Virgin Islands History». Vinow.com. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 5-ին.
  104. ↑ Kirkland, Edward. Industry Comes of Age: Business, Labor, and Public Policy (1961 ed.). էջեր 400–405.
  105. ↑ Zinn, 2005, pp. 321–357
  106. ↑ Paige Meltzer, "The Pulse and Conscience of America" The General Federation and Women's Citizenship, 1945–1960," Frontiers: A Journal of Women Studies (2009), Vol. 30 Issue 3, pp. 52–76.
  107. ↑ James Timberlake, Prohibition and the Progressive Movement, 1900–1920 (Harvard UP, 1963)
  108. ↑ George B. Tindall, "Business Progressivism: Southern Politics in the Twenties," South Atlantic Quarterly 62 (Winter 1963): 92–106.
  109. ↑ McDuffie, Jerome; Piggrem, Gary Wayne; Woodworth, Steven E. (2005). U.S. History Super Review. Piscataway, NJ: Research & Education Association. p. 418. 978-0-7386-0070-3.
  110. ↑ «The Great Migration (1910-1970)». 2021 թ․ մայիսի 20.
  111. ↑ Voris, Jacqueline Van (1996). Carrie Chapman Catt: A Public Life. Women and Peace Series. New York City: Feminist Press at CUNY. էջ vii. ISBN 978-1-55861-139-9. «Carrie Chapmann Catt led an army of voteless women in 1919 to pressure Congress to pass the constitutional amendment giving them the right to vote and convinced state legislatures to ratify it in 1920. ... Catt was one of the best-known women in the United States in the first half of the twentieth century and was on all lists of famous American women.»
  112. ↑ Winchester, 2013, էջեր 410–411
  113. ↑ Axinn, June; Stern, Mark J. (2007). Social Welfare: A History of the American Response to Need (7th ed.). Boston: Allyn & Bacon. ISBN 978-0-205-52215-6.
  114. ↑ James Noble Gregory (1991). American Exodus: The Dust Bowl Migration and Okie Culture in California. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-507136-8. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
    «Mass Exodus From the Plains». American Experience. WGBH Educational Foundation. 2013. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
    Fanslow, Robin A. (1997 թ․ ապրիլի 6). «The Migrant Experience». American Folklore Center. Library of Congress. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
    Walter J. Stein (1973). California and the Dust Bowl Migration. Greenwood Press. ISBN 978-0-8371-6267-6. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  115. ↑ The official WRA record from 1946 state it was 120,000 people. See War Relocation Authority (1946). The Evacuated People: A Quantitative Study. էջ 8.. This number does not include people held in other camps such as those run by the DoJ or U.S. Army. Other sources may give numbers slightly more or less than 120,000.
  116. ↑ Yamasaki, Mitch. «Pearl Harbor and America's Entry into World War II: A Documentary History» (PDF). World War II Internment in Hawaii. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ դեկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 14-ին.
  117. ↑ Stoler, Mark A. «George C. Marshall and the "Europe-First" Strategy, 1939–1951: A Study in Diplomatic as well as Military History» (PDF). Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 4-ին.
  118. ↑ Kelly, Brian. «The Four Policemen and. Postwar Planning, 1943–1945: The Collision of Realist and. Idealist Perspectives». Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 21-ին.
  119. ↑ Hoopes, Brinkley, էջ 100
  120. ↑ Gaddis, 1972, էջ 25
  121. ↑ Kennedy, Paul (1989). The Rise and Fall of the Great Powers. New York: Vintage. p. 358. 978-0-679-72019-5
  122. ↑ «The United States and the Founding of the United Nations, August 1941 – October 1945». U.S. Dept. of State, Bureau of Public Affairs, Office of the Historian. 2005 թ․ հոկտեմբեր. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 11-ին.
  123. ↑ Woodward, C. Vann (1947). The Battle for Leyte Gulf. New York: Macmillan. ISBN 978-1-60239-194-9.
  124. ↑ «The Largest Naval Battles in Military History: A Closer Look at the Largest and Most Influential Naval Battles in World History». Military History. Norwich University. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 7-ին.
  125. ↑ «Why did Japan surrender in World War II? | The Japan Times». The Japan Times (անգլերեն). Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 8-ին.
  126. ↑ Pacific War Research Society (2006). Japan's Longest Day. New York: Oxford University Press. 978-4-7700-2887-7.
  127. ↑ See Frankenfeld, Peter (2012). «A Marshall Plan for Greece? The European Union and the Financial Crisis in Greece. A Theoretical and Political Analysis in the Global World Against a Background of Regional Integration: Table 1. European Recovery Programme – Marshall Plan ($ million)». Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego (անգլերեն) (31/1): 69. ISSN 2300-6153.
  128. ↑ Wagg, Stephen; Andrews, David (2012). East Plays West: Sport and the Cold War. Routledge. էջ 11. ISBN 978-1-134-24167-5.
  129. ↑ 129,0 129,1 Blakemore, Erin (2019 թ․ մարտի 22). «What was the Cold War?». National Geographic (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 28-ին.
  130. ↑ Blakeley, 2009, p. 92
  131. ↑ 131,0 131,1 Collins, Michael (1988). Liftoff: The Story of America's Adventure in Space. New York: Grove Press. ISBN 9780802110114.
  132. ↑ Chapman, Jessica M. (2016 թ․ օգոստոսի 5). «Origins of the Vietnam War». Oxford Research Encyclopedia of American History (անգլերեն). Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780199329175.013.353. ISBN 978-0-19-932917-5. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 28-ին.
  133. ↑ «Women in the Labor Force: A Databook» (PDF). U.S. Bureau of Labor Statistics. 2013. էջ 11. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
  134. ↑ Winchester, 2013, էջեր 305–308
  135. ↑ Blas, Elisheva. «The Dwight D. Eisenhower National System of Interstate and Defense Highways» (PDF). societyforhistoryeducation.org. Society for History Education. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 19-ին.
  136. ↑ Richard Lightner (2004). Hawaiian History: An Annotated Bibliography. Greenwood Publishing Group. էջ 141. ISBN 978-0-313-28233-1.
  137. ↑ «The Civil Rights Movement». PBS.org. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 5-ին.
  138. ↑ «Social Security». ssa.gov. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  139. ↑ Dallek, Robert (2004). Lyndon B. Johnson: Portrait of a President. Oxford University Press. էջ 169. ISBN 978-0-19-515920-2.
  140. ↑ «Our Documents—Civil Rights Act (1964)». United States Department of Justice. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 28-ին.
  141. ↑ «Remarks at the Signing of the Immigration Bill, Liberty Island, New York». 1965 թ․ հոկտեմբերի 3. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 1-ին.
  142. ↑ Levy, Daniel (2018 թ․ հունվարի 19). «Behind the Protests Against the Vietnam War in 1968». Time Magazine. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 5-ին.
  143. ↑ Julia Goicichea (2017 թ․ օգոստոսի 16). «Why New York City Is a Major Destination for LGBT Travelers». The Culture Trip. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 15-ին.
  144. ↑ «Brief History of the Gay and Lesbian Rights Movement in the U.S». University of Kentucky. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 18-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 15-ին.; Nell Frizzell (2013 թ․ հունիսի 28). «Feature: How the Stonewall riots started the LGBT rights movement». Pink News UK. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 15-ին.; «Stonewall riots». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 15-ին.
  145. ↑ Soss, 2010, p. 277
  146. ↑ Fraser, 1989
  147. ↑ Federal Debt Held by the Public (Report). Federal Reserve Bank of St. Louis. 2018 թ․ մայիսի 31. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 12-ին.
  148. ↑ «Reagan Policies Gave Green Light to Red Ink». The Washington Post. 2004 թ․ հունիսի 9. Վերցված է 2007 թ․ մայիսի 25-ին.
  149. ↑ Cannon & Beschloss (2001), p. 128.
  150. ↑ «Gross Domestic Product». Bureau of Economic Analysis. 2007 թ․ հուլիսի 27. Արխիվացված է օրիգինալից (Excel) 2018 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  151. ↑ Howell, Buddy Wayne (2006). The Rhetoric of Presidential Summit Diplomacy: Ronald Reagan and the U.S.-Soviet Summits, 1985–1988. Texas A&M University. էջ 352. ISBN 978-0-549-41658-6.
  152. ↑ Kissinger, Henry (2011). Diplomacy. Simon & Schuster. էջեր 781–784. ISBN 978-1-4391-2631-8. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
    Mann, James (2009). The Rebellion of Ronald Reagan: A History of the End of the Cold War. Penguin. էջ 432. ISBN 978-1-4406-8639-9.
  153. ↑ Hayes, 2009
  154. ↑ Charles Krauthammer, "The Unipolar Moment", Foreign Affairs, 70/1, (Winter 1990/1), 23–33.
  155. ↑ Judt, Tony; Lacorne, Denis (2005). With Us Or Against Us: Studies in Global Anti-Americanism. Palgrave Macmillan. էջ 61. ISBN 978-1-4039-8085-4.
    Richard J. Samuels (2005). Encyclopedia of United States National Security. Sage Publications. էջ 666. ISBN 978-1-4522-6535-3.
    Paul R. Pillar (2001). Terrorism and U.S. Foreign Policy. Brookings Institution Press. էջ 57. ISBN 978-0-8157-0004-3.
    Gabe T. Wang (2006). China and the Taiwan Issue: Impending War at Taiwan Strait. University Press of America. էջ 179. ISBN 978-0-7618-3434-2.
    Understanding the "Victory Disease", From the Little Bighorn to Mogadishu and Beyond. Diane Publishing. 2004. էջ 1. ISBN 978-1-4289-1052-2.
    Akis Kalaitzidis; Gregory W. Streich (2011). U.S. Foreign Policy: A Documentary and Reference Guide. ABC-CLIO. էջ 313. ISBN 978-0-313-38375-5.
    Cohen, 2004: History and the Hyperpower
  156. ↑ Dale, Reginald (2000 թ․ փետրվարի 18). «Did Clinton Do It, or Was He Lucky?». The New York Times. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 6-ին.
    Mankiw, N. Gregory (2008). Macroeconomics. Cengage Learning. էջ 559. ISBN 978-0-324-58999-3. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  157. ↑ Halliday, Fred (1991 թ․ ապրիլ). «The Gulf War and Its Aftermath: First Reflections». International Affairs. Oxford University Press. 67 (2): 223–234. doi:10.2307/2620827. JSTOR 2620827. S2CID 154565052.
  158. ↑ «North American Free Trade Agreement (NAFTA) | United States Trade Representative». www.ustr.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 17-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 11-ին.
    Thakur; Manab Thakur Gene E Burton B N Srivastava (1997). International Management: Concepts and Cases. Tata McGraw-Hill Education. էջեր 334–335. ISBN 978-0-07-463395-3. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
    Akis Kalaitzidis; Gregory W. Streich (2011). U.S. Foreign Policy: A Documentary and Reference Guide. ABC-CLIO. էջ 201. ISBN 978-0-313-38376-2.
  159. ↑ Flashback 9/11: As It Happened. Fox News. 2011 թ․ սեպտեմբերի 9. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 6-ին.
    «America remembers Sept. 11 attacks 11 years later». CBS News. Associated Press. 2012 թ․ սեպտեմբերի 11. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 6-ին.
    «Day of Terror Video Archive». CNN. 2005. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 6-ին.
  160. ↑ Walsh, Kenneth T. (2008 թ․ դեկտեմբերի 9). «The 'War on Terror' Is Critical to President George W. Bush's Legacy». U.S. News & World Report. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 6-ին.
    Atkins, Stephen E. (2011). The 9/11 Encyclopedia: Second Edition. ABC-CLIO. էջ 872. ISBN 978-1-59884-921-9. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  161. ↑ Wong, Edward (2008 թ․ փետրվարի 15). «Overview: The Iraq War». The New York Times. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 7-ին.
    Johnson, James Turner (2005). The War to Oust Saddam Hussein: Just War and the New Face of Conflict. Rowman & Littlefield. էջ 159. ISBN 978-0-7425-4956-2. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
    Durando, Jessica; Green, Shannon Rae (2011 թ․ դեկտեմբերի 21). «Timeline: Key moments in the Iraq War». USA Today. Associated Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 7-ին.
  162. ↑ Wallison, Peter (2015). Hidden in Plain Sight: What Really Caused the World's Worst Financial Crisis and Why It Could Happen Again. Encounter Books. ISBN 978-978-59407-7-0.
  163. ↑ Financial Crisis Inquiry Commission (2011). Financial Crisis Inquiry Report (PDF). ISBN 978-1-60796-348-6.
  164. ↑ Taylor, John B. (2009 թ․ հունվար). «The Financial Crisis and the Policy Responses: An Empirical Analysis of What Went Wrong» (PDF). Hoover Institution Economics Paper Series. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 21-ին.
  165. ↑ Hilsenrath, Jon; Ng, Serena; Paletta, Damian (2008 թ․ սեպտեմբերի 18). «Worst Crisis Since '30s, With No End Yet in Sight». The Wall Street Journal.
  166. ↑ Kochhar, Rakesh. «Unemployment rose higher in three months of COVID-19 than it did in two years of the Great Recession». Pew Research Center (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  167. ↑ «Barack Obama: Face Of New Multiracial Movement?». NPR. 2008 թ․ նոյեմբերի 12.
  168. ↑ «In Defense of Obama». Rolling Stone. 2014 թ․ հոկտեմբերի 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  169. ↑ «CEA 2017 Economic Report of the President-Chapter One-Eight Years of Recovery and Reinvestment» (PDF). Whitehouse.gov. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 12-ին.
  170. ↑ «Everything is Awesome». Politico.com. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
  171. ↑ Jackson, Brooks (2017 թ․ հունվարի 20). «What President Trump Inherits» – via Factcheck.org.
  172. ↑ Jackson, Brooks (2017 թ․ սեպտեմբերի 29). «Obama's Final Numbers» – via Factcheck.org.
  173. ↑ «Federal Subsidies for Health Insurance Coverage for People Under Age 65: 2016 to 2026». Congressional Budget Office. 2016 թ․ մարտի 24. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
  174. ↑ Uberoi, Namrata; Finegold, Kenneth; Gee, Emily (2016 թ․ մարտի 2). «Health Insurance Coverage and the Affordable Care Act, 2010–2016» (PDF). Assistant Secretary for Planning and Evaluation. U.S. Department of Health and Human Services. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
  175. ↑ Smith, Harrison (2016 թ․ նոյեմբերի 9). «Donald Trump is elected president of the United States». The Washington Post. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
  176. ↑ Taylor, Derrick Bryson (2020 թ․ հունիսի 2). «George Floyd Protests: A Timeline». The New York Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 2-ին.
  177. ↑ Javanbakht M.D., Arash (2021 թ․ մարտի 29). «How Mass Shootings Leave Emotional Scars on Society». www.psychologytoday.com. Psychology Today. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  178. ↑ Peñaloza, Marisa (2021 թ․ հունվարի 6). «Trump Supporters Storm U.S. Capitol, Clash with Police». NPR. NPR. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 16-ին.
  179. ↑ «Protests erupt in D.C., around the country as Roe v. Wade falls». Washington Post (ամերիկյան անգլերեն). ISSN 0190-8286. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
  180. ↑ «The Senate has approved roughly $40 billion in aid to Ukraine». NPR.org (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
  181. ↑ «State Area Measurements and Internal Point Coordinates – Geography – U.S. Census Bureau». State Area Measurements and Internal Point Coordinates. U.S. Department of Commerce. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
  182. ↑ «2010 Census Area» (PDF). census.gov. U.S. Census Bureau. էջ 41. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 18-ին.
  183. ↑ «Area». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 31-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 15-ին.
  184. ↑ «United States». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 8-ին. (given in square miles, excluding )
  185. ↑ «United States». The World Factbook. Central Intelligence Agency. 2018 թ․ հունվարի 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 8-ին.
  186. ↑ «Geographic Regions of Georgia». Georgia Info. Digital Library of Georgia. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  187. ↑ 187,0 187,1 Lew, Alan. «PHYSICAL GEOGRAPHY OF THE US». GSP 220 – Geography of the United States. North Arizona University. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 9-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  188. ↑ Harms, Nicole. «Facts About the Rocky Mountain Range». Travel Tips. USA Today. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  189. ↑ «Great Basin». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  190. ↑ «Mount Whitney, California». Peakbagger. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  191. ↑ «Find Distance and Azimuths Between 2 Sets of Coordinates (Badwater 36-15-01-N, 116-49-33-W and Mount Whitney 36-34-43-N, 118-17-31-W)». Federal Communications Commission. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  192. ↑ Poppick, Laura. «US Tallest Mountain's Surprising Location Explained». LiveScience. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 2-ին.
  193. ↑ O'Hanlon, Larry (2005 թ․ մարտի 14). «America's Explosive Park». Discovery Channel. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 5-ին.
  194. ↑ «Ecoregions by country – T». panda.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 26-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  195. ↑ Boyden, Jennifer. «Climate Regions of the United States». Travel Tips. USA Today. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  196. ↑ «World Map of Köppen−Geiger Climate Classification» (PDF). Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 19-ին.
  197. ↑ Perkins, Sid (2002 թ․ մայիսի 11). «Tornado Alley, USA». Science News. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հուլիսի 1-ին. Վերցված է 2006 թ․ սեպտեմբերի 20-ին.
  198. ↑ Len McDougall (2004). The Encyclopedia of Tracks and Scats: A Comprehensive Guide to the Trackable Animals of the United States and Canada. Lyons Press. էջ 325. ISBN 978-1-59228-070-4.(չաշխատող հղում)
  199. ↑ Morin, Nancy. «Vascular Plants of the United States» (PDF). Plants. National Biological Service. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հուլիսի 24-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
  200. ↑ Osborn, Liz. «Number of Native Species in United States». Current Results Nexus. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 15-ին.
  201. ↑ «Numbers of Insects (Species and Individuals)». Smithsonian Institution. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 20-ին.
  202. ↑ Lawrence, E.A. (1990). «Symbol of a Nation: The Bald Eagle in American Culture». The Journal of American Culture. 13 (1): 63–69. doi:10.1111/j.1542-734X.1990.1301_63.x.
  203. ↑ «National Park Service Announces Addition of Two New Units» (Press release). National Park Service. 2006 թ․ փետրվարի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 10-ին.
  204. ↑ Lipton, Eric; Krauss, Clifford (2012 թ․ օգոստոսի 23). «Giving Reins to the States Over Drilling». New York Times. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 18-ին.
  205. ↑ Gorte, Ross W.; Vincent, Carol Hardy.; Hanson, Laura A.; Marc R., Rosenblum. «Federal Land Ownership: Overview and Data» (PDF). fas.org. Congressional Research Service. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 18-ին.
  206. ↑ «Chapter 6: Federal Programs to Promote Resource Use, Extraction, and Development». doi.gov. U.S. Department of the Interior. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 18-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 19-ին.
  207. ↑ The National Atlas of the United States of America (2013 թ․ հունվարի 14). «Forest Resources of the United States». Nationalatlas.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ մայիսի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 13-ին.
  208. ↑ «Land Use Changes Involving Forestry in the United States: 1952 to 1997, With Projections to 2050» (PDF). 2003. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 13-ին.
  209. ↑ Daynes & Sussman, 2010, pp. 3, 72, 74–76, 78
  210. ↑ Hays, Samuel P. (2000). A History of Environmental Politics since 1945.
  211. ↑ Collin, Robert W. (2006). The Environmental Protection Agency: Cleaning Up America's Act. Greenwood Publishing Group. էջ 1. ISBN 978-0-313-33341-5. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  212. ↑ Turner, James Morton (2012). The Promise of Wilderness
  213. ↑ Endangered species Fish and Wildlife Service. General Accounting Office, DIANE Publishing. 2003. էջ 1. ISBN 978-1-4289-3997-4. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  214. ↑ Jin, Connie Hanzhang; Talbot, Ruth; Lo Wang, Hansi (2021 թ․ օգոստոսի 13). «What The New Census Data Shows About Race Depends On How You Look At It». NPR.
  215. ↑ «Census Bureau's 2020 Population Count». United States Census. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 26-ին.
  216. ↑ «Population Clock». www.census.gov.
  217. ↑ «Table MS-1. Marital Status of the Population 15 Years Old and Over, by Sex, Race and Hispanic Origin: 1950 to Present». Historical Marital Status Tables. U.S. Census Bureau. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
  218. ↑ Hamilton, Brady E.; Martin, Joyce A.; Osterman, Michelle J.K. (2021 թ․ մայիս). Births: Provisional data for 2020 (PDF) (Report). Vol. Vital Statistics Rapid Release. Hyattsville, MD: National Center for Health Statistics. doi:10.15620/cdc:104993.
  219. ↑ «U.S. has world's highest rate of children living in single-parent households». Pew Research Center (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ մարտի 17-ին.
  220. ↑ 220,0 220,1 220,2 «Ancestry 2000» (PDF). U.S. Census Bureau. 2004 թ․ հունիս. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2004 թ․ դեկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.
  221. ↑ «Table 52. Population by Selected Ancestry Group and Region: 2009» (PDF). U.S. Census Bureau. 2009. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 11-ին.
  222. ↑ «Frequently Requested Statistics on Immigrants and Immigration in the United States». Migration Policy Institute. 2019 թ․ մարտի 14.
  223. ↑ «Key findings about U.S. immigrants». Pew Research Center. 2019 թ․ հունիսի 17.
  224. ↑ Jens Manuel Krogstad (2019 թ․ հոկտեմբերի 7). «Key facts about refugees to the U.S.». Pew Research Center.
  225. ↑ «States Where English Is the Official Language». The Washington Post. 2014 թ․ օգոստոսի 12. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
  226. ↑ «The Constitution of the State of Hawaii, Article XV, Section 4». Hawaii Legislative Reference Bureau. 1978 թ․ նոյեմբերի 7. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 24-ին. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 19-ին.
  227. ↑ Chapel, Bill (2014 թ․ ապրիլի 21). «Alaska OKs Bill Making Native Languages Official». NPR.
  228. ↑ «South Dakota recognizes official indigenous language». Argus Leader. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 26-ին.
  229. ↑ «Translation in Puerto Rico». Puerto Rico Channel. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
  230. ↑ Bureau, U.S. Census. «American FactFinder—Results». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 12-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.
  231. ↑ «Foreign Language Enrollments in K–12 Public Schools» (PDF). American Council on the Teaching of Foreign Languages (ACTFL). 2011 թ․ փետրվար. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 17-ին.
  232. ↑ Goldberg, David; Looney, Dennis; Lusin, Natalia (2015 թ․ փետրվար). «Enrollments in Languages Other Than English in United States Institutions of Higher Education, Fall 2013» (PDF). Modern Language Association. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 20-ին.
  233. ↑ «First Amendment». Constitution Annotated. United States Congress. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
  234. ↑ «The 2020 Census of American Religion».
  235. ↑ Importance of religion by state Pew forum
  236. ↑ Marshall, Joey (2018 թ․ օգոստոսի 22). «The world's most committed Christians live in Africa, Latin America – and the U.S.». Pew Research Center (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 27-ին.
  237. ↑ Fahmy, Dalia (2018 թ․ հուլիսի 31). «Americans are far more religious than adults in other wealthy nations». Pew Research Center. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 23-ին. «The U.S. remains a robustly religious country and the most devout of all the rich Western democracies. In fact, Americans pray more often, are more likely to attend weekly religious services and ascribe higher importance to faith in their lives than adults in other wealthy, Western democracies, such as Canada, Australia and most European states, according to a recent Pew Research Center study... As it turns out, the U.S. is the only country out of 102 examined in the study that has higher-than-average levels of both prayer and wealth.»
  238. ↑ Fahmy, Dalia (2018 թ․ ապրիլի 25). «Key findings about Americans' belief in God». Pew Research Center (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 27-ին. «At the same time, the United States remains an outlier among wealthy countries in terms of its relatively high levels of religious commitment. In the U.S., more than two-thirds of Christians say religion is very important in their lives, compared with significantly lower levels in other rich democracies. For instance, only 12% of Christian adults in Germany and 11% in the United Kingdom say religion is very important in their lives.»
  239. ↑ ANALYSIS (2011 թ․ դեկտեմբերի 19). «Global Christianity». Pewforum.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  240. ↑ 240,0 240,1 240,2 «America's Changing Religious Landscape». Pew Research Center: Religion & Public Life. 2015 թ․ մայիսի 12.
  241. ↑ «Mississippians Go to Church the Most; Vermonters, Least». Gallup. 2010 թ․ փետրվարի 17. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 13-ին.
  242. ↑ «Church Statistics and Religious Affiliations». Pew Research Center's Religion & Public Life Project. Pew Research. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 11-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  243. ↑ «"Nones" on the Rise». Pew Forum on Religion & Public Life. 2012. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 10-ին.
  244. ↑ Barry A. Kosmin; Egon Mayer; Ariela Keysar (2001 թ․ դեկտեմբերի 19). «American Religious Identification Survey 2001» (PDF). CUNY Graduate Center. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
  245. ↑ «United States». 2011 թ․ հունվարի 27. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 2-ին.
  246. ↑ Jones, Jeffrey M. (2021 թ․ մարտի 29). «U.S. Church Membership Falls Below Majority for First Time». Gallup.com (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 5-ին.
  247. ↑ Gabbatt, Adam (2021 թ․ ապրիլի 5). «'Allergic reaction to US religious right' fueling decline of religion, experts say». The Guardian (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 5-ին.
  248. ↑ 248,0 248,1 «United States». The World Factbook. Central Intelligence Agency. 2018 թ․ հունվարի 3. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 8-ին.
  249. ↑ «United States—Urban/Rural and Inside/Outside Metropolitan Area». U.S. Census Bureau. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  250. ↑ «Table 1: Annual Estimates of the Resident Population for Incorporated Places Over 100,000, Ranked by July 1, 2008 Population: April 1, 2000 to July 1, 2008» (PDF). 2008 Population Estimates. U.S. Census Bureau, Population Division. 2009 թ․ հուլիսի 1. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
  251. ↑ «Counties in South and West Lead Nation in Population Growth». The United States Census Bureau (անգլերեն). 2019 թ․ ապրիլի 18. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  252. ↑ «Texas Medical Center, largest medical complex in the world, reaches 98 percent ICU capacity». Newsweek. 2020 թ․ օգոստոսի 19.
  253. ↑ «Life Expectancy in the United States Declines, Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Health Statistics». www.cdc.gov. 2022 թ․ օգոստոսի 31. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  254. ↑ «Mortality in the United States, 2017». www.cdc.gov. 2018 թ․ նոյեմբերի 29. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
  255. ↑ Bernstein, Lenny (2018 թ․ նոյեմբերի 29). «U.S. life expectancy declines again, a dismal trend not seen since World War I». The Washington Post. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
  256. ↑ Achenbach, Joel (2019 թ․ նոյեմբերի 26). «'There's something terribly wrong': Americans are dying young at alarming rates». The Washington Post. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  257. ↑ «New International Report on Health Care: U.S. Suicide Rate Highest Among Wealthy Nations | Commonwealth Fund». www.commonwealthfund.org (անգլերեն). 2020 թ․ հունվարի 30. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 17-ին.
  258. ↑ «Prevalence of Overweight and Obesity Among Adults: United States, 2003–2004». Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Health Statistics. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 5-ին.
  259. ↑ Murray, Christopher J.L. (2013 թ․ հուլիսի 10). «The State of US Health, 1990–2010: Burden of Diseases, Injuries, and Risk Factors». Journal of the American Medical Association. 310 (6): 591–608. doi:10.1001/jama.2013.13805. PMC 5436627. PMID 23842577.
  260. ↑ «About Teen Pregnancy». Center for Disease Control. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 24-ին.
  261. ↑ «The U.S. Healthcare System: The Best in the World or Just the Most Expensive?» (PDF). University of Maine. 2001. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2006 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
  262. ↑ Vladeck, Bruce (2003 թ․ հունվար). «Universal Health Insurance in the United States: Reflections on the Past, the Present, and the Future». American Journal of Public Health. 93 (1): 16–19. doi:10.2105/ajph.93.1.16. PMC 1447684. PMID 12511377.
  263. ↑ Oberlander, Jonathan (2010 թ․ հունիսի 1). «Long Time Coming: Why Health Reform Finally Passed». Health Affairs (անգլերեն). 29 (6): 1112–1116. doi:10.1377/hlthaff.2010.0447. ISSN 0278-2715. PMID 20530339.
  264. ↑ «National Health Interview Survey, January to June 2016» (PDF). CDC.gov. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
  265. ↑ Abby Goodnough; Reed Abelson; Margot Sanger-Katz; Sarah Kliff (2020 թ․ մարտի 23). «Obamacare Turns 10. Here's a Look at What Works and Doesn't». The New York Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ մարտի 30-ին. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 31-ին.
  266. ↑ Miller, Sarah; Altekruse, Sean; Johnson, Norman; Wherry, Laura (2019 թ․ հուլիս). Medicaid and Mortality: New Evidence from Linked Survey and Administrative Data (PDF). NBER Working Paper No. 26081. Cambridge, MA: National Bureau of Economic Research. doi:10.3386/w26081. S2CID 164463149.
  267. ↑ Goldin, Jacob; Lurie, Ithai Z.; McCubbin, Janet (2020). «Health Insurance and Mortality: Experimental Evidence from Taxpayer Outreach». The Quarterly Journal of Economics (անգլերեն). 136: 1–49. doi:10.1093/qje/qjaa029.
  268. ↑ Mathews, Anna Wilde (2021 թ․ հունիսի 17). «Why Is ACA Still Controversial 11 Years After Healthcare Law Known as Obamacare Was Passed?». Wall Street Journal. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 18-ին.
  269. ↑ «Ages for Compulsory School Attendance ...». U.S. Dept. of Education, National Center for Education Statistics. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 10-ին.
  270. ↑ «Educational Attainment in the United States: 2003» (PDF). U.S. Census Bureau. Վերցված է 2006 թ․ օգոստոսի 1-ին.
  271. ↑ For more detail on U.S. literacy, see A First Look at the Literacy of America's Adults in the 21st century, U.S. Department of Education (2003).
  272. ↑ «QS World University Rankings 2022». QS World University Rankings. Quacquarelli Symonds. 2021 թ․ հունիսի 8. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 14-ին.
  273. ↑ Pannoni, Alexandra; Kerr, Emma (2020 թ․ հուլիսի 14). «Everything You Need to Know About Community Colleges: FAQ». U.S. News & World Report. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 9-ին.
  274. ↑ Rushe, Dominic (2018 թ․ սեպտեմբերի 7). «The US spends more on education than other countries. Why is it falling behind?». The Guardian (բրիտանական անգլերեն). ISSN 0261-3077. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  275. ↑ «Fast Facts: Expenditures». nces.ed.gov (անգլերեն). 2020 թ․ ապրիլ. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  276. ↑ «U.S. education spending tops global list, study shows». CBS. AP. 2013 թ․ հունիսի 25. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
  277. ↑ «The Biden administration cancelled $9.5B in student loan debt. Here's who it affects». USAFacts (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 15-ին.
  278. ↑ Hess, Abigail Johnson (2020 թ․ դեկտեմբերի 22). «U.S. student debt has increased by more than 100% over the past 10 years». CNBC. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 8-ին.
  279. ↑ Dickler, Jessica; Nova, Annie (2022 թ․ մայիսի 6). «This is how student loan debt became a $1.7 trillion crisis». CNBC. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 8-ին.
  280. ↑ «Statue of Liberty». World Heritage. UNESCO. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 4-ին.
  281. ↑ 281,0 281,1 281,2 Adams, J.Q.; Strother-Adams, Pearlie (2001). Dealing with diversity : the anthology. Chicago: Kendall/Hunt Pub. ISBN 978-0-7872-8145-8.
  282. ↑ Thompson, William E.; Hickey, Joseph V. (2004). Society in focus : an introduction to sociology (5th ed.). Boston: Pearson/Allyn and Bacon. ISBN 978-0-205-41365-2.
  283. ↑ BBC, April 2008: Country Profile: United States of America
  284. ↑ Fergie, Dexter; Pinkham, Sophie; Pinkham, Sophie; Kindley, Evan; Kindley, Evan; Kirsch, Adam; Kirsch, Adam; Dickey, Colin; Dickey, Colin (2022 թ․ մարտի 24). «How American Culture Ate the World». The New Republic. ISSN 0028-6583. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 3-ին.
  285. ↑ Fiorina, Morris P.; Peterson, Paul E. (2010). The New American democracy (7th ed.). London: Longman. էջ 97. ISBN 978-0-205-78016-7.
  286. ↑ Holloway, Joseph E. (2005). Africanisms in American culture (2nd ed.). Bloomington: Indiana University Press. էջեր 18–38. ISBN 978-0-253-21749-3.
    Johnson, Fern L. (2000). Speaking culturally : language diversity in the United States. Sage Publications. էջ 116. ISBN 978-0-8039-5912-5.
  287. ↑ Bonilla-Silva, Eduardo (2003). Racism without Racists: Color-blind Racism and the Persistence of Racial Inequality in the United States. Lanham: Rowman & Littlefield. էջեր 2–29. ISBN 978-0-7425-1633-5.(չաշխատող հղում)
  288. ↑ «"Contempt for the poor in US drives cruel policies," says UN expert». OHCHR. 2018 թ․ հունիսի 4. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 5-ին.
  289. ↑ Porter, Gayle (2010 թ․ նոյեմբեր). «Work Ethic and Ethical Work: Distortions in the American Dream». Journal of Business Ethics. Springer. 96 (4): 535–550. doi:10.1007/s10551-010-0481-6. JSTOR 29789736. S2CID 143991044.
  290. ↑ Stephens, R.H. (1952 թ․ սեպտեմբեր). «The Role Of Competition In American Life». The Australian Quarterly. Australian Institute of Policy and Science. 24 (3): 9–14. JSTOR 41317686.
  291. ↑ Grabb, Edward; Baer, Douglas; Curtis, James (1999). «The Origins of American Individualism: Reconsidering the Historical Evidence». University of Alberta. Canadian Journal of Sociology. 24 (4): 511–533. doi:10.2307/3341789. JSTOR 3341789.
  292. ↑ Huntington, Samuel P. (2004). «Chapters 2–4». Who are We?: The Challenges to America's National Identity. Simon & Schuster. ISBN 978-0-684-87053-3. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.: also see American's Creed, written by William Tyler Page and adopted by Congress in 1918.
  293. ↑ «GROSS DOMESTIC PHILANTHROPY: An international analysis of GDP, tax and giving» (PDF). Charities Aid Foundation. 2016 թ․ հունվար. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 18-ին.
  294. ↑ Clifton, Jon (2013 թ․ մարտի 21). «More Than 100 Million Worldwide Dream of a Life in the U.S. More than 25% in Liberia, Sierra Leone, Dominican Republic want to move to the U.S.». Gallup. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 10-ին.
  295. ↑ *«A Family Affair: Intergenerational Social Mobility across OECD Countries» (PDF). Economic Policy Reforms: Going for Growth. OECD. 2010. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 20-ին.
  296. ↑ «Understanding Mobility in America». Center for American Progress. 2006 թ․ ապրիլի 26.
  297. ↑ Schneider, Donald (2013 թ․ հուլիսի 29). «A Guide to Understanding International Comparisons of Economic Mobility». The Heritage Foundation. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 22-ին.
  298. ↑ Gutfeld, Amon (2002). American Exceptionalism: The Effects of Plenty on the American Experience. Brighton and Portland: Sussex Academic Press. էջ 65. ISBN 978-1-903900-08-6.
  299. ↑ Zweig, Michael (2004). What's Class Got To Do With It, American Society in the Twenty-First Century. Ithaca, NY: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-8899-3. «Effects of Social Class and Interactive Setting on Maternal Speech». Education Resource Information Center. Վերցված է 2007 թ․ հունվարի 27-ին.
  300. ↑ O'Keefe, Kevin (2005). The Average American. New York: PublicAffairs. ISBN 978-1-58648-270-1.
  301. ↑ Harold, Bloom (1999). Emily Dickinson. Broomall, PA: Chelsea House Publishers. էջ 9. ISBN 978-0-7910-5106-1.
  302. ↑ Buell, Lawrence (Spring–Summer 2008). «The Unkillable Dream of the Great American Novel: Moby-Dick as Test Case». American Literary History. 20 (1–2): 132–155. doi:10.1093/alh/ajn005. ISSN 0896-7148. S2CID 170250346.
  303. ↑ Edward, Quinn (2006). A dictionary of literary and thematic terms (2nd ed.). Facts On File. էջ 361. ISBN 978-0-8160-6243-0.David, Seed (2009). A companion to twentieth-century United States fiction. Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell. էջ 76. ISBN 978-1-4051-4691-3.Jeffrey, Meyers (1999). Hemingway : A biography. New York: Da Capo Press. էջ 139. ISBN 978-0-306-80890-6.
  304. ↑ Lesher, Linda Parent (2000). The Best Novels of the Nineties: A Reader's Guide. McFarland. էջ 109. ISBN 978-1-4766-0389-6.
  305. ↑ Brown, Milton W. (1963). The Story of the Armory Show (2nd ed.). New York: Abbeville Press. ISBN 978-0-89659-795-2.
  306. ↑ Janson, Horst Woldemar; Janson, Anthony F. (2003). History of Art: The Western Tradition. Prentice Hall Professional. էջ 955. ISBN 978-0-13-182895-7.
  307. ↑ Davenport, Alma (1991). The History of Photography: An Overview. UNM Press. էջ 67. ISBN 978-0-8263-2076-6.
  308. ↑ «Nigeria surpasses Hollywood as world's second-largest film producer» (Press release). United Nations. 2009 թ․ մայիսի 5. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 17-ին.
  309. ↑ Billboard. Nielsen Business Media. 1944 թ․ ապրիլի 29. էջ 68. ISSN 0006-2510.
  310. ↑ «John Landis Rails Against Studios: 'They're Not in the Movie Business Anymore'». The Hollywood Reporter. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 24-ին.
  311. ↑ Drowne, Kathleen Morgan; Huber, Patrick (2004). The 1920s. Greenwood Publishing Group. էջ 236. ISBN 978-0-313-32013-2.
  312. ↑ Kroon, Richard W. (2014). A/V A to Z: An Encyclopedic Dictionary of Media, Entertainment and Other Audiovisual Terms. McFarland. էջ 338. ISBN 978-0-7864-5740-3.
  313. ↑ Krasniewicz, Louise; Disney, Walt (2010). Walt Disney: A Biography. ABC-CLIO. էջ 10. ISBN 978-0-313-35830-2.
  314. ↑ Matthews, Charles (2011 թ․ հունիսի 3). «Book explores Hollywood 'Golden Age' of the 1960s-'70s». The Washington Post. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 6-ին.
  315. ↑ Banner, Lois (2012 թ․ օգոստոսի 5). «Marilyn Monroe, the eternal shape shifter». Los Angeles Times. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 6-ին.
  316. ↑ Rick, Jewell (2008 թ․ օգոստոսի 8). «John Wayne, an American Icon». University of Southern California. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 6-ին.
  317. ↑ Greven, David (2013). Psycho-Sexual: Male Desire in Hitchcock, De Palma, Scorsese, and Friedkin. University of Texas Press. էջ 23. ISBN 978-0-292-74204-8.
  318. ↑ Morrison, James (1998). Passport to Hollywood: Hollywood Films, European Directors. SUNY Press. էջ 11. ISBN 978-0-7914-3938-8.
  319. ↑ Theresa Saxon (2011 թ․ հոկտեմբերի 11). American Theatre: History, Context, Form. Edinburgh University Press. էջեր 7–. ISBN 978-0-7486-3127-8. OCLC 1162047055.
  320. ↑ Felicia Hardison Londré; Daniel J. Watermeier (1998). The History of North American Theater: From Pre-Columbian Times to the Present. Continuum. ISBN 978-0-8264-1079-5. OCLC 1024855967.
  321. ↑ Stephen Watt, and Gary A. Richardson, American Drama: Colonial to Contemporary (1994).
  322. ↑ "Folk Music and Song", American Folklife Center, Library of Congress
  323. ↑ Eggart, Elise (2007). Let's Go USA 24th Edition. St. Martin's Press. էջ 68. ISBN 978-0-312-37445-7.
  324. ↑ Bierley, Paul E. (1973). John Philip Sousa: American Phenomenon (Revised ed.). Alfred Music. էջ 5. ISBN 978-1-4574-4995-6.
  325. ↑ 325,0 325,1 Biddle, Julian (2001). What Was Hot!: Five Decades of Pop Culture in America. New York: Citadel. էջ ix. ISBN 978-0-8065-2311-8.
  326. ↑ Hartman, Graham (2012 թ․ հունվարի 5). «Metallica's 'Black album' is Top-Selling Disc of last 20 years». Loudwire. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  327. ↑ Vorel, Jim (2012 թ․ սեպտեմբերի 27). «Eagles tribute band landing at Kirkland». Herald & Review. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  328. ↑ «Aerosmith will rock Salinas with July concert». 2015 թ․ փետրվարի 2. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  329. ↑ «No. 1 Bob Dylan». Rolling Stone. 2020 թ․ ապրիլի 10. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 29-ին.
  330. ↑ «10 ways that Frank Sinatra changed the world». USA Today. 2015 թ․ դեկտեմբերի 8. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 24-ին.
  331. ↑ «Whitney Houston's Global Impact». CNN. 2012 թ․ փետրվարի 13. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 24-ին.
  332. ↑ «How Prince and his music challenged the music industry». Global News. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 25-ին.

Գրականություն

խմբագրել

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ» հոդվածին։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 282)։  
Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ամերիկայի_Միացյալ_Նահանգներ&oldid=10056593» էջից