Աստղակերպ
Աստղակերպ, Արեգակնային համակարգի համեմատաբար փոքր երկնային մարմին, որը ուղեծրով պտույտ է գործում Արեգակի շուրջ։ Աստերոիդները չափով և զանգվածով զգալիորեն զիջում են մոլորակներին, ունեն ոչ կանոնավոր ձև, չունեն մթնոլորտ, սակայն կարող են ունենալ արբանյակներ։
Սահմանումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Աստերոիդ անվանումը (հին հունարեն՝ ἀστεροειδής - «աստղի նման», կազմված՝ ἀστήρ - «աստղ» և εῖ̓δος - «տեսք, արտաքին տեսք, որակ») ներդրվել է Ուիլիամ Հերշելի կողմից այն բանի հիման վրա, որ այդ մարմինները դիտարկումների ժամանակ երևում են որպես աստղեր՝ ի տարբերություն մոլորակների, որոնք աստղադիտակով դիտարկման ժամանակ երևում են սկավառակի նման։ «Աստերոիդ»-ի առավել ճշգրիտ սահմանում մինչ այժմ չի տրվել։ Մինչև 2006 թվականը աստերոիդները նույնպես անվանում էին փոքր մոլորակներ։
Հիմնական հայտանիշը, ըստ որի կատարվում է աստերոիդների դասակարգումը, մարմնի չափերն են։ Աստերոիդ են համարվում այն մարմինները, որոնց տրամագիծը մեծ է 30 մետրից, դրանից փոքր մարմինները անվանում են աստղաքարեր
Արեգակնային համակարգի աստերոիդներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տվյալ պահին Արեգակնային համակարգում հայտնաբերվել են հարյուր հազարավոր աստերոիդներ։ 2011 թվականի սեպտեմբերի 6-ի դրությամբ տվյալների բազաներում գոյություն ունեն 84 993 238 մարմիններ, նրանցից 560 021 մարմինների ուղեծրերի տվյալները միանշանակ որոշված են և նրանց շնորհվել է պաշտոնական համար[1]։ նրանցին 15 615 այս պահին ունեն պաշտոնապես հաստատված անուններ[2]։ Ենթադրվում է, որ Արեգակնային համակարգում գոյություն ունեն 1,1-ից 1,9 միլիոն մարմիններ, որոնք ունեն 1 կմ-ից մեծ չափեր[3]։ Այս պահին հայտնի աստերոիդների մեծամասնությունը տեղակայված է աստերոիդների գոտու սահմաններում, որը տեղակայված է Մարս և Յուպիտեր մոլորակների ուղեծրերի միջև։
Արեգակնային համակարգի խոշորագույն աստերոիդն էր համարվում Սերեսը, որը ուներ մոտավորապես 975×909 կմ չափեր, սակայն 2006 թվականի օգոստոսի 24-ին այն ստացավ գաճաճ մոլորակի կարգավիճակ։ Մյուս երկու խոշոր աստերոիդները՝ (2) Պալասը և (4) Վեստան ունեն մոտ 500 կմ տրամագիծ։ (4) Վեստան հանդիսանում է աստերոիդների գոտու միակ մարմինը, որը հնարավոր է դիտել անզեն աչքով։ Այլ ուղեծրերով շարժվող աստերոիդները նույնպես կարելի է դիտարկել, նրանց Երկրի մոտով անցնելու ժամանակ (տես, օրինակ (99942) Ապոֆիսը)։
Հիմնական գոտու աստերոիդների ընդհանուր զանգվածը գնահատվում է 3,0-3,6*1021 կգ[4], որը կազմում է Լուսնի զանգվածի ընդամենը 4 %-ը։ Սերեսի զանգվածը - 0,95*1021 կգ, այսինքն ամբողջ զանգվածի մոտ 32 %-ը, իսկ երեք մեծագույն աստերոիդների հետ՝ (4) Վեստա (9 %), (2) Պալաս (7 %), (10) Հիգեա (3 %) - 51 %, այսինքն աստերոիդների բացարձակ մեծամասնությունը ունեն չնչին չափեր, աստղագիտական չափանիշներով։
Աստերոիդների հետազոտություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Աստերոիդների հետազոտությունը սկսվել է 1781 թվականին Ուիլիամ Հերշելի կողմից Ուրան մոլորակի հայտնաբերումից հետո։ Նրա միջին հելիոկենտրոնական հեռավորությունը համապատասխանեց Տիցիուս-Բոդեի օրենքին։
XVIII դարի վերջում, հունգարական ծագումով ավստրիացի աստղագետ Ֆրանց Քսավեր ֆոն Ցախը կազմակերպեց 24 աստղագետների մի խումբ, ովքեր 1789 թվականից զբաղվում էին այն մոլորակի որոնումով, որը համաձայն Տիցիուս-Բոդեի օրենքի պետք է գտնվեր Արեգակից 2,8 աստղագիտական միավոր հեռավորության վրա՝ Մարս և Յուպիտեր մոլորակների միջև։ Խնդիրն այն էր, որ աստղագետները բնութագրեին որոշակի պահի կենդանակերպի շրջանում գտնվող բոլոր աստղերի կոորդինատները։ Հաջորդ գիշերների ընթացքում կոորդինատները ստուգվում էին և առանձնացվում էին մեծ հեռավորությունների վրա տեղաշարժվող մարմինները։ Ենթադրյալ մոլորակի տեղաշարժը պետք է լիներ ժամում մոտ 30 անկյունային վայրկյան, ինչը պետք է հեշտությամբ նկատվեր։
Բախտի քմահաճույքով առաջին աստերոիդը, (1) Սերեսը, հայտնաբերվեց պատահաբար 1801 թվականին, հարյուրամյակի առաջինիսկ գիշերը իտալիացի Ջուզեպե Պյացիի կողմից, ով չէր մասնակցում այս ծրագրին։ Մյուս երեքը՝ (2) Պալասը, (3) Ջունոն և (4) Վեստան հայտնաբերվեցին հետագա մի քանի տարիների ընթացքում, վերջինը Վեստան՝ 1807-ին։ Եվս 8 տարի ապարդյուն փնտրումներից հետո աստղագետների մեծամասնությունը որոշեց, որ այնտեղ այլևս ոչինչ չկա, և դադարեցրեց հետազոտությունները։
Սակայն, Կարլ Հենկեն համառություն ցուցաբերեց, և 1830 թվականին նորից անցավ աստերոիդների որոնմանը։ Տասնհինգ տարի անց նա հայտնաբերեց Աստրեան, առաջին նոր աստերոիդը 38 տարվա ընթացքում։ Նա հետագայում, երկու տարի անց, հայտնաբերեց նաև Հեբեն։ Դրանից հետո մյուս աստղագետները միացան որոնումներին, և հետագայում հայտնաբերվում են տարեկան ամենաքիչը մեկ աստերոիդ (բացառությամբ 1945 թվականի)։
1891 թվականին Մաքս Վոլֆը աստերոիդների որոնման ժամանակ օգտագործեց աստղաչափության մեթոդը, որի դեպքում լուսանկարման երկար ժամկետի դեպքում աստերոիդները թողնում էին ավելի կարճ հետքեր։ Այս մեթոդը զգալիորեն արագացրեց աստերոիդների հայտնաբերման գործընթացը համեմատած դրանից առաջ օգտագործվող դիտարկուների մեթոների հետ՝ Մաքս Վոլֆը միայնակ հայտնաբերել է 248 աստերոիդ, սկսած (323) Բրյուսիաից։
Աստերոիդների անվանում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սկզբում, աստերոիդներն անվանում էին հռոմեական և հունական դիցաբանության հերոսների անուններով, հետագայում հայտնաբերողներն աստերոիդներին ցանկացած անվանում տալու իրավունք ստացան, օրինակ՝ իրենց անունը։ Սկզբում աստերոիդներն անվանում էին առավելապես կանանց անուններով, տղամարդու անուններ ստանում էին միայն աստերոիդները, որոնք ունեին արտասովոր ուղեծրեր (օրինակ, Իկարուսը, որն իր տարօրինակ ուղեծրով շարժվելիս հատում է Երկրային խմբի բոլոր մոլորակների ուղեծրերը և Արեգակին Մերկուրիից ավելի մոտ է մոտենում)։ Հետագայում այս կանոնը նույնպես դադարել են պահպանել։
Անուն կարող է ստանալ միայն այն աստերոիդը, որի ուղեծիրը քիչ թե շատ վստահորեն հաշվարկված է։ Եղել են դեպքեր, երբ աստերոիդը անվանում է ստացել իր հայտնաբերումից տասնամյակներ անց։ Քանի դեռ ուղեծիրը չի հաշվարկված, աստերոիդին տրվում է հերթական համար, որն իրենից ներկայացնում է նրա հայտնաբերման ամսաթիվը, օրինակ՝ 1950 DA: Թվերը նշանակում են հայտնաբերման տարեթիվը, առաջին տառը տարվա կիսաամսի համարն է (բերված օրինակում դա փետրվարի երկրորդ կեսն է), երկրորդ տառը դա տվյալ կիսաամսում հայտնաբերված աստերոիդի հերթական համարն է (մեր օրինակում այս աստերոիդը հայտնաբերվել է առաջինը)։ Քանի որ կիսաամիսները 24-ն են, իսկ անգլերեն տառերը՝ 26, նշանակման ընթացքում չեն օգտագործվում երկու տառ՝ I (1-ի հետ նրա նմանության պատճառով) և Z-ը։ Եթե կիսաամսում հայտնաբերված աստերոիդների քանակը 24-ից ավելին է, նորից վերադառնում են այբուբենի առաջին տառին, ավելացնելով 2 ինդեքսը, հաջորդ վերադարձի ժամանակ՝ 3, և այլն։
Անվանում ստանալուց հետո, աստերոիդի պաշտոնական անվանումը կազմված է լինում հերթական համարից և անվանումից՝ (1) Սերես, (8) Ֆլորա և այլն։
Աստերոիդների դասակարգում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Աստերոիդների ընդհանուր դասակարգումը հիմնված է նրանց ուղեծրերի առանձնահատկությունների և նրանց մակերևույթի կողմից արևի տեսանելի սպեկտրի լույսի արտացոլման վրա։
Խմբերը ըստ ուղեծրերի և ընտանիքների
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Աստերոիդները միավորում են խմբերով և ընտանիքներով ուղեծրային առանձնահատկությունների հիման վրա։ Սովորաբար, խումբը ստանում է նրա մեջ եղած առաջին հայտնաբերված աստերոիդի անունը։ Խմբերը համեմատաբար ազատ ձևավորումներ են, իսկ ընտանիքները համեմատաբար խիտ են, և առաջացել են նախկին աստերոիդներից այլ մարմինների հետ բախման հետևանքով։
Սպեկտրալ դասեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1975 թվականին Կլարկ Չապմենը, Դևիդ Մորրիսոնը և Բեն Ցելները մշակեցին աստերոիդների դասակարգման համակարգ, որը հիմնված է աստերոիդների գունային ցուցանիշների, ալբեդոի և արեգակի լույսի տեսանելի սպեկտրի վրա[5]։ Ի սկզբանե, այս դասակարգումը բաժանում էր միայն երեք տիպի աստերոիդներ[6]՝
- Դաս С - ածխածնային, հայտնի աստերոիդների 75 %։
- Դաս S - սիլիկատային, հայտնի աստերոիդների 17 %։
- Դաս M - մետաղական, մնացածների մեծ մասը։
Այս ցանկը հետագայում ընդլայնվել է և տիպերի բազմազանությունը շարունակում է շատանալ, աստերոիդների մանրամասն ուսումնասիրություններին համընթաց՝
Անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ հայտնի աստերոիդների քանակը, պարտադիր չէ, որ համապատասխանի իրականությանը։ Որոշ տիպերը բավականին դժվար են տարբերակվում, և որոշակի աստերոիդի տիպը կարող է փոփոխվել առավել մանրակրկիտ ուսումնասիրությունների հետևանքով։
Սպեկտրային դասակարգման խնդիրներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ի սկզբանե սպեկտրային դասակարգումը հիմնվում էր երեք տիպի նյութերի տարբերակման վրա, որոնցից կազմված են աստերոիդները՝
- Դաս С - ածխածին (կարբոնատներ)։
- Դաս S - սիլիցիում (սիլիկատներ)։
- Դաս M - մետաղ։
Սակայն գոյություն ունեն կասկածներ, որ այսպիսի դասակարգումը միանշանակ բնութագրում է աստերոիդի կազմվածքը։ Այն դեպքում, երբ տարբեր սպեկտրալ դասը ցույց է տալիս նրանց տարբեր կազմությունը, չկան այն բանի ապացույցներ, որ նույն սպեկտրալ դասի աստերոիդները կազմված են նույնատիպ նյութերից։ Արդյունքում գիտնականները չընդունեցին նոր համակարգը, և սպեկտրալ դասակարգման ներդրումը կանգնեցվեց։
Աստերոիդների վտանգ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այս պահին գոյություն չունեն աստերոիդներ, որոնք վտանգ են ներկայացնում Երկրին։
Որքանով որ աստերոիդը մեծ է և զանգվածեղ, այնքանով մեծ վտանգ է նա ներկայացնում, սակայն այս դեպքում նրա հայտնաբերելն էլ ավելի հեշտանում է։ Առավել վտանգավոր այս պահին համարվում է Ապոֆիս աստերոիդը, նրա տրամագիծն է մոտ 300 մետր, որի հետ ընդհարման դեպքում, ուղիղ հարվածի դեպքում կարող է ոչնչացվել մի մեծ քաղաք, սակայն մարդկությանը, ընդհանուր առմամբ այսպիսի ընդհարումը ոչ մի վտանգ չի ներկայացնում։ Գլոբալ վտանգ կարող են ներկայացնել 10 կմ-ից ավելին չափերով աստերոիդները։ Այս չափերի բոլոր աստերոիդները հայտնի են աստղագետներին և գտնվում են այնպիսի ուղեծրերում, որոնք չեն կարող հանգեցնել նրանց ընդհարմանը Երկրի հետ։
Հայկական անուններով աստերոիդներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Առաջին 30 աստերոիդներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Աստերոիդների աստղագիտական սիմվոլներ և հայտնաբերման թվականներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Առաջին 37 աստերոիդներն ունեն աստղագիտական սիմվոլներ[7].
| Աստերոիդ | Աստղագիտական սիմվոլներ | Հայտնաբերման թվական | Ծանոթագրություն |
|---|---|---|---|
| (1) Սերես | ⚳ .svg){kind=small} |
1801 | Սերեսի գերանդին, C տառը կրկնակի շրջված |
| (2) Պալաս | ⚴ .svg){kind=small} |
1801 | Աթենաս-Պալասի նիզակը |
| (3) Ջունո | ⚵  |
1804 | Յունոնայի` Երկնքի թագուհու գավազանի աստղը |
| (4) Վեստա | ⚶ .svg){kind=small} (նախկինում .svg){kind=small} , .svg){kind=small} ) |
1807 | Վեստայի զոհասեղանը և Վեստայի սրբազան կրակը |
| (5) Աստրեա | .svg){kind=small} .svg){kind=small} |
1845 | Աստրաիայի Արդարադատության կշեռք կամ շրջված խարիսխ |
| (6) Հեբե | .svg){kind=small} |
1847 | Հեբեի գավաթը |
| (7) Իրիս | .svg){kind=small} .svg){kind=small} |
1847 | Իրիսի ծիածանը և աստղը |
| (8) Ֆլորա | .svg){kind=small} .svg){kind=small} |
1847 | Ծաղիկների աստվածուհի Ֆլորայի խորհրդանիշ ծաղիկը |
| (9) Մետիս | .svg){kind=small} |
1848 | Օվկիանուհի Մետիսի իմաստության աչքը |
| (10) Հիգեա | .svg){kind=small} (նախկինում .svg){kind=small} .svg){kind=small} ) |
1849 | Հիգեայի օձը և աստղը կամ Ասկլեպիոսի ցուպը |
| (11) Պաթենոպե | .svg){kind=small} .svg){kind=small} |
1850 | Սիրենների տավիղը կամ ձուկը և աստղը |
| (12) Վիկտորիա | .svg){kind=small} |
1850 | Հաղթանակի դափնեպսակ և աստղ |
| (13) Էգերիա | .svg){kind=small} |
1850 | |
| (14) Իրենե | .svg){kind=small} |
1851 | |
| (15) Էվնոմիա | .svg){kind=small} |
1851 | |
| (16) Փսիքե | .svg){kind=small} |
1852 | |
| (17) Թետիս | .svg){kind=small} |
1852 | |
| (18) Մելպոմենե | .svg){kind=small} |
1852 | |
| (19) Ֆորտունա | .svg){kind=small} |
1852 | |
| (26) Պրոզերպինա | .svg){kind=small} |
1853 | |
| (28) Բելոնա | .svg){kind=small} |
1854 | |
| (29) Ամֆիտրիտե | .svg){kind=small} |
1854 | |
| (35) Լևկոթեա | .svg){kind=small} |
1855 | |
| (37) Ֆիդես | .svg){kind=small} |
1855 |
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ «MPC Archive Statistics». Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 29–ին-ին.
- ↑ «Minor Planet Names». Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 23–ին-ին.
- ↑ «New study reveals twice as many asteroids as previously believed». Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2006 թ․ մարտի 28-ին.
- ↑ Krasinsky, G. A.; Pitjeva, E. V.; Vasilyev, M. V.; Yagudina, E. I. (2002 թ․ հուլիս). «Hidden Mass in the Asteroid Belt». Icarus. 158 (1): 98–105. doi:10.1006/icar.2002.6837.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ Chapman, C. R., Morrison, D., & Zellner, B. (1975). «Surface properties of asteroids: A synthesis of polarimetry, radiometry, and spectrophotometry». Icarus. 25: 104–130.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ McSween Jr., Harry Y. Meteorites and Their Parent Planets. 0-521-58751-4.
- ↑ The Ceres Connection - How Minor Planets Are Discovered and Named. Արխիվացված 2012-06-12 Wayback Machine MIT Lincoln Laboratory - Massachusetts
- ↑ Hilton, James (17 September 2001). Discovery of the Asteroids. When Did the Asteroids Become Minor Planets.
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Near-Earth Object Program Արխիվացված 2011-08-23 Wayback Machine (անգլ.)
- Ուիլյամ Նեյպեր՝ Գիսաստղների և աստերոիդների վտանգը (ռուս.)
- Բոլոր աստերոիդների ցանկը համարներով (անգլ.)
- Աստերոիդների անունները այբբենական ցանկով (անգլ.)
- Արեգակնային համակարգի փոքր մարմինների ուղեծրային տվյալների տեղեկատու (ռուս.)
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աստղակերպ» հոդվածին։ |
| ||||||
| ||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||
 |
Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված: |