Մոսկվա

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Մոսկվա (այլ կիրառումներ)

Դաշնային նշանակության քաղաք
Մոսկվա
ռուս.՝ Москва
Դրոշ Զինանշան
Երկիր	Ռուսաստան
Երկրամաս	ՄոսկվաՄոսկվա
Համայնք	Ռուսաստան
Ներքին բաժանում	Մոսկվայի կենտրոնական վարչական շրջան, Հյուսիսային վարչական շրջան, Հյուսիսարևելյան վարչական շրջան, Արևելյան վարչական շրջան, Հարավարևելյան վարչական շրջան, Հարավային վարչական շրջան, Հարավարևմտյան վարչական շրջան, Արևմտյան վարչական շրջան, Հյուսիսարևմտյան վարչական շրջան, Զելենոգրադ, Նովոմոսկովսկի վարչական շրջան, Տրոիցկի վարչական շրջան, Akademichesky District?, Alexeyevsky District?, Altufyevsky District?, Արբաթ շրջան, Aeroport District?, Babushkinsky District?, Բասմաննի շրջան, Begovoy District?, Beskudnikovsky District?, Bibirevo District?, Bogorodskoye District?, Butyrsky District?, Veshnyaki District?, Վնուկովո, Voykovsky District?, Vostochnoye Degunino District?, Vostochnoye Izmaylovo District?, Vostochny District?, Vykhino-Zhulebino District?, Gagarinsky District?, Golovinsky District?, Golyanovo District?, Dmitrovsky District?, Dorogomilovo District?, Զամոսկվորեչիե, Zapadnoye Degunino District?, Իվանովսկոյե, Izmaylovo District?, Kapotnya District?, Koptevo District?, Kosino-Ukhtomsky District?, Կրասնոսելսկի շրջան, Krylatskoye District?, Kryukovo District?, Կուզմինկի, Kuntsevo District?, Kurkino District?, Levoberezhny District?, Լեֆորտովո, Լիանոզովո, Losinoostrovsky District?, Lyublino District?, Marfino District?, Maryina Roshcha District?, Maryino District?, Matushkino District?, Metrogorodok District?, Մեշչանսկի շրջան, Mitino District?, Mozhaysky District?, Molzhaninovsky District?, Nekrasovka District?, Nizhegorodsky District?, Novogireyevo District?, Novokosino District?, Նովո-Պերեդելկինո շրջան, Ostankinsky District?, Otradnoye District?, Ochakovo-Matveyevskoye District?, Perovo District?, Pechatniki District?, Pokrovskoye-Streshnevo District?, Preobrazhenskoye District?, Պրեսնենսկի շրջան, Prospekt Vernadskogo District?, Ramenki District?, Rostokino District?, Ryazansky District?, Savyolki District?, Savyolovsky District?, Sviblovo District?, Severnoye Izmaylovo District?, Severnoye Medvedkovo District?, Severnoye Tushino District?, Severny District?, Silino District?, Sokol District?, Sokolinaya Gora district?, Sokolniki District?, Solntsevo District?, Strogino District?, Տագանսկի շրջան, Տվերսկի շրջան, Tekstilshchiki District?, Timiryazevsky District?, Տրոպարյովո-Նիկուլինո, Filyovsky Park District?, Fili-Davydkovo District?, Խամովնիկի շրջան, Khovrino District?, Khoroshevo-Mnevniki District?, Khoroshyovsky District?, Shchukino District?, Yuzhnoye Medvedkovo District?, Yuzhnoye Tushino District?, Yuzhnoportovy District?, Յակիմանկա, Yaroslavsky District?, Biryulyovo Vostochnoye District?, Biryulyovo Zapadnoye District?, Brateyevo District?, Danilovsky District?, Donskoy District?, Zyuzino District?, Zyablikovo District?, Konkovo District?, Kotlovka District?, Lomonosovsky District?, Moskvorechye-Saburovo District?, Nagatino-Sadovniki District?, Nagatinsky Zaton District?, Nagorny District?, Obruchevsky District?, Orekhovo-Borisovo Severnoye District?, Orekhovo-Borisovo Yuzhnoye District?, Mosrentgen Settlement?, Vnukovskoye Settlement?, Voronovskoye Settlement?, Voskresenskoye Settlement?, Դեյոնովսկոե բնակավայր, Kievsky Settlement?, Clenovsky?, Kokoshkino Settlement?, Krasnopakhorskoye Settlement?, Marushkinskoye Settlement?, Q4373606?, Moskovsky Settlement?, Novofedorovskoe?, Պերվոմայսկոե բնակավայր, Rogovskoye Settlement?, Ryazanovskoye Settlement?, Sosenskoye Settlement?, Troitsk?, Filimonkovskoye Settlement?, Shchapovskoye settlement?, Shcherbinka?, Severnoye Butovo District?, Staroye Kryukovo District?, Tyoply Stan District?, Ցարիցնո, Չերյոմուշկի, Chertanovo Severnoye District?, Chertanovo Tsentralnoye District?, Chertanovo Yuzhnoye District?, Yuzhnoye Butovo District? և Յասենևո շրջան
Քաղաքապետ	Սերգեյ Սոբյանին
Հիմնադրված է	անհայտ թ.
Առաջին հիշատակում	ապրիլի 4, 1147
Մակերես	2511 կմ²
ԲԾՄ	156 մետր
Պաշտոնական լեզու	Ռուսերեն
Բնակչություն	▲13 149 000 մարդ (2024)
Խտություն	4813,63 մարդ/կմ²
Ագլոմերացիա	15 512 000
Ազգային կազմ	ռուսներ (74,83%), ուկրաինացիներ (2,44%), թաթարներ (1,6%), հայեր (13,3%), ադրբեջանցիներ (0,92%), հրեաներ (0,8%), բելառուսներ (0,6%)
Կրոնական կազմ	ուղղափառություն
Տեղաբնականուն	մոսկվացի
Ժամային գոտի	MSD?, UTC+3 և Եվրոպա/Մոսկվա
Հեռախոսային կոդ	495 և 499
Փոստային դասիչ	101001–135999
Ավտոմոբիլային կոդ	77, 97, 99, 177, 197, 199, 777 և 799
ՍՎՏԲՀԴ	45
Պաշտոնական կայք	mos.ru​(ռուս.)​(անգլ.)
Մոսկվա (Ռուսաստան) Մոսկվա (Մոսկվա)
Մոսկվա Վիքիպահեստում

Մոսկվա (ռուս.՝ Москва, (արտասանություն )), Ռուսաստանի դաշնության մայրաքաղաք, դաշնային նշանակության քաղաք, Կենտրոնական դաշնային շրջանի և Մոսկվայի մարզի վարչական կենտրոն, հերոս-քաղաք։

Բնակչության թվով Ռուսաստանի խոշորագույն քաղաքն է ▲13 149 000 մարդ (2024), ամենաբնակեցված քաղաքն է, որն ամբողջությամբ տեղակայված է Եվրոպայում, բնակչության թվով մտնում է աշխարհի քաղաքների առաջին տասնյակի մեջ։ Մոսկվայի քաղաքային ագլոմերացիայի կենտրոն։

Մոսկվայի մեծ իշխանության, Ռուսական թագավորության, Ռուսական կայսրության (1728-1730 թվականներին), Խորհրդային Ռուսաստանի և ԽՍՀՄ պատմական մայրաքաղաք։ Մոսկվայում են գտնվում Ռուսաստանի դաշնության պետական իշխանության դաշնային մարմինները (բացառությամբ Սահմանադրական դատարանի), օտար պետությունների դեսպանատները, ռուսական խոշորագույն առևտրային կազմակերպությունների և հասարակական միավորումների գլխամասերը։

Այն տեղակայված է Մոսկվա գետի վրա, Արևելա-եվրոպական հարթավայրի կենտրոնում, Օկա և Վոլգա գետերի միջագետքում։ Ինչպես դաշնության սուբյեկտ Մոսկվան սահմանակից է Մոսկվայի և Կալուգայի մարզերի հետ։

Մոսկվան՝ Ռուսաստանի զբոսաշրջության կարևորագույն կենտրոնն է։ Մոսկովյան Կրեմլը, Կարմիր հրապարակը, Նովոդևիչի վանքը և Համբարձման եկեղեցին մտնում են ՅՈւՆԵՍԿՕ-յի համաշխարհային ժառանգության մեջ։ Այն կարևորագույն տրանսպորտային հանգույց է։

Քաղաքը սպասարկում են միջազգային՝ Դոմոդեդովո, Շերեմետևո, Վնուկովո, շուրջ 6 օդանավակայան, 9 երկաթուղային կայարաններ, 3 գետային նավահանգիստ (ելքեր կան դեպի Ատլանտյան և Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի ջրային տարածքներ)։ 1935 թվականից սկսած քաղաքում գործում է մետրոպոլիտեն։

«Ֆորբս» ամսագրի 2011 թվականի տվյալներով Մոսկվան դոլարային միլիարդատերների քանակով (79 հոգի) աշխարհում գրավում է առաջին տեղը։

1980 թվականին Մոսկվայում են անցկացվել 22-րդ ամառային օլիմպիական խաղերը։

Անվան ծագումնաբանություն

Հիմնական հոդված՝ Մոսկվա տեղանվան ծագումնաբանություն

Քաղաքի անվան ծագումնաբանությունը գալիս է գետի անունից։ Մոսկվայի տեղանվան ստուգաբանությունը հաստատված չէ։ Վերջին տարիներին մասնագետների շրջանում մեծ տարածում են ստացել գետի բալթյան և սլավոնական ծագումնաբանության վարկածները։ Երկու վարկածներում բառի հիմնական իմաստն էր «հեղուկ», «խոնավ», «ցեխոտ» բառերը։

Ֆիզիկաաշխարհագրական բնութագիր

Աշխարհագրական դիրք

Մոսկվայի և մերձակա քաղաքների տեսքը LandSat-7 արբանյակից։

Մոսկվայի հարավային հատվածի պատկերը՝ Վնուկովո օդանավակայան վայրէջք կատարող ինքնաթիռից:

Մոսկվան գտնվում է Ռուսաստանի եվրոպական մասի կենտրոնում, Վոլգա և Օկա գետերի միջագետքում, Սմոլենսկո-Մոսկովյան բարձրավանդակի սահմանագծին (արևմուտքից), Մոսկվորեցկո-Օկայան հարթությունում (արևելքից) և Մեշյորկյան ցածրավայրի մոտ (հարավ-արևելքից)։ 2014 թվականի տվյալներով՝ քաղաքի տարածքը կազմում է 2561,5 կմ²։ Տարածքի մոտավորապես մեկ երրորդը (900 կմ²) գտնվում է Մոսկվայի օղակաձև ավտոմոբիլային ճանապարհի ներսում (ռուս.՝ МКАД-Московская кольцевая автомобильная дорога), մնացած մասը՝ 1641 կմ-ին օղակավոր ճանապարհից դուրս։

Ծովի մակարդակից միջին բարձրությունը կազմում է 156 մետրի։ Ամենաբարձր կետը գտնվում է Տեպլոստանյան բարձրավայրում և կազմում է 255 մ, ամենացածր կետը՝ Բեսեդինյան կամուրջների մոտ է, որտեղ Մոսկվա գետը հեռանում է քաղաքից, այդ կետի բարձրությունը հաշված ծովի մակարդակից կազմում է 114,2 մետր։ Մոսկվայի երկարությունը (առանց շերտընդմեջյան տարածքները հաշվելու) հյուսիսից հարավ Մոսկովյան օղակավոր ավտոմայրուղու սահմաններում՝ 38 կմ, սահմաններց դուրս՝ 51,7 կմ, արևմուտքից արևելք՝ 39,7 կմ։

Քաղաքը տեղակայված է Մոսկվա գետի միջին հոսանքում՝ նրա երկու ափերին։ Բացի այս գետից, քաղաքի տարածքով հոսում են տասնյակ այլ գետեր, որոնցից ամենախոշորներն են Մոսկվայի վտակները, Սխոդնյան, Խիմկան, Պրեսնյան, Նեգլիննայան, Յուզան և Նիշենկան (ձախակողմյան), ինչպես նաև Սենունը, Կոտլովկան և Գրևոդնյան (աջակողմյան)։ Շատ մանր գետեր (Նեգլիննյան, Պրեսնյան և այլն) քաղաքի սահմաններում հոսում են ջրանցքներով։ Մոսկվայում կան նաև շատ այլ ջրավազաններ. ՄՕԱՃ-ի տարածքում մոտ փոքր գետեր և լճեր, որոնցից շատերը հոսում են կոլեկտորներում, ինչպես նաև մոտ 240 բաց ջրավազաններ (լճեր և լճակներ)։

Տես նաև՝ Մոսկվայի ջրոլորտ

Մոսկվան գտնվում է Մոսկվայի ժամանակի ժամային գոտում։ Կիրառելի ժամանակի տեղաշարժը UTC հարաբերությամբ կազմում է +3:00: Կիրառելի ժամանակի և աշխարհագրական լայնության համապատասխան միջին արևային կեսօրը Մոսկվայում սկսվում է 12:30-ին:

Ժամային գոտի

Մոսկվան գտնվում է մի ժամային գոտում, որը միջազգային չափանիշով նշվում է ինչպես Moscow Time Zone (MSK)։ Միջազգային կոորդինացիոն ժամանակից՝ UTC, շեղումը կազմում է +4։00։

2011 թվականի մարտի 27-ից՝ մշտական ամառային ժամանակի անցնելուց հետո, և 1930 թվականից գործող դեկրետային ժամանակը հաշվի առնելով՝ Մոսկվայի կենտրոնում աստղագիտական կեսօրը սկսվում է 13։30։

Կլիմա

Հիմնական հոդված՝ Մոսկվայի կլիման

Մոսկվայի կլիման չափավոր ցամաքային է՝ հստակ արտահայտված սեզոնայնությամբ։ Ձմեռը (օրական միջին ջերմաստիճանը 0 °C-ից ցածր է) տևում է հիմնականում նոյեմբերի երկրորդ կեսից մինչև մարտի վերջ։ Օրացույցային ձմեռվա ընթացքում դիտարկվում են ոչ շարունակական (3-5 օր) խիստ սառնամանիքների շրջափուլեր (գիշերային ջերմաստիճանը մինչև -20 °C, ավելի հազվադեպ՝ -25..-30 °C)։ Բայց դեկտեմբերի ու հունվարի սկզբին տաքացումներ, երբ ջերմաստիճանը -5..-10 °C-ից բարձրանում է մինչև 0 °C, երբեմն՝ +5..+10 °C։ Ըստ ՎՎՑ մետեոկայանի տվյալների (1981-2010 թվականների նորման)՝ տարվա ամենացուրտ ամիսը փետրվարն է (միջին ջերմաստիճանը կազմում է -6,7 °C)։ Փոփոխական եղանակները բավականին կարճ են։ Երբեմն նույնիսկ ամառային ջերմաստիճանները դիտվում են ապրիլի սկզբին, իսկ մայիսի վերջին և հունիսի սկզբին գրանցվում է ցրտերի վերադարձ։ Ամառը (ցերեկային միջին ջերմաստիճանը բարձր է +20 °C և օրական միջին ջերմաստիճանը բարձր է +15 °C) տևում է մայիսի կեսերից մինչ սեպտեմբերի սկիզբը, ցերեկային ջերմաստիճանը հաճախ գերազանցում է 30 °C (միջինում 6-8 օր ամառային սեզոնի ընթացքում, 2010 թվականին՝ 1,5 ամիս։ 35 °C ջերմաստիճանը վերջին 30 տարիների ընթացքում գերազանցվել է 18 անգամ, որից 16-ը 2010 թվականին)։ Ամենատաք ամիսը հուլիսն է (1981-2010 թվականների միջին ջերմաստիճանը կազմել է +19,2 °C)։

1981-2010 թվականների դիտարկումներով միջին տարեկան ջերմաստիճանը կազմում է +5,8 °C։ Մետեոդիտարկումների ողջ պատմության ամենատաք շրջանը եղել է 2008 թվականը. միջին ջերմաստիճանը կազմել է +7,3 °C, ամենացուրտը՝ 1888 թվականը (+1,7 °C)։ 1961-1990 թվականների դիտարկումներով միջին տարեկան ջերմաստիճանը կազմել է +5,0 °C, քամու տարեկան միջին արագությունը՝ 2,3 մ/վ, օդի տարեկան միջին խոնավությունը՝ 77 %, դեկտեմբերին հասնում է 85 %, մայիսին իջնում է մինչև 64 %։

130-ամյա դիտարկումների շրջանում օդի ամենաբարձր ջերմաստիճանը դիտարկվել է 2010 թվականի հուլիսի 29-ին և ՎՎՑ մետեոկայանում կազմել է +38,2 °C, «Բալչուգ» մետեոկայանում, քաղաքի կենտրոնում և Դոմոդեդովո օդանավակայանում արտասովոր շոգի ընթացքում՝ +39,0 °C։ Ամենացածր ջերմաստիճանը գրանցվել է 1940 թվականի հունվարի 17-ին և կազմել է -42,2 °C (Տիմիրյազևսկյան գյուղատնտեսական ակադեմիայի մետեոկայան՝ ՏԳՏԱ), Մոսկվայի հենքային մետոկայանում բացարձակ մինիմումը կազմում է -38,1 °C (1956 թվականի հունվար)։

Տարվա ընթացքում Մոսկվայում և հարակից տարածքում թափվում է 600-800 մմ մթնոլորտային տեղումներ, որոնց մեծամասնությունը՝ ամառային շրջանում։ Տեղումների մակարդակը փոփոխվում է բավական մեծ միջակայքում. հնարավոր է ինչպես մեծ քանակի տեղումներ (օրինակ՝ 2008 թվականի հուլիսին՝ 180մմ տեղումներ), այնպես էլ փոքր քանակի տեղումներ՝ (օրինակ՝ 2010 թվականի հուլիսին՝ 13 մմ)։ Ցերեկվա տևողությունը տատանվում է 7 ժամ 00 րոպեից (դեկտեմբերի 21) մինչև 17 ժամ 34 րոպե (հունիսի 21)։ Հորիզոնից արևի առավելագույն բարձրությունը՝ 11° -ից (դեկտեմբերի 21) մինչև 58° (հունիսի 21)։

Ջերմաստիճանի և տեղումների տարեկան միջին ցուցանիշները Մոսկվա առավելագույն ցուցանիշներ գրանցման ամբողջ պատմության ընթացքում (1879—2010 ), նորմա 1981—2010
Ամիս	հունվ	փետ	մարտ	ապր	մայ	հուն	հուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	տարին
բացարձակ առավելագույնը (°C)	−42,2	−38,2	−32,4	−21,0	−7,5	−2,3	1,3	−1,2	−8,5	−20,3	−32,8	−38,8	−42,2
միջին առավելագույնը (°C)	4,0	−3,7	2,6	11,3	18,6	22,0	24,3	21,9	15,7	8,7	0,9	−,30	9,6
միջին ջերմաստիճանը (°C)	−6,5	−6,7	−1,0	6,7	13,2	17,0	19,2	17,0	11,3	5,6	−1,2	5,2	5,8
միջին նվազագույնը (°C)	−9,1	−9,8	−4,4	2,2	7,7	12,1	14,4	12,5	7,4	2,7	−3,3	−7,6	11,1 2,1
բացարձակ նվազագույնը (°C)	8,6	8,3	19,7	28,9	33,2	34,7	38,2	37,3	32,3	24,0	16,2	9,6	38,2
տեղումների քանակը (մմ)	52	41	35	37	49	80	85	82	68	71	55	52	707
Աղբյուր՝ Եղանակ և կլիմա

Հյուսիսափայլ, ամիսը ժամ, 2001—2011
Ամիս	Հունվար	Փետրվար	Մարտ	Ապրիլ	Մայիս	Հունիս	Հուլիս	Օգոստոս	Սեպտեմբեր	Հոկտեմբեր	Նոյեմեմբեր	Դեկտեմբեր	Տարի
Հյուսիսափայլ, ժամ	37	65	142	213	274	299	323	242	171	89	33	14	1902

Հյուսիսափայլի տարեկան ժամերի քանակը կազմում է 1731 ժամ (2001-2010 թվականներին միջինում 1900 ժամ)։ Մոսկվայի տարածքում հազվադեպ չեն նաև մառախուղը և ամպրոպը։ Ժամանակ առ ժամանակ Մոսկվայում տեղի են ունենում այնպիսի տարերային եղանակային երևույթներ, ինչպիսին են մրրիկները, տեղատարափ անձրևները և նույնիսկ փոթորիկները։ 1998 թվականի հունիսի 20-ի լույս 21-ի գիշերը մայրաքաղաքի վրա թափվեցին քաղաքի պատմության ընթացքում ամենակործանարար փոթորիկները։

Բուսականություն

Հիմնական հոդվածներ՝ Մոսկվայի ֆլորան և Մոսկվայի այգիները և պուրակները

Տես նաև՝ Մոսկվայի պահպանվող բնական տարածքների ցանկ

Կռիլատի շրջանի բլուրները

Չնայած Մոսկվայի մեծաքանակ կառուցապատմանը՝ քաղաքի կանաչ տարածքների մակերեսը (Մոսկվայի ճարտարապետության հանձնաժողովի 2007 թվականի տվյալների) կազմում է 34.3 հազար հա (կամ քաղաքի ընդհանուր տարածքի 1/3-ը)։

Մոսկվայում կան այնպիսի անտառային և պուրակային զանգվածներ, ինչպիսիք են Իզմայլովյան պուրակը, Տիմիրյազևսկի պուրակը, Ֆիլյովսկի պուրակը (անտառային պուրակ), Զամոսկվորեչնի անտառային պուրակը, Լյուբլինսկի պուրակը, Բուտովսկի անտառային պուրակը, Բուսաբանական այգին, Նեսկուչնի այգին, Բիտցևսկի անտառային պուրակը, Ցարիցինո և Կոլոմենսկոյե արգելոց-թանգարանները, Կուզմինսկի անտառային պուրակը, Կուսկովո անտառային պուրակը և այլն։

Քաղաքի տարածքում են գտնվում նաև Եղջերուի կղզի (Լոսինի Օստրով) Ազգային բնական պարկի մի մասը, բազմաթիվ զբոսայգիներ և հանգստի գոտիներ։

Կենդանական աշխարհ

Տես նաև՝ Մոսկվայի Կարմիր գրքում գտնվող կաթնասունների ցանկ

Մոսկվայի կենդանական աշխարհը բազմազան է։ Օրինակ, Եղջերուի կղզի զբոսայգում կան ոչ միայն սկյուռներ, ոզնիներ և նապաստակներ, այլև ավելի խոշոր վայրի կենդանիներ, ինչպիսիք են վարազը և հյուսիսային եղջերուն, պտավոր եղջերուն։ Կան նաև գիշատիչներ՝ աղվես, ջրաքիս, սպիտակ կզաքիս։ Եղջերուի կղզու Վերխնեյուզյան մասում բնադրվում են բադեր և ձկնկուլներ, հազվագյուտ փասիաններ և գորշ կաքավներ։ Իվան Ահեղի ժամանակներից Եղջերու կզղին գտնվում է հատուկ պահպանության տակ, իսկ 1983 թվականից՝ ինչպես բնական ազգային պարկ։

Բիտցևսկյան անտառում նույնպես կան բազմաթիվ գիշատիչ կենդանիներ։ Այստեղ ապրում են ոզնիներ, հողափորիկներ և նույնիսկ մայրաքաղաքում այդքան հազվադեպ չղջիկներ, նապաստակներ՝ սպիտակ և գորշ, դաշտամուկ, աքիսներ, սկյուռներ։ Մերձմոսկվայից գալիս են հյուսիսային եղջերուն և վարազը։ Ձվադրում են բադերը, բնադրում՝ ջրահավը։

Մոսկվայում հանդիպում է այնպիսի հազվագյուտ կենդանի, ինչպիսին է քնամուկը։ Մոսկվայում նրա թաքստոցներ գտնված են Բիտցևյան անտառում, Եղջերվակղզային անտառապուրակում, Իզմայլովյան անտառում։ Հազվագյուտ է սև ժանտաքիսը, որը ապրում է գետերի ավազաններում, որի ափերով տեղափոխվում են անտառ, բացատ և թփուտներ։ Փաստացի բնակման վայրեր են հայտաբերվել քաղաքի մի քանի տեղերում՝ Սև լճի մոտ, Սխոդնի գետի ավազանում, ինչպես նաև Կրիլատսկայա և Բրատեևսկայա գետառներում (1985-2000 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում)։

Նապաստակներ Մոսկվայում կարելի է տեսնել Իզմայլովյան անտառում, Կուզմինյան անտառապուրակում, Բիտցևյան անտառում և Սերեբյանի Բորում։ Աքիսներն ապրում են անտառային զանգավածներում՝ Եղջերվի կղզում, Իզմայլովյան, Կուզմինյան, Բիրյուլևյան, Բիտցևյան, Ֆիլի-Կունցևյան անտառային պուրակներում, գետերի հովիտներում՝ Ռուդնևսկի, Սև, Ալյոշկինի, Չեչյորնի, Սետունի, Ռամենսկի, Բրատովսկի, Սխոդնի, Կլյազմի, գետառներում՝ Մարինսկի, Բրատեևսկի, Մնյովնիկովսկի, ավելի հաճախ՝ Տուշինսկի, ինչպես նաև Խիմկինյան ջրապահեստարանի արևմտյան ափին։

Գոյություն ունի Մոսկվայի Կարմիր գիրք, որտեղ թվարկված են Մոսկվայի՝ հազվադեպ և անհետացող կենդանատեսակները։ Այնտեղ հիշատակվում են սովորական ոզնին, գաճաճ փոքրաչղջիկը, սպիտակ կզաքիսը և աքիսը, սպիտակ նապաստակը, գորշ նապաստակը, անտառամուկը, սովորական գերմանամուկը։

Մոսկվայում ամենախոշոր գիշատիչը սովորական աղվեսն է, հանդիպում է Եղջերուի կղզու զբոսայգում, Կուզմինսկի անտառապուրակում, Բիտցևյան անտառում և այլուր։

Թռչուններից այստեղ հանդիպում են մեծ և փոքր վարուժնակը, գորշ բադը, սովորական ոսկեակնը, սև ուրուրը և ճահճային սպիտակամազը, բազեների մի քանի տեսակ, աքարը, փարփարը, կիվիվը, կտցարը, անտառակտցարը, լճային փոքր ճայը, վայրի աղավնին, սովորական տատրակը, ականջավոր և ճահճային բվերը, տնային բուն, աղավնին, ճնճղուկը և ագռավները, ինչպես նաև սովորական այծկիթը և ծղնին, գորշ և կանաչ փայտփորիկները և նույնիսկ ափային ծիծեռնակները։

Էկոլոգիա

Բաց հողերի աղտոտվածություն Մոսկվայում (Խորոշյովսկոյե մայրուղու Տարականովկա գետի կոլեկցիոների մոտ)

Հիմնական հոդվածներ՝ Մոսկվայի էկոլոգիա, Օդի աղտոտվածությունը Մոսկվայում, և Մոսկվայի Կարմիր գիրք

Մոսկվայի էկոլոգիական իրավիճակի վրա ազդում է քաղաքում արևմտյան և հյուսիսարևմտյան քամիների գերիշխումը։ Քաղաքային ջրային ռեսուրսների որակը ավելի լավ է քաղաքի հյուսիս-արևմուտքում։ Էկոհամակարգի բարելավման կարևոր գործոն է համարվում զբոսայգիների, այգիների պահպանումը և ծառերի շատացումը բակերում, որոնք տուժել են վերջին տարիներին կետային կառուցապատման արդյունքում։

Շրջակա միջավայրի մոնիտորինգը Մոսկվայում իրականացնում են 39 ավտոմատացված ստացիոնար կայաններ, որոնք վերահսկում են օդում 22 աղտոտող նյութերի մակարդակը և աղտոտվածության ընդհանուր մակարդակը։

Մթնոլորտային օդի ամենաբարձր մակարդակի աղտոտումը նկատվում է խոշոր ավտոմայրուղիների և արդյունաբերական գոտիների շրջանում, հատկապես կենտրոնում, քաղաքի արևելյան և հարավարևելյան շրջաններում։ Մոսկվայում ամենաաղտոտված շրջաններն են՝ Կապոտնյան, Կոսինո Ուխտոմսկին և Մարյինոն։ Պատճառը քաղաքի տարածքում Մոսկովյան նավթաարդյունաբերական գործարանն է, Լյուբերեցկի և Կուրյանովսկի աերացիայի կայանները։ Մոսկվայի էկոլոգիապես մաքուր շրջաններին են պատկանում Կրիլատսկոյե, Կուրկինո, Միտինո, Ստրոգինո և Յասենևո շրջանները։

Մոսկվայի օդը աղտոտող հիմնական աղբյուրն է ավտոմոբիլային տրանսպորտի կողմից արտանետվող գազը։ Օդը աղտոտում են նաև ջերմաէլեկտրակայանները, ֆաբրիկաները և գործարանները, շիկացած ասֆալտի գոլորշիները։

Mercer խորհրդատվական կազմակերպության վարկածով, Մոսկվան ճանաչվել է Եվրոպայի ամենաաղտոտված մայրաքաղաքներից մեկը (2007 թվականին Մոսկվան վարկանիշում զբաղեցրել է 14-րդ հորիզոնականը)։

Պատմություն

Հիմնական հոդված՝ Մոսկվայի պատմություն

Տես նաև՝ Մոսկվայի տեսարժան վայրեր

Մոսկվա, 1908 թվական

Առաջին բնակեցումներ

Կարմիր հրապարակ, նկարիչ՝ Ֆեոդոր Ալեքսեև

Կրեմլ տանող ճանապարհը, 19-րդ դարի ջրանկար

Մոսկվայի տարիքը հստակ հայտնի չէ։ Առաջին բնակավայրերը առաջացել են Մոսկվայի տարածքում նեոլիթի դարաշրջանում, մոտ մ.թ.ա. 8000 տարի առաջ։ Ցարիցինո այգում հայտնաբերվել է Ֆատյանովյան մշակույթի միջին բրոնզեդարյան շրջանի բնակավայր, ինչպես նաև բրենզեդարյան շրջանի բնակավայրեր՝ Կրեմլի բլրի մոտակայքում։ Առաջին հազարամյակի վերջերից սկսած ժամանակակից Մոսկվայի շրջանում բնակություն են հաստատել սլավոնները՝ վյատիչները և կրիվիչները։ Վյատիչները կազմում էին Մոսկվայի սկզբնական բնակչության հիմնական մասը։ Կրեմլի տարածքում անցկացվող հնագիտական պեղումները վկայում են այն մասին, որ 11-րդ դարի վերջերին այնտեղ արդեն բնակավայր է եղել։

Առաջին հիշատակված տարեգրությունը համարվում է Հիպատյան տարեգրությունը 1147 թվականի ապրիլի 4-ի ուրբաթ օրը, երբ ռոստովա-սուզդալացի իշխան՝ Յուրի Դոլգորուկին Մոսկով անունով քաղաքում ընդունում էր իր ընկերներին և դաշնակիցներին իշխան Սվևտոսլավ Օլգովիչի գլխավորությամբ։ 1156 թվականին այստեղ կառուցվել էին նոր փայտյա ամրություններ։ Ընդհանուր տարածքը մեծացել է 3-4 անգամ։ 12-րդ դարի կեչակեղևից պատրաստված պատվոգրի մեջ Մոսկվան հիշատակված է որպես Կուչկով։

Մոսկվայի իշխանության զինանշանը

1237-1238 թվականներին՝ Ռուսիայի վրա մոնղոլ-թաթարական ասպատակությունների ժամանակ, Մոսկվան կողոպտվեց, հրդեհվեց, սակայն այն շուտով վերականգնվեց։

Իշխանության մայրաքաղաք

Հիմնական հոդված՝ Մոսկվայի մեծ իշխանություն

13-րդ դարի երկրորդ կեսին իշխան Դանիիլ Ալեքսանդրովիչի (Ալեքսանդր Նևսկու որդին) իշխանության ժամանակ Մոսկվան դարձել է ինքնուրույն անկախ իշխանության կենտրոն։ Քաղաքի՝ առևտրային ուղիների խաչմերուկում գտնվելը նպաստում էր նրա աճին և զարգացմանը։ 14-րդ դարում Մոսկվայի կալվածքները ընդլայնվեցին, նրանց են միացվել Կոլոմենսկի և Մոժայսկի իշխանությունները։

14-րդ դարում տեղի է ունենում Մոսկվայի զարգացումը՝ որպես Մոսկովյան մեծ իշխանության կենտրոն։ Յուրի Դանիլովիչից սկսած մոսկովյան իշխանները կրում են Վլադիմիրսկի Մեծն իշխան տիտղոսը։ 14-րդ դարում Մոսկվա է տեղափոխվել միտրոպոլիտների նստավայրը, իսկ 1589 թվականին հիմնվել է Մոսկովյան պատրիարքարանը։ Այսպիսով, աճել է քաղաքի նշանակությունը՝ որպես կրոնական կենտրոն։

Հին Մոսկվայի գոտիների քարտեզ։ Կրեմլ, Չինաստան-քաղաք, Սպիտակ քաղաք, Հողե քաղաք

Իշխան Իվան Կալիտայի օրոք Մոսկվայում սկսվել է մասշտաբային շինարարություն, կառուցվել են առաջին քարե շինությունները (մինչ այդ քաղաքը ամբողջովին փայտից էր կառուցված)։ 14-րդ դարում և 15-րդ դարի սկզբներին Մոսկվան խոշոր առևտրային և արհեստի քաղաք էր; նրա կազմի մեջ էին մտնում Կրեմլի, Կիտայ-քաղաքի տարածքները, ինչպես նաև Զամոսկվորեչյեի, Զանեգլիմենյեի և Զայաուզյեի բնակավայրերը։

Ռուսական թագավորություն

Ռուսական միասնական թագավորության մայրաքաղ

Սիգիզմունդ ֆոն Գերբերշտեյնի «Մոսկովիայի գրությունները» գրքից փորագրված հատակագիծ։ Գերբերշտեյնը Մոսկվայում եղել է 1517 և 1526 թվականներին, հատակագիծը թվագրվում է 1556 թվականին։

15-րդ դարի վերջին Իվան Վասիլյևիչ III իշխանի օրոք Մոսկվան դառնում է ռուսական խոշորագույն պետության մայրաքաղաք, իսկ 16-րդ դարի սկզբին Վասիլի Իվանովիչ III իշխանի օրոք՝ ռուսական միասնական պետության մայրաքաղաք։ Նոր կարգավիճակը նպաստել է քաղաքի աճին և այն տնտեսական և մշակութային կենտրոն դառնալուն։ Զարգանում էր արդյունաբերությունը և արհեստները՝ զենքի, գործվածքների, կաշվե իրերի, խեցեղենի, ոսկերչական իրերի արտադրությունը, շինարարությունը։ Մեծ բարձունքների հասավ մոսկովյան ճարտարապետությունը։ Մոսկվայի սահմանները բավականին ընդլայնվեցին. 16-րդ դարի վերջերին նրա կազմի մեջ մտան Բելի քաղաքի և Զեմլյանոյ քաղաքի տարածքները։ Ստեղծվել է պաշտպանական կառույցների համակարգ։ 14-18-րդ դարերում Մոսկվայում մի քանի անգամ տեղի են ունեցել խոշոր ապստամբություններ և հրդեհներ։

1565 թվականին Իվան Ահեղ իշխանի կողմից Ռուսական պետությունը օպրիչինայի և զեմշչինայի բաժանելուց հետո, քաղաքը դարձավ վերջինիս մայրաքաղաքը։

Խառը շրջանում

1605 թվականին Մոսկվա են մտել ինքնակոչ կեղծ Դմիտրի I թագավորի զորքերը։ Ինքնակոչի իշխանությունը քաղաքում ընկել է 1606 թվականին, քաղաքացիական ապստամբության ընթացքում նա սպանվել է Մոսկվայի բնակիչների ձեռքով։ 1608-1610 թվականներին նորընտիր Վասիլի Շույսկի թագավորի օրոք, Մոսկվան պաշարվում է Տուշինոյի ճամբարում հաստատված երկրորդ ինքնակոչ կեղծ Դմիտրի II-ի զորքերի կողմից։ Այդ ժամանակահատվածում Մոսկվայի հաղորդակցությունը պետության այլ շրջանների հետ բարդանում է։ Պաշարումը հաջողվում է հանել 1610 թվականին, երբ Միխայիլ Սկոպին-Շույսկի զորքերը շվեդական վարձկանների հետ Նովգորոդի կողմից մոտենում են Մոսկվային։

1610 թվականին Վասիլի Շույսկիի զորքերի Կլուշինսկի ճակատամարտում պարտությունից հետո Մոսկվան գրավել են Ստանիսլավ Ժոլկևսկու լեհական զորքերը։ 1611 թվականին Պրոկոպիյ Լյապունովի, Իվան Զարուցկիի և իշխան Դմիտրի Տրուբեցկիի ղեկավարության տակ Առաջին տարածքային աշխարհազորի՝ քաղաքը լեհերից ազատելու փորձերը հաջողությամբ չեն ավարտվել։ 1612 թվականին Երկրորդ տարածքային աշխարհազորի զորքերը Կուզմա Մինինի և իշխան Դմիտրի Պոժարսկիի գլխավորությամբ՝ նոյեմբերի 4-ին ջախջախելով լեհական զորքերին, ազատագրել են Մոսկվան լեհերից՝ ստիպելով 1612 թվականին հանձնել իրենց կայազորը Կրեմլում և հեռանալ Մոսկվայից։

Ռոմանովների իշխանության առաջին 100-ամյակ

Մոսկվայում 1613 թվականին թագավոր է օծվել Միխայիլ Ֆյոդորովիչը, ով սկիզբ է դրել Ռոմանովների դինաստիայի ավելի քան 300-ամյա կառավարմանը։

17-րդ դարում Մոսկվայի կազմի մեջ վերջնականապես մտնում է Զեմլյանի քաղաքը, ավարտվում է Մոսկովյան Կրեմլի շինարարությունը և այն ձեռք է բերում ժամանակակից տեսք։ Ստեղծվում են Յամսկայա, Մեշչանսկայա, Նեմեցկաայա արվարձանները։ Մեծ նշանակություն է ձեռք բերում թագավորական Կոլոմենսկոյե նստավայրը։ 17-րդ դարի կեսը և երկրորդ կեսը Մոսկվայում հայտնի է դարձել մի շարք սոցիալական և քաղաքական ապստամբություններով։

• 
  Մեծ սով, 1601 թվական
• 
  Տրոիցե-Սերգիյան մայրավանքի պաշարումը, 1608 թվական
• 
  Լեհերի վտարումը Կրեմլից, 1612 թվական
• 
  Ստրելեցյան խռովություն, 1698 թվական

Ռուսական կայսրություն

Մայրաքաղաքի կարգավիճակի կորստից հետո

1712 թվականին Ռուսաստանի մայրաքաղաքը տեղափոխվել է Սանկտ Պետերբուրգ։ 1728 թվականին Պետրոս II-ի օրոք Մոսկվա է տեղափոխվել կայսերական պալատը, որն այստեղ գտնվել է մինչ 1732 թվականը, երբ Աննա Յոհանովնան կրկին վերադարձրել է այն Սանկտ Պետերբուրգ։ Մոսկվան պահպանել է մայրաքաղաքի «հնագույն մայրաքաղաք» տիտղոսը և եղել է կայսրերի թագադրման վայր։ Այդ տիտղոսը կիրառվում է Մոսկվայի, որպես քաղաքի՝ պատմական տարիքն ընդգծելու համար, որտեղ առաջին անգամ ստեղծվել է ռուսական ցարի գահը։ Բրոքհաուսի և Եփրոնի հանրագիտական բառարանում Մոսկվան անվանվում է որպես «Ռուսաստանի առաջին մայրաքաղաք» (ռուս.՝ первопрестольная столица России)։ Սերգեյ Օժեգովի և Նատալյա Շվեդովայի բացատրական բառարանը «первопрестольный» բառը բացատրում է, որպես հնագույն մայրաքաղաք։ Այդ տերմինը լայնորեն կիրառվում է նաև այժմ հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտներում որպես հոմանիշ և Մոսկվայի ոչ պաշտոնական անվանում։

1755 թվականին Միխայիլ Լոմոնոսովի և Իվան Շուվալովի կողմից կայսրուհի Ելիզավետա հրամանով հիմնվում է Մոսկվայի համալսարանը։

1812 թվականին Հայրենական պատերազմի ժամանակ Մոսկվան գրավել են Նապոլեոնի զորքերը և մայրաքաղաքը խիստ տուժել է հրդեհից։ Տարբեր գնահատումներով, մոսկովյան հրդեհի արդյունքում այրվել է շինունությունների 80%-ը։ Մոսկվայի վերականգնման գործընթացը տևել է ավելի քան երեսուն տարի, կառուցվել է Քրիստոս Փրկիչ տաճարը (ռուս.՝ Храм Христа Спасителя)։ 19-րդ դարի վերջերին Մոսկվայում շահագործման է հանձնվել տրամվայը։

1851 թվականին բացվել է Մոսկվան Սանկտ Պետերբուրգի հետ միացնող երկաթուղային հաղորդակցությունը։

1896 թվականին Նիկոլայ II կայսրի թագադրման հետ կապված միջոցառումների ժամանակ, Խոդինսկի դաշտում տեղի է ունեցել մեծ քանակությամբ զոհերի պատճառ դարձած խոշոր հրմշտոցը, որը ստացել է «Խոդինսկի ողբերգություն» անվանումը։

1905 թվականի դեկտեմբերին Մոսկվայում տեղի են ունեցել հեղափոխական անհանգստություններ և փողոցային բարիկադային մարտեր։

Դ. Ս. Ինդեյցև, Կրեմլի համայնապատկերը Տայինիցկայա աշտարակից, 1848 թվական

Օ. Կադոլ, Մոսկվայի շրջանային համայնապատկերը՝ Կրեմլի Սպասսկայա աշտարակից, 1819-1823 թթ

Մոսկվայի տեսքը 1867 թվականին։ Սեղմեք այստեղ, որպեսզի տեսնեք նշումներով պատկերը։

1917 թվականի իրադարձություններ և Քաղաքացիական պատերազմ

Հիմնական հոդված՝ Մոսկվան Քաղաքացիական պատերազմի տարիներին

1917 թվականի օգոստոսի կեսերին Մոսկվայում անց է կացվել Համառուսական պետական համաժողով, որը գումարվել է Ժամանակավոր կառավարության կողմից։

1917 թվականի հոկտեմբերի 25-ին, Պետրոգրադում Ձմեռային պալատի վրա գրոհի հետ միաժամանակ, սկսվել է բոլշևիկների մոսկովյան զինված ապստամբությունը, որին, ի համեմատ Պետրոգրադի ապստամբությանը, Մոսկվայում համառ դիմադրություն է ցուցաբերվել։ Ապստամբության հակառակորդները, որոնց թվում գերակշռում էին մոսկովյան ռազմական ուսումնարանների յունկերները, համախմբվեցին հանրային անվտանգության կոմիտեի մեջ և գրավեցին Կրեմլը, որպեսզի հակազդեն հարձակվողներին։ Դիմակայությունը ավարտվեց յունկերների և կարմիր գվարդիականների միջև տեղի ունեցած արյունալի մարտերով, որոնք քաղաքում շարունակվեցին 1917 թվականի հոկտեմբերի 25-ից նոյեմբերի 2-ը, ինչի արդյունքում վնասվել է Մոսկվայի պատմական կենտրոնը և Կրեմլը։

1918 թվականին Պետրոգրադից Մոսկվա է տեղափոխվում բոլշևիկների կառավարությունը և Մոսկվան դառնում է ՌՍՖՍՀ մայրաքաղաք։

1919 թվականի երկրորդ կեսի սկզբին Մոսկվայի հակաբոլշևիկյան կազմակերպությունները, որոնք ղեկավարվում էին Ազգային կենտրոնի կողմից, խորհրդային իշխանությունը տապալելու նպատակով քաղաքում ապստամբություն կազմակերպելու փորձ են կատարում, սակայն այն ձախողվում է։ Մոսկվայի ընդհատակյա հակախորհրդային կազմակերպությունների բազմաթիվ անդամներ գնդակահարվել են Կարմիր տեռորի իրադարձությունների ընթացքում Համառուսական արտակարգ կոմիտեի (ռուս.՝ Всероссийская чрезвычайная комиссия (ВЧК)) կողմից։

• 
  Կարմիր հրապարակ, Ֆ. Ալեկսեև, 1808 թվական
• 
  Մոսկովյան հրդեհ, 1812 թվական
• 
  Արբատ փողոցը, 1890-ական թթ
• 
  Մոսկվայի ընդհանուր համայնապատկերը, 1900-ական թթ

Խորհրդային շրջան

1920 թվականին Քաղաքացիական պատերազմում բոլշևիկների հաղթանակի հետ սկսվել է քաղաքի զարգացման մեջ նոր, խորհրդային ժամանակաշրջան։ Խորհրդային ժամանակներում Մոսկվան կրկին դարձել է պետության կենտրոնը, մեծացել է քաղաքի միջազգային քաղաքական նշանակությունը։ Մոսկվան կառուցվում էր արագ տեմպերով, քաղաքին միացել են նախկին արվարձանները։ Նույն ժամանակաշրջանում քաղաքի կենտրոնի պատմական կառուցապատումը ենթարկվել է մասնակի ոչնչացման, քանդվել են մի շարք տաճարներ և վանքեր, որոնց թվի մեջ էին Քրիստոս Փրկիչ տաճարը և Չարչարանաց վանքը։ 1922 թվականին Մոսկվան դարձել է ԽՍՀՄ մայրաքաղաք։ Քաղաքում սկսել է արագորեն զարգանալ տրանսպորտային ենթակառուցվածքը։ Այսպես, 1924 թվականին Մոսկվայում բացվել է ավտոբուսային երթևեկությունը, 1933 թվականին շահագործման է հանձնվել առաջին տրոլեյբուսային երթուղին, իսկ 1935 թվականին ուղևորների համար բացվել է առաջին մետրոպոլիտենի գիծը։ Մոսկվայի անվան ջրանցքի շահագործմանը հանձնելուց և Մոսկվա գետի ջրի մակարդակի բարձրացումից հետո, Մոսկվա-գետի մոտակայքում գտնվող քաղաքի տարածքի մի մասը հայտնվել է ջրի տակ։ Մասնավորապես, ջրի տակ են անցել Դորոգոմիլովսկի և դրա հարակից Հրեական գերեզմանները։

Կենտգործկոմի նախագահության «ՌԽՖՍՀ տարածքում մարզային և տարածաշրջանային նշանակության վարչա-տարածքային միավորումների կրթության մասին» որոշմամբ 1929 թվականի հունվարի 14-ից մինչև 1929 թվականի հոկտեմբերի 1-ը ստեղծվել է Կենտրոնական արդյունաբերական շրջան, որի կենտրոնը գտնվում էր Մոսկվայում։

1931 թվականին ՌԽՖՍՀ երկու խոշորագույն քաղաքներ՝ Մոսկվան (հունիսի 16) և Լենինգրադը (դեկտեմբերի 3) բաժանվեցին առանձին վարչական միավորների՝ ՌԽՖՍՀ հանրապետական ենթակայության քաղաքներ։

Մոսկվայում արդյունաբերության տարիներին արագ տեմպերով զարգանում է բարձրագույն և միջին տեխնիկական ուսումնական հաստատությունների ցանցը։

Մոսկվայում 30-ական թվականներին ստեղծվել է գիտահետազոտական և տեխնիկական ոլորտի նախագծային ինստիտուտների մի ամբողջ համակարգ։ Դրանց ճնշող մեծամասնությունը մտնում էր ԽՍՀՄ Գիտությունների ակադեմիայի համակարգի մեջ։ Այդ նույն ժամանակ քաղաքում զարգանում են ԶԼՄ-ները, լույս են տեսնում մի շարք թերթեր, 1939 թվականից կազմակերպվում է կանոնավոր հեռուստատեսային հեռարձակում։ Հայրենական Մեծ պատերազմի ժամանակ քաղաքում են գտնվել Պաշտպանության պետական կոմիտեն և Կարմիր բանակի գլխավոր շտաբը, կազմավորվել է ազգային աշխարհազորը (ավելի քան 160 հազար մարդ)։

1941/1942 թվականների ձմռանը Մոսկվայի տակ տեղի է ունեցել հայտնի ճակատամարտը, որտեղ խորհրդային զորքերը իրենց առաջին հաղթանակն են տարել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբից։ 1941 թվականի հոկտեմբերին գերմանական զորքերը մոտեցան Մոսկվային, բազմաթիվ արդյունաբերական հիմնարկություններ տարհանվել էին, սկսվել է կառավարական հիմնարկությունների տարհանում Կույբիշև։ 1941 թվականի հոկտեմբերի 20-ին Մոսկվայում պաշարողական դրություն է հայտարարվել։ Սակայն, չնայած դրան, նոյեմբերի 7-ին Կարմիր հրապարակում տեղի է ունեցել զորահանդես, որտեղից զորքերը ուղևորվում էին ուղիղ ռազմաճակատ։ 1941 թվականի դեկտեմբերին Մոսկվայի տակ «Կենտրոն» գերմանական բանակային խմբի հարձակումը կասեցվել է։ 1945 թվականի հունիսի 24-ին Կարմիր հրապարակում տեղի է ունեցել Հաղթանակի շքերթը։

1952-1957 թվականներին անց են կացվել բարձրահարկ շինությունների կառուցապատման աշխատանքներ, որոնք հետագայում ստացել են «Ստալինյան բարձրահարկ շինություններ» անվանումը և որոնք դարձել են խորհրդային ժամանակաշրջանի Մոսկվայի խորհրդանիշներից մեկը։

1960 թվականին կազմավորվել է Մոսկվայի նոր սահմանը Մոսվայի օղակաձև ավտոմոբիլային ճանապարհով (ռուս.՝ МКАД), որի սահմաններից քաղաքը սկսեց դուրս գալ միայն 1984 թվականին։

1960-ականների վերջերին և 1970-ականների սկզբներին քաղաքի կենտրոնը կրկին ենթարկվել է լուրջ վերակառուցման։ Գոյություն ունեցող ճանապարհների լայնացման, նոր ավտոմայրուղիների և բարձրահարկ շինությունների կառուցման համար քանդվել են Մոսկվայի մի շարք ճարտարապետական հուշարձաններ։

1957 և 1985 թվականներին Մոսկվայում անց են կացվել Երիտասարդության և ուսանողների համապատասխանաբար 6-րդ և 12-րդ համաշխարհային փառատոնները։ 1980 թվականին Մոսկվայում անց են կացվել 22-րդ ամառային Օլիմպիական խաղերը։

• 
  Կործանված Փոքր Նիկոլաևյան պալատ, 1917 թվական
• 
  Մոսկվայի ճակատամարտը, 1941 թվական
• 
  Հաղթանակի օրվա 30-ամյակի տոնակատարությունը Կարմիր հրապարակում
• 
  ԽՍՀՄ փլուզում

Մեր օրերում

Կոմերիտական հրապարակ, որը հայտնի է նաև «Երեք կայարանների հրապարակ» անունով

1991 թվականի օգոստոսի 19-22-ը քաղաքում տեղի է ունեցել Արտակարգ դրության պետական կոմիտեի (ռուս.՝ Госуда́рственный комите́т по чрезвыча́йному положе́нию (ГКЧП)) կողմից կազմակերպված Օգոստոսյան պուտչը։ 1993 թվականին նախագահի և խորհրդարանի առճակատման արդյունքում ծագած սահմանադրական պետական ճգնաժամը հասել է իր գագաթնակետին։ 1993 թվականի հոկտեմբերի 3-4-ը տեղի է ունեցել «Օստանկինո» հեռուստակենտրոնի գրավման փորձը և Գերագույն Խորհրդի («Սպիտակ տան») շենքի գնդակոծումը։ Այնուհետև քաղաքում տեղի են ունեցել զգալի փոփոխություններ։ 1995 թվականին հաստատվել են մայրաքաղաքի նոր պաշտոնական խորհրդանիշերը՝ զինանշանը, դրոշը և քաղաքի օրհներգը։ Սկսվել են տաճարների վերականգնողական աշխատանքները, ինչպես նաև սկսվել է բոլշևիկների կողմից պայթեցված Քրիստոսի Փրկիչ տաճարի լայնամասշտաբ կրկնօրինակի շինարարությունը։

1990-ական թվականների վերջերին, 2000-ականների սկզբներին քաղաքը առաջին անգամ առճակատվել է միջազգային ահաբեկչության սպառնալիքի հետ։ Մոսկվայում տեղի ունեցան մի քանի ահաբեկչական գործողություններ։

Վերջին տարիների ընթացքում Մոսկվայում անց են կացվում բազմաթիվ միջազգային մշակութային և սպորտային միջոցառումներ։

2000-ական թվականների սկիզբը նշանավորվել է ճարտարապետական կապիտալ վերափոխումներով։ Քաղաքը լրջորեն վերակառուցվում է՝ կառուցվում են բազմահարկանի գրասենյակային շինություններ, ժամանակակից տրանսպորտային ենթակառուցվածք, էլիտար շինություններ, առաջացել է նոր բիզնես կենտրոն՝ «Մոսկվա Սիթի» շրջանը։ Միևնույն ժամանակ նշվում է, որ այդ «շինարարական բումը» հանգեցրել է քաղաքի պատմական տեսքի ավերմանը, ճարտարապետական հուշարձանների և քաղաքային միջավայրի ոչնչացմանը։ Իրենից լուրջ խնդիր է ներկայացնում ոչ այդքան լավ զարգացած տրանսպորտային ենթակառուցվածքը, որի պատճառով առաջանում են ավտոմոբիլային խցանումներ և հասարակական տրանսպորտի գերծանրաբեռնվածություն։ Հասարակական տրանսպորտի համար հատկացված գծերը դեռևս ցանկալի արդյունքներ չեն բերել։

Մոսկվան նաև բախվել է մի շարք այլ խնդիրների հետ։ Քաղաքը դարձել է Կենտրոնական Ասիայի երկրներից, Չինաստանից, Հյուսիսային Կովկասի և Հարավային Կովկասի հանրապետություններից, ինչպես նաև Ռուսաստանի ներքին տարածաշրջաններից աշխատանքային ներգաղթյալների ներհոսքի կենտրոն։ Ներգաղթյալների ներհոսքը գործնականորեն ոչ մի կերպ չի կարգավորվում, օրենսդիր մեխանիզմները, որոնք ուղղված են այդպիսի կարգավորումների վրա, հաճախ չեն աշխատում, ինչի հետևանքով ստեղծվում է անբարենպաստ իրավիճակ՝ քաղաքի հաղորդակցությունը, մետրոպոլիտենը, ճանապարհային ցանցը գերծանրաբեռնված են, նկատվում է հանցագործությունների աճ, որոնցից մեծ մասը կատարվում է ներգաղթյալների կողմից, ովքեր չունեն մշտական բնակության վայր, սոցիալական և կենցաղային տարրական պայմաններ։ Արտասահմանյան ներգաղթյալները բացարձակապես սոցիալապես հարմարեցված չեն, հաճախ բնակվում են ազգային խմբերով։ Ներկայումս թվարկված խնդիրները միայն աճում են, Մոսկվայի կառավարությունը և Քաղաքային դուման այդ խնդիրների օրենսդրական լուծման համար հստակ միջոցներ չեն ձեռնարկում։

Մինչ 2010 թվականը Մոսկվան ուներ պատմական բնակավայրի կարգավիճակ, սակայն Ռուսաստանի Մշակույթի նախարարության 2010 թվականի հուլիսի 29-ի № 418/339 որոշմամբ քաղաքը զրկվել է այդ կարգավիճակից։

20-րդ դարի 90-ական թվականներից ակտիվորեն քննարկվում է Մոսկվայի և Մոսկվայի մարզի միավորման նախագիծը, 2011 թվականի ամռանը հայտնվեց Մոսկվայի և դրա ապակենտրոնացման ավելի մանրամասն նախագիծը՝ հարավ-արևմտյան տարածքների միավորման շնորհիվ, այդ նախագիծը (այսպես կոչված «Նոր Մոսկվան» կամ «Մեծ Մոսկվան») իրականացվեց 2012 թվականին։

• 
  Կարմիր հրապարակ
• 
  Մոսկվա Սիթի
• 
  Փողոց Արբատ

Մոսկվայի տեսքը Վորոբյովի լեռներից 2011 թվականին. Մոսկվա Սիթի, Մոսկվա գետ, Լուժնիկի (մարզադաշտ), Վորոբյովի լեռներ (մետրոպոլիտենի կայարան), Ռուսական գիտությունների ակադեմիայի շենք

Պարգևներ

• Հերոս քաղաք կոչում (1965 թվականի մայիսի 8) «Ոսկե աստղ» մեդալի և Լենինի շքանշանի պարգևատրումով՝ ԽՍՀՄ մայրաքաղաք Մոսկվայի աշխատավորների կողմից գերմանա-ֆաշիստական զավթիչների դեմ պայքարի ընթացքում արտահայտված Հայրենիքի նկատմամբ նշանավոր վաստակի, զանգվածային հերոսության, քաջության և վճռականության համար, ինչպես նաև Հայրենական Մեծ պատերազմում խորհրդային ժողովրդի հաղթանակի 20-ամյակի հիշատակին։
• Լենինի շքանշան (1947 թվականի սեպտեմբերի 6)՝ Հայրենիքի առջև Մոսկվայի աշխատավորների գերմանական զավթիչների դեմ պայքարի ընթացքում նշանավոր վաստակի, քաջության և հերոսության համար, արդյունաբերության և մշակույթի ոլորտում հասած հաջողությունների, ինչպես նաև քաղաք Մոսկվայի 800-ամյակի հետ կապված քաղաքի վերակառուցման գլխավոր ծրագրի իրականացման համար։
• Հոկտեմբերյան Հեղափոխության շքանշան (1967 թվականի նոյեմբերի 4)՝ Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխության 50-ամյակի հիշատակին։

Իշխանական մարմիններ

Մոսկվայի իշխանություններ

Հիմնական հոդված՝ [[:Մոսկվայի կառավարություն, Մոսկվայի քաղաքապետ, Մոսկվայի քաղաքային դումա, Մոսկվա քաղաքի կանոնադրություն]]

Մոսկվայի քաղաքապետարան

Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրության համաձայն՝ Մոսկվան համարվում է դաշնության ինքնուրույն սուբյեկտ, այսպես կոչվող դաշնային նշանակության քաղաք։

Մոսկվայում գործադիր իշխանությունը իրականացնում է Մոսկվայի Կառավարությունը՝ քաղաքապետի գլխավորությամբ, օրենսդիրը՝ Մոսկվայի քաղաքային դուման, որը բաղկացած է 35 պատգամավորներից, որոնցից 18-ը 2009 թվականից ընտրվում են կուսակցական ընտրակարգով, 17-ը՝ մեծամասնական ընտրակարգով։ Քաղաքապետի վերջին ընտրությունները անց են կացվել 2003 թվականի դեկտեմբերի 7-ին։ 2012 թվականի հունիսի 27-ին Մոսկովյան քաղաքային դուման օրենք է ընդունել, ըստ որի, քաղաքապետը կրկին ընտրվելու է ուղղակի գաղտնի քվեարկությամբ։

Ղեկավարումն իրականացվում է 10 վարչական միավորների միջոցով, որոնք միավորում են Մոսկվայի շրջանները տարածքային հիմունքներով վարչական շրջանների և 125 մարզային խորհուրդների մեջ։ «Մոսկվա քաղաքի տեղական ինքնավարության կազմակերպման մասին» օրենքին համաձայն՝ 2003 թվականի սկզբից տեղական ինքնավարության գործադիր մարմիններ են քաղաքապետարանները, ներկայացուցչական մարմիններ՝ մունիցիպալ ժողովը, որի անդամները ընտրվում են ներքաղաքային մունիցիպալ կանոնադրությանը համապատասխան։

Մոսկվայի օրենսդիր և գործադիր իշխանությունների, ինչպես նաև տեղական ինքնավարության մարմինների քաղաքում գործելու սկզբունքները սահմանվում են քաղաք Մոսկվայի Կանոնադրությամբ և քաղաքի այլ նորմատիվ ակտերով։

Իշխանության դաշնային մարմիններ

Հիմնական հոդված՝ [[:Ռուսաստանի Դաշնության կառավարության շենք, Պետական դումա]]

Ռուսաստանի Դաշնության Կառավարական Տունը

Մոսկվայում՝ որպես քաղաքում, որը ՌԴ Սահմանադրությամբ օժտված է մայրաքաղաքային գործառույթներով, գտնվում են երկրի իշխանության օրենսդիր, գործադիր և դատական դաշնային մարմիններ՝ բացառությամբ ՌԴ Սահմադրական դատարանի, որը 2008 թվականից գտնվում է Սանկտ Պետերբուրգում։

Ռուսաստանի Դաշնության կառավարությունը իշխանության գործադիր մարմին է, գտնվում է Ռուսաստանի Դաշնության կառավարության շենքում, Մոսկվայի կենտրոնում Կրասնոպրեսնենսկի առափնյայի մոտ։ Պետական դուման գտնվում է Օխոտնի Ռյադ փողոցի վրա։ Դաշնության խորհուրդը գտնվում է Բոլշայա Դմիտրովկա փողոցի վրա տեղակայված շենքում։ Ռուսաստանի Դաշնության գերագույն դատարանը և Ռուսաստանի Բարձրագույն Արբիտրաժ Դատարանը նույնպես գտնվում են Մոսկվայում։

Բացի այդ, Մոսկովյան Կրեմլը համարվում է Ռուսաստանի Դաշնության Նախագահի նստավայրը։ Նախագահի աշխատանքային նստավայրը Կրեմլում գտնվում է Սենատի շենքում։

Վարչատարածքային բաժանում

Հիմնական հոդված՝ [[:Մոսկվայի վարչատարածքային բաժանում]]

Տես նաև՝ Մոսկվայի տարածքում գոյություն ունեցող բնակավայրերի ցանկը և Մոսկվայի ագլոմերացիա

Մոսկվայի տարածքային փոփոխությունները 1922 թվականից մինչև 1995 թվականը

Մոսկվայի տարածքային միավորներն են համարվում մարզերը, բնակավայրերը և վարչական շրջանները, որոնք ունեն քաղաքի իրավական ակտերի կողմից ամրագրված անվանումներ և սահմաններ։

Մոսկվա, Ռուսաստան
Վարչական շրջաններ	12
Մարզեր	125
Բնակավայրեր	21

• Վարչական շրջանը Մոսկվա քաղաքի տարածքային միավոր է, որն ձևավորվել է տվյալ տարածքի վարչական կառավարման համար, ներառում է Մոսկվայի մի քանի մարզեր կամ բնակավայրեր։ Վարչական շրջանի սահմանները չեն կարող հատել մարզերի և բնակավայրերի սահմանները։
• Մարզը ձևավորվել է հաշվի առնելով տվյալ տարածքների պատմական, աշխարհագրական, քաղաքաշինական առանձնահատկությունները, բնակչության թիվը, սոցիալ-տնտեսական հատկանիշները, տրանսպորտային հաղորդակցության տեղակայումը, ինժեներային ենթակառուցվածքի առկայությունը և տարածքի այլ առանձնահատկությունները։
• Բնակավայրը Մոսկվայի տարածքային միավոր է, որը ձևավորվում է այն տարածքների վրա, որոնք 2012 թվականի հուլիսի 1-ից տարածքի ընդլայնման հետ կապված նախագծի շրջանակներում մտնում են Մոսկվայի կազմի մեջ։

Մարզի և բնակավայրի ձևավորումը, վերակազմավորումը և վերացումը, նրանց անվանակարգելը, նրանց սահմանների հաստատումը և փոփոխությունը իրականացվում է Մոսկովյան քաղաքային Դումայի կողմից, Մոսկվայի քաղաքապետի առաջարկությամբ, իսկ վարչական շրջաններինը՝ Մոսկվայի քաղաքապետը։

Մոսկվայի վարչական շրջանները.
1. Կենտրոնական վարչական շրջան
2. Հյուսիսային վարչական շրջան
3. Հյուսիս-Արևելյան վարչական շրջան
4. Արևելյան վարչական շրջան
5. Հարավ-Արևելյան վարչական շրջան
6. Հարավային վարչական շրջան
7. Հարավ-Արևմտյան վարչական շրջան
8. Արևմտյան վարչական շրջան
9. Հյուսիս-Արևմտյան վարչական շրջան
10. Զելենոգրադսկի վարչական շրջան
11. Նովոմոսկովսկի վարչական շրջան
12. Տրոիցկի վարչական շրջան

Մինչև 2012 թվականի հուլիսի 1-ը Մոսկվայում կար 125 մարզ և 10 վարչական շրջան։ 2012 թվականի հուլիսի 1-ի Մոսկվայի տարածքի ընդլայնումից հետո ձևավորվել է 2 նոր վարչական շրջան (Նովոմոսկովսկի և Տրոիցկի), իսկ նրանց կազմում 21 բնակավայր։

Մոսկվան բաժանված է 12 վարչական շրջանների, որոնցից Զելենոգրադսկի, Նովոմոսկովսկի և Տրոիցկի շրջանները ամբողջությամբ գտնվում են Մոսկվայի օղակաձև ավտոմայրուղու սահմաններից դուրս՝ Կենտրոնական, Հյուսիսային, Հյուսիսարևելյան, Արևելյան, Հարավարևմտյան, Արևմտյան, Հյուսիսարևմտյան, Զելենոգրադսկի, Նովոմոսկովսկի, Տրոիցկի շրջանները։

Իր հերթին Մոսկվայի շրջանները (բացի Նովոմոսկովսկի և Տրոիցկի շրջաններից) բաժանվում են մարզերի․ Մոսկվայում դրանք 125 են։ Մոսկվայի մի քանի մարզեր համարվում են էքսկլավներ։ Շրջանների ղեկավարումը իրականացնում են շրջանային պրեֆեկտուրաները, մարզերինը՝ մարզային վարչությունները։

Նովոմոսկովսկի և Տրոիցկի շրջանները բաղկացած են Մոսկվայի այնպիսի նոր տարածքային միավորներից, ինչպիսիք են բնակավայրերը։ Այդ բնակավայրերի սահմաններում ստեղծվել են այնպիսի ներքաղաքային մունիցիպալ կառույցներ, ինչպիսիք են բնակավայրերը և քաղաքային շրջանը։ Շրջանները 2013 թվականի դրությամբ գտնվում են ընդհանուր պրեֆեկտուրայի ղեկավարման տակ։

Պաշտոնական խորհրդանիշեր

Մոսկվայի զինանշանը, դրոշը և օրհներգը քաղաքի պաշտոնապես հաստատված խորհրդանիշերն են։

Մոսկվայի զինանշանը և դրոշը իրենցից ներկայացնում են մուգ կարմիր գույնի հերալդիկ վահան և ուղղանկյունաձև պաստառ ձիավորի՝ Սուրբ Գևորգ Հաղթանակաբերի պատկերով, ով նետով խոցում է սև Վիշապին։ Մոսկվա քաղաքի օրհներգը երաժշտա-բանաստեղծական ստեղծագործություն է, որը ստեղծվել է Իսահակ Օսիպովի Դունաևսկու երգի հիման վրա, Մարկ Լիսյանսկու և Սերգեյ Իվանի Ագրանյանի «Իմ Մոսկվա» բանաստեղծության վրա։

Բնակչություն

Բնակչության 1350-2024 թվականների վիճակագրություն

Տարի Բնակչություն 1350 30 000 ± 5000 մարդ 1400 40 000 ± 5000 մարդ 1600 100 000 ± 10 000 մարդ 1638 200 000 ± 10 000 մարդ 1710 160 000 ± 10 000 մարդ 1725 145 000 ± 10 000 մարդ 1738 138 400 ± 100 մարդ 1750 130 000 ± 5000 մարդ 1775 161 000 ± 1000 մարդ 1785 188 700 ± 100 մարդ 1800 250 000 ± 10 000 մարդ 1811 270 200 ± 100 մարդ 1813 215 000 ± 1000 մարդ 1825 241 500 ± 100 մարդ 1830 305 600 ± 100 մարդ 1835 335 800 ± 100 մարդ 1840 349 100 ± 100 մարդ 1847 353 300 ± 100 մարդ 1852 373 800 ± 100 մարդ 1856 368 800 ± 100 մարդ 1858 377 800 ± 100 մարդ 1859 379 300 ± 100 մարդ 1863 462 500 ± 100 մարդ 1864 351 600 ± 100 մարդ 1868 416 400 ± 100 մարդ 1871 601 969 մարդ 1882 753 500 ± 100 մարդ 1886 753 459 մարդ 1891 822 400 ± 100 մարդ 1897 1 039 000 ± 0 մարդ 1900 1 175 000 ± 1000 մարդ 1902 1 174 700 ± 100 մարդ 1907 1 345 700 ± 100 մարդ 1908 1 359 200 ± 100 մարդ 1912 1 617 157 մարդ 1913 1 563 100 ± 100 մարդ 1914 1 762 700 ± 100 մարդ 1915 1 817 000 ± 100 մարդ 1917 1 854 400 ± 100 մարդ 1920 1 028 200 ± 100 մարդ 1923 1 542 900 ± 0 մարդ 1926 2 080 000 ± 1000 մարդ 1928 2 127 200 ± 100 մարդ 1931 2 781 300 ± 100 մարդ 1936 3 641 500 ± 100 մարդ 1939 4 131 633 մարդ 1956 4 839 000 ± 0 մարդ 1959 5 045 905 մարդ 1967 6 422 000 ± 1000 մարդ 1970 6 941 961 մարդ 1972 7 151 000 ± 1000 մարդ 1973 7 255 000 ± 1000 մարդ 1975 7 862 000 ± 1000 մարդ 1976 7 658 000 ± 1000 մարդ 1979 7 830 509 մարդ 1982 8 111 000 ± 1000 մարդ 1985 8 652 000 ± 1000 մարդ 1986 8 527 000 ± 1000 մարդ 1987 8 815 000 ± 1000 մարդ 1989 8 769 117 մարդ 1990 8 880 124 մարդ 1991 9 017 415 մարդ 1992 9 067 808 մարդ 1993 9 066 025 մարդ 1994 9 066 612 մարդ 1995 9 085 457 մարդ 1996 9 246 727 մարդ 1997 9 411 236 մարդ 1998 9 604 297 մարդ 1999 9 783 242 մարդ 2000 9 932 932 մարդ 2001 10 114 203 մարդ 2002 10 382 754 մարդ 2003 10 386 903 մարդ 2004 10 535 681 մարդ 2005 10 726 429 մարդ 2006 10 923 762 մարդ 2007 11 091 428 մարդ 2008 11 186 851 մարդ 2009 11 281 631 մարդ 2010 11 503 501 մարդ 2011 11 776 764 մարդ 2012 11 856 578 մարդ 2013 11 979 529 մարդ 2014 12 108 257 մարդ 2015 12 197 596 մարդ 2017 12 380 664 մարդ 2018 12 500 123 մարդ 2019 12 615 882 մարդ 2020 12 692 466 մարդ 2021 12 455 682 մարդ 2024 13 149 000 մարդ

Մոսկվայի բնակչության թիվը Ռուսաստանի պետական վիճակագրական ծառայության տվյալների համաձայն կազմում է 12 197 596 մարդ (2015): Բնակչության խտությունը կազմում է 4857,66 մարդ/կմ² (2015)։

Մոսկվան Ռուսաստանի ամենախոշոր քաղաքն է բնակչության թվով և ամենաբնակեցվածը՝ բոլոր քաղաքների թվում, որոնք ամբողջությամբ գտնվում են Եվրոպայում։ Նրա ագլոմերացիան մոտ 15 միլիոն մարդ մշտական բնակչության թվով նույնպես համարվում է Ռուսաստանի և Եվրոպայի ամենախոշորը։

Մոսկվայի բնակչության թիվը 2002 թվականի Համառուսական մարդահամարի արդյունքներով՝ բնակչության թիվը կազմել է 10 382 754 մարդ։ Ընթացիկ վիճակագրական հաշվառման պաշտոնական տվյալներով՝ 2012 թվականի սեպտեմբերի 1-ի դրությամբ քաղաքի բնակչությունը կազմում էր 11 911,1 հազար մարդ։ 2010 թվականի հոկտեմբերի մարդահամարի նախնական տվյալներով Մոսկվայում մշտապես բնակվում է 11 643 060 մարդ և միայն 30 հազարը ժամանակավորապես են բնակվում մայրաքաղաքում, 1,2 միլիոն մոսկվայաբնակներ տարբեր պատճառներից ելնելով հրաժարվել են մասնակցել մարդահամարին։ Մոսկվայի Դաշնային միգրացիոն ծառայության վարչությունը տեղեկացրել է, որ Մոսկվայում մշտական գրանցում ունի 9 060 մարդ, ժամանակավոր գրանցում ունի 1 100 հազար մարդ, միգրացիոն հաշվառման վրա է կանգնած 340 հազար արտասահմանցի։ 600-800 հազար ռուսական քաղաքացի, Դաշնային միգրացիոն ծառայության վարչության գնահատականով, Մոսկվայում բնակվում են առանց գրանցման Դաշնային միգրացիոն ծառայության մարմիններում։

Քաղաքի բնակչության մասին պաշտոնական տվյալները հաշվի են առնում միայն մշտապես բնակություն հաստատող քաղաքացիներին։ Մոսկվայի դաշնային միգրացիոն ծառայության վարչության տվյալներով՝ 2008 թվականին պաշտոնական հաշվառումով գրանցվել է ևս 1 միլիոն 800 հազար եկվոր (աշխատանքային միգրանտներ և գաստարբայտերներ, ուսանողներ և այլք), ինչպես նաև քաղաքում, 2005 թվականի դրությամբ, փորձագետների գնահատումներով, գտնվում են մոտ 1 միլիոն չգրանցված միգրանտներ։

Մոսկվայի բնակչության մշտական աճը բացատրվում է հիմնականում այլ տարածաշրջաններից բնակչության ներգաղթով։ Այդ ներքին ներգաղթի երևույթը խորհրդային ժամանակներում անվանում էին «լիմիտավորներ» (ռուս.՝ «лимитчики»)։

Մոսկովյան արտասանությունը համարվում է ռուսական գրական լեզվի արտասանության նորմը։

Մոսկվայի միջազգային առևտրային կենտրոն «Մոսկվա Սիթի»

Մոսկվայի բնակչության ազգային կազմը, 2002 թվականի մարդահամարի և բնակչության 2010 թվականի մարդահամարի տվյալների համաձայն, բաշխված է հետևյալ կերպ՝ ռուսներ - 9 930 410 (91,65 %), ուկրաինացիներ - 154 104 (1,42 %), թաթարներ - 149 043 (1,38 %), հայեր - 106 466 (0,98 %), ադրբեջանցիներ - 57 123 (0,53 %), հրեաներ - 53 142 (0,49 %), բելառուսներ - 39 225 (0,36 %), վրացիներ - 38 934 (0,36 %), ուզբեկներ - 35 595 (0,33 %), տաջիկներ - 27 280 (0,25 %), մոլդովացիներ - 21 699 (0,20 %), ղրղզներ - 18 736 (0,17 %), մորդվաներ - 17 095 (0,16 %), չեչեններ - 14 524 (0,13 %), չուվաշներ - 14 313 (0,13 %), օսեր - 11 311 (0,10 %), անձինք, ովքեր չեն նշել իրենց ազգությունը - 668 409 (5,81 %)։

Ռուսների տոկոսը Մոսկվայում գերազանցում է միջին ցուցանիշը ամբողջ Ռուսաստանով (80%), ինչպես նաև բարձր է հայերի և հրեաների տոկոսային բաժինը ի համեմատ միջինռուսականի (0,78 % և 0,16 % համապատասխանաբար)։ Ռուսների բաժինը մեծացել է 1989 թվականի մարդահամարի պահից, երբ նրանք կազմում էին 89,7 %։

Տնտեսություն

Մոսկվան համառուսական մասշտաբով համարվում է խոշորագույն ֆինանսական կենտրոն, միջազգային բիզնես կենտրոն և երկրի տնտեսության մեծ մասի կառավարման կենտրոն։ Այսպես, օրինակ՝ Մոսկվայում են կենտրոնացված Ռուսաստանում գրանցված բանկերի կեսը։ Բացի այդ, խոշորագույն կազմակերպությունների մեծ մասը գրանցված են և ունեն կենտրոնական գրասենյակներ Մոսկվայում, չնայած նրան, որ նրանց արտադրանքը կարող է գտնվել Մոսկվայից հազարավոր կիլոմետր հեռավորության վրա։

Ռուսական առավել հզոր կրող հրթիռ պրոտոն, որը մշակվել և ատրադրվում է ՊՏԳԱԿ Խրունիչևում

2008 թվականի տվյալներով, ՀՆԱ ծավալով (321 միլիարդ $) Մոսկվան գտնվում էր 15-րդ տեղում աշխարհի խոշոր քաղաքների թվում։

Քաղաքի տարածքում գործում են ռազմական արդյունաբերության զգալի թվով կազմակերպություններ, որոնց շարքում.

• Մ.Վ. Խրունիչևի անվան պետական տիեզերական գիտա-արտադրական կենտրոն։
• ՌՕԿ «ՄիԳ» ընկերության արտադրություն (ՌԴ ՌՕՈւ-ի կործանիչների մեկ երրորդը մշակվում և արտադրվում են ՌՕԿ «ՄիԳ»-ում)
• «Ալմազ Անտեյ» կոնցեռնի ընկերություններ (ամենախոշորները՝ «Ալմազ», «Ալտաիր», «Ավանգարդ»)
• Տուշինի մեքենաշինական գործարան
• «Վմպել» հրթիռաշինական ՄԿԲ
• Վ.Վ. Չերնիշյովի անվան մոսկովյան մեքենաշինական ձեռնարկություն

ՄիԳ-29, մշակվել և արտադրվում է ՌՕՈւ «ՄիԳ»-ում

Կրասնի Օկտյաբր (ընկերություն)

Քաղաքացիական արտադրություններից առավել խոշոր են.

• Մոսկովյան նավթարդյունաբերական գործարան. նավթային արտադրանքների խոշոր արտադրող, այդ թվում նաև արտահանման համար։
• Ավտոֆրամոս, տարեկան 60 հազար Renault ок. մարդատար ավտոմեքենաների հավաքման ձեռնարկություն
• Էլեկտրագործարան, էլեկտրատրանսֆորմատնորների և ռեակտորների խոշոր արտադրող
• Մոսէլեկտրովահան, էլեկտրական բաշխիչ սարքերի արտադրող
• Կարաչարովյան մեխանիկական գործարան, ամբարձիչ սարքավորումների արտադրություն
• «Մոսկաբել» գործարան
• Մոսկովյան նավթայուղագործարան
• Տրյոխգորնայա մանուֆակտուրա
• Մոսկովյան նավաշինական և նավավերանորոգողական գործարան
• Ն.Ա. Սեմաշկոյի անվան մոսքիմֆարմդեղեր

Մանրածախ առևտրի շրջանառությունը 2007 թվականին կազմել է 2040,3 միլիարդ ռուբլի (2006 թվականի հետ համեմատած աճը կազմում է 105,1%), մեծածախ առևտրի շրջանառությունը, իր հերթին, կազմել է 7843,2 միլիարդ ռուբլի (2006 թվականի հետ համեմատած աճը կազմել է 122,3 %), բնակչության տրամադրվող վճարովի ծառայությունների ծավալը կազմում է 815,85 միլիարդ ռուբլի։

ԶԻԼ-436200 բեռնատար մեքենաների վերջին մակնիշը՝ արտադրվում է ԶԻԼ-ում

«Ernst & Young» կազմակերպության տվյալներով 2011 թվականի տվյալներով, Մոսկվան եվրոպական քաղաքների թվում ներդրումային գրավչությամբ հայտնվել է 7-րդ տեղում, ընդ որում նրա վարկանիշը աճում է։

Քաղաքում աշխատում են բջջային կապի երեք օպերատորներ GSM և UMTS (3G) չափանիշներով՝ «ՄՏՍ», «ՄեգաՖոն», «Բիլայն», CDMA հիման վրա ծառայությունները տրամադրում է «Սքայ Լինք» օպերատորը։ Համացանցի անլար մուտքը LTE տեխնոլոգիայով տրամադրում է «Yota» օպերատորը։ Վիրտուալ օպերատորի մոդելով LTE հիման վրա ծառայությունները նույնպես տրամադրում է «ՄեգաՖոն» օպերատորը։

Forbes ամսագրի տեղեկություններով (2011 թվական), Մոսկվան զբաղեցնում է 1-ին տեղը աշխարհի բոլոր քաղաքների թվում դոլարային միլիարդատերերի քանակով (79 մարդ)։ Foreign Policy ամսագիրը 2010 թվականին Մոսկվան դրել է 25-րդ հորիզոնական այն գլոբալ քաղաքների թվում, որոնք նշանակալի ներդրում ունեն համաշխարհային քաղաքակրթության զարգացման գործում։

Ռենո Լոգան, որը հավաքվում է Ավտոֆրամոսում

Այնուամենայնիվ, ըստ Ռուսաստանի վիճակագրական ծառայության 2011 թվականին հաշվարկված ապրուստի արժեքի ինդեքսի, պարզվեց, որ Մոսկվան ապրուստի համար Ռուսաստանի ամենաթանկարժեք քաղաքը չէ՝ զիջելով սիբիրյան և հյուսիսային քաղաքների մի ամբողջ շարքին։

2012 թվականին Մոսկվան զբաղեցրել է 1-ին տեղը Քաղաքային միջավայրի որակի վարկանիշում, որը կազմել են ՌԴ Տարածաշրջանային զարգացման նախարարությունը, Ինժեներների ռուսաստանյան միությունը, Շինարարության և կոմունալ տնտեսության հարցերով դաշնային գործակալությունը, Սպառողների իրավունքների պաշտպանության և մարդու բարեկեցության ոլորտում վերահսկողության դաշնային ծառայությունը, ինչպես նաև Մոսկվայի Մ. Վ. Լոմոնոսովի անվան պետական համալսարանը։

Մոսկովյան բորսա

Տրանսպորտ

Հիմնական հոդված՝ [[:Մոսկվայի հանրային տրանսպորտը]]

Մոսկվան համարվում է երկրի խոշոր տրանսպորտային հանգույցը։ Քաղաքը գտնվում է երկաթուղային գծերի և դաշնային ավտոմայրուղիների ցանցերի կենտրոնում։ Մոսկովյան տրանսպորտային հանգույցում ուղևորափոխադրումների ծավալը 2013 թվականի դրությամբ կազմում է 11,5 մլիլիարդ մարդ։ Քաղաքում զարգացած են հասարակական տրանսպորտի բազմաթիվ տեսակներ, 1935 թվականից աշխատում է մետրոպոլիտենը։ Հասարակական տրանսպորտի կողմից իրականացվում է ուղևորափոխադրումների 76%-ը։

Երկաթգիծ

Հիմնական հոդված՝ [[:Մոսկվայի երկաթգծերի ցանց]]

Լենինգրադյան կայարանը Մոսկվայի հնագույն կայարանն է, կառուցվել է 1849 թվականին Նիկոլաևսկի երկաթգծի սպասարկման համար

Մոսկվայում երկաթգծերի ցանցը ներկայացված է տասը հիմնական ուղղություններով ինը կայարաններով (ութ կայարաններից՝ Բելառուսական, Կազանի, Կուրսկի, Կիևյան, Լենինգրադյան, Պավելեցկի, Ռիգայի, Յարոսլավլի, իրականացվում են ինչպես քաղաքամերձ, այնպես էլ հեռու փոխադրումներ, մեկ կայարանը՝ Սավյոլովսկին, սպասարկում է միայն քաղաքամերձ փոխադրումները), Մոսկովյան շրջանային երկաթգծերով, մի քանի փոխկապակցված ճյուղերով և մի շարք մասնաճյուղերով, հիմնականում միակողմանի, ոչ մեծ երկարության, որոնց հիմնական մասը գտնվում է քաղաքի տարածքում։

Մոսկվայի բոլոր երկաթգծերը պատկանում են Մոսկովյան երկաթուղային գծերին, բացի Լենինգրադյան ուղղության, որը պատկանում է Հոկտեմբերյան երկաթուղային գծերին, որը նույնպես մտնում է Մոսկովյան երկաթուղային գծերի հանգույցի մեջ, որն ընդ որում ունի Ծառայողական կապակցող ճյուղ Մոսկովյան երկաթուղային գծի մի քանի ուղղություններով։ Ընդ որում, գները և վճարման կանոնները քաղաքամերձ էլեկրագնացքներում միևնույնն են բոլոր ուղղություններում առանց բացառության, Մոսկովյան երկաթուղային գծերի կանոնների համաձայն։

1990-2000-ական թվականներին երկաթգծերի մի շարք ճյուղեր, որոնք սպասարկում էին արդյունաբերական ձեռնարկությունները, փակվել են այն պատճառով, որ այդ ձեռնարկությունները դուրս են բերվել քաղաքից կամ լրջորեն կրճատվել է արտադրության ծավալը։

Քաղաքի սահմաններում երկաթուղային գծերի ընդհանուր ձգվածությունը կազմում է 394,7 կմ։ Քաղաքամերձ գնացքները, որոնք կապում են Մոսկվայի կայարանները Մոսկվայի և մոտակա շրջանների բնակավայրերի հետ, զգալի դեր են խաղում նաև ներքաղաքային փոխադրումներում։ Մոսկվայում ուղևորային երկաթուղային հաղորդակցության խոշոր նախագիծ է համարվում է Մոսկովյան երկաթուղային գծի Փոքր օղակում ուղևորային շարժման կազմակերպումը։

Օդանավակայաններ

Հիմնական հոդված՝ [[:Մոսկվայի ավիացիոն ցանց]]

Դոմոդեդովո օդանավակայանի տերմինալը

Մոսկվայի տարածքում են գտնվում Վնուկովո և Օստաֆևո միջազգային օդանավակայանները։ Բացի այդ, քաղաքի բնակիչները և հյուրերը օգտվում են նաև այլ միջազգային օդանավակայանների ծառայություններից, որոնք գտնվում են Մոսկվայի մարզի տարածքում՝ Դոմոդեդովո, Չկալովսկի, Շերեմետևո։

Օդանավակայաններ կարելի է հասնել ոչ միայն ավտոմոբիլային տրանսպորտով, այլ նաև կարելի է օգտվել երկաթուղային կայարաններից շարժվող արագընթաց գնացքներից՝ Կիևի կայարանից մինչև Վնուկովո օդանավակայան, Բելառուսական կայարանից՝ մինչև Շերեմետևո և Պավելեցկի կայարանից՝ մինչև Դոմոդեդովո օդանավակայան։

Քաղաքում գործում էր օդային տերմինալ, սակայն 21-րդ դարի սկզբից այն, փաստացի, կորցրել է իր կիրառելիությունը։ Դրա տարածքները վարձակալի կողմից տրվել են որպես առևտրային տարածք։ 2009 թվականի դրությամբ օդային տերմինալի շենքում գործում են միայն երկաթուղային տոմսերի և ավիատոմսերի վաճառքով զբաղվող գրասենյակները։ 2017 թվականին աէրոկայանը քանդվեց։

Բուսինովոյի հանգույցը ՄՕԱՃ -ում։ Առաջին և տվյալ պահին միակ հինգմակարդականի տրանսպորտային հանգույցը Ռուսաստանում:

Ավտոմոբիլային տրանսպորտ

Մոսկվան համարվում է զանազան ուղղություններով դաշնային ավտոճանապարհների ցանցի կենտրոն, որը մայրաքաղաքը միացնում է Ռուսաստանի Դաշնության սուբյեկտների վարչական կենտրոնների և հարևան քաղաքների հետ։ Մոսկվան ունի զարգացած տրանսպորտային ենթակառուցվածք, որն ներառում է երեք տրանսպորտային օղակներ՝ Սադովոյե, Երրորդ տրանսպորտային և Մոսկվայի օղակաձև ավտոմոբիլային ճանապարհը, Մոսկվայի մարզում ծրագրվում է Կենտրոնական օղակաձև ավտոմոբիլային ճանապարհի (ԿՕԱՃ) կառուցումը տրանզիտային տրանսպորտային հոսքից քաղաքը թեթևացնելու նպատակով։

Խցանումներ

1990-ական թվականներից սկսած Մոսկվան բախվել է տրանսպորտային սուր խնդրի հետ։ Մոսկվայում շարունակվում է ավտոպարկի արագ աճը՝ եթե 2000 թվականին քաղաքում հաշվվում էր 2,6 մլն ավտոմեքենա, ապա 2012 թվականին՝ արդեն 4,5 մլն (ավելի քան 380 ավտոմոբիլ 1000 բնակչի համար)։ Սպասվում է, որ 2020 թվականին այն կաճի 4%-ով։ Աճել է նաև քաղաքում բեռնափոխադրումների ծավալը ավտոմոբիլային տրանսպորտով։ Տարեկան Մոսկվայի միջով տեղափոխվում է մոտ 10 մլրդ տոննա բեռ, դրանցից մոտ 4 մլրդ տոննան բաժին է ընկնում տրանզիտային բեռնափոխադրումներին։ Ավտոպարկի զգալի աճը հանգեցրեց մեծ քանակությամբ ճանապարհային խցանումների։ Որոշակի քայլեր են ձեռնարկվել խցանումների թիվը կրճատելու համար, ինչպիսիք են քաղաքում խոշոր բեռնատար ավտոմեքենաների մուտքի արգելքը, ավտոմոբիլային նոր հանգույցների կառուցումը և այլն։ Ավտոմոբիլային խցանումները հանգեցնում են հսկայական վնասների։ Խցանումների աճին նպաստում էին քաղաքաշինական սխալները։

Քաղաքի ղեկավարությունը ճանապարհային շինարարության ճանապարհով մի շարք քայլեր է ձեռնարկել խցանումների խնդիրը վերացնելու համար։ Այսպես, վերակառուցվել է օղակաձև ավտոճանապարհը, կառուցվել է Երրորդ տրանսպորտային օղակը, 2008 թվականին սկսվել է Չորրորդ օղակի կառուցումը, սակայն տրանսպորտային խնդիրը շարունակում է մնալ չլուծված։ Իշխանությունների կարծիքով՝ տրանսպորտային խնդիրների լուծմանը նպաստում են նաև վարչական բնույթի միջոցառումները, մասնավորապես, 2012 թվականի հուլիսից ուժի մեջ մտած կայանման կանոնների խախտման համար տուգանքների զգալի աճը, քաղաքի կենտրոնական հատվածների փողոցներում վճարովի ավտոկայանատեղերի ստեղծումը։

Ավտոկանգառ

Բուժենինովա փողոցի ավտոկանգառը

Քաղաքում չլուծված է մնում նաև ավտոկայանատեղիների պակասության խնդիրը։ 2010 թվականի սեպտեմբերին տրանսպորտի և կապի վարչության նախկին պետ Վասիլի Կիչեջին հայտնել էր, որ «քաղաքում առկա է 250 հազար ավտոկայանատեղի, մինչդեռ դրանց կարիքն ունի 1,2 միլիոն ավտոմեքենա»։ Ավելի վաղ փորձեր են արվել կիրառության մեջ դնել վճարովի ավտոկայանատեղիները քաղաքի փողոցներում, սակայն 2008 թվականի սեպտեմբերի 10-ին որոշում է կայացվել, որի համաձայն, ավտոմեքենաները կարելի էր անվճար կայանել ավտոճանապարհի երկայնքով։ Վճարովի են մնացել կայարաններում, օդանավակայաններում և քաղաքի կենտրոնում գտնվող մի քանի հատուկ առանձնացված գոտիներում գտնվող ավտոկայանատեղիները։ Բնակելի տարածքներում խնդիրը լուծելու համար կազմակերպվել էր «Ազգային ավտոտնակ» ծրագիրը, սակայն դրա իրագործումը երկարաձգվում է։ 2012 թվականին որոշվեց վերադառնալ վճարովի ավտոկայանատեղիների կազմակերպման նախագծին։ 2013 թվականի ամռանը Բուլվարնոյե կոլցո փողոցում սկսեցին հայտնվել վճարովի ավտոկայանատեղիներ, 2013 թվականի վերջից վճարովի կայանատեղիների գոտին լայնացել էր մինչև Սադովոյե կոլցո փողոցը, իսկ 2014 թվականի հունիսին ծրագրվում էր ընդլայնել վճարովի ավտոկայանատեղիների գոտին մինչև Երրորդ տրանսպորտային օղակը՝ ներառելով տնամերձ տարածքները։ Կայանատեղիների արժեքը սկզբում կազմում էր 40 ռուբլի մեկ ժամվա համար և սկսեց բարձրանալ քաղաքի ամեն «օղակին» համապատասխան։ Շուրջօրյա անվճար կայանատեղու համար հնարավոր է ձեռք բերել աբոնեմենտ, իսկ շենքերի բնակիչների համար, ովքեր բնակվում են վճարովի ավտոկայանատեղիներ ունեցող շենքերի գոտում, նախատեսված են արտոնյալ պայմաններ։

Վերգետնյա քաղաքային տրանսպորտ

КТМ-23 տրամվայը Մոսկվայում

Մոսկվայում գործում է ճանապարհային հասարակական տրանսպորտի ճյուղավորված ցանց՝ ավտոբուսային, տրոլեյբուսային, տրամվայների, երթուղային տաքսիների երթուղիներ, որոնք օրական տեղափոխում են մոտ 12 միլիոն ուղևոր։ Որոշ երթուղիներ աշխատում են շուրջօրյա։

20-րդ դարի սկզբին Մոսկվայում ակտիվորեն զարգանում էր էլեկտրատրանսպորտային ցանցը (տրամվայ)՝ 1930-ական թվականներին այն իր մեջ ընդգրկում էր Բուլվարնոե և Սադովոե օղակները և դրանց հարակից փողոցները, նաև երկաթուղային գծեր են անցկացվել քաղաքի ծայրամասերում։ 1935 թվականին մետրոպոլիտենի առաջին գծերի բացումից հետո հանվել են այն տրամվայի գծերը, որոնց ուղղությունը համընկել էր մետրոպոլիտենի գծերի հետ։ Ավելի արմատական փոփոխություններ են տեղի ունեցել 1940-ական թվականներին, երբ որոշ էլեկտրատրանսպորտային երթուղիները փոխարինվել են տրոլեյբուսային երթուղիներով և հեռացվել են Կրեմլից։ 1960-1970-ական թվականներին երկաթուղային գծերը հանվել են քաղաքի արևմուտքում և մասնատվել են «տրամվայի օղակները»։ 1980-ական թվականի սկզբից նոր գծերի շինարարություն գրեթե չէր տարվում։ Վերջինը 1981–1982 թվականներին կառուցվել է Ստրոգինոյում գտնվող երկաթուղային գիծը։ 1990-ական թվականների կեսերին սկսվեց տրամվայի գծերը հանելու նոր ալիքը և դեպոյի փակումը, որոնք հիմնականում գտնվում էին քաղաքի կենտրոնի մոտ։ 2010-ական թվականներից սկսվեց որոշ գծերի մասնակի վերականգնումը։

Հասարակական տրանսպորտը հաճախ ստիպված է կանգնել ընդհանուր խցանումներում, սակայն խոշոր ավտոճանապարհների վրա ստեղծվում են առանձնացված գծեր։ 2009 թվականի հուլիսին առանձնացված գիծ է բացվել Վոլոկոլամսկի ավտոճանապարհի վրա, 2011-ին՝ Շչյոլկովսկի ավտոճանապարհի, Յարոսլավսկի ավտոճանապարհի, Անդրոպովի պողոտայում և Լենինգրադյան պողոտայում, անց են կացվում նախապատրաստական աշխատանքներ Սևաստոպոլի պողոտայում առանձնացված գիծ բացելու ուղղությամբ։ Անց են կացվում նաև շարժական տրանսպորտի՝ տրոլեյբուսների և ավտոբուսների թարմացում։ Դրանք դառնում են ցածրահատակ, որպեսզի դրանցով կարողանան երթևեկել հաշմանդամներն ու սայլակներով մարդիկ։ 2014 թվականից վերգետնյա հասարակական տրանսպորտում թույրատրեցին հեծանիվների փոխադրումը։

Ոչ լայն տարածում ունեն երթուղային տաքսիները, քաղաքում պաշտոնական ծառայություններ ստացան սովորական տաքսիները, այնուամենայնիվ, քաղաքում անհրաժեշտության դեպքում մեքենա գտնելը այդքան էլ բարդ չէ, քանի որ քաղաքի բազմամարդ վայրերում հերթապահում են այսպես կոչվող «մասնավոր» տաքսիները։

Մետրոպոլիտեն

Հիմնական հոդված՝ [[:Մոսկվայի մետրոպոլիտեն]]

«Մայակովսկայա» կայարանը, որը համարվում է Մոսկովյան մետրոպոլիտենի ամենագեղեցիկ կայարաններից մեկը

1935 թվականի մայիսի 15-ից Մոսկվայում գործում է մետրոպոլիտենը, որը մայրաքաղաքի սահմաններում համարվում է հիմնական տրանսպորտային միջոցը։ Մոսկովյան մետրոն օրական տեղափոխում է միջինը 6,824 մլն ուղևոր (2013 թվականի տվյալներով)։ Այն ուղևորահոսքի տարեկան ծավալով աշխարհում հինգերոդն է և առաջինը Եվրոպայում։ Մոսկովյան մետրոպոլիտենի ընդհանուր երկարությունը կազմում է 320,9 կմ, գծերի և կայարանների մեծ մասը գտնվում է գետնի տակ։ Մոսկովյան մետրոպոլիտենը գծերի երկարությամբ աշխարհում վեցերորդն է։

Ընդհանուր առմամբ մոսկովյան մետրոն ունի 196 կայարան և 12 գիծ՝ ներառյալ թեթև մետրոյի գիծը։ Մետրոյի բազմաթիվ կայարաններ հանդիսանում են ճարտարագիտական հուշարձաններ։

2004 թվականից աշխատում է միագիծ ճանապարհը, որի շահագործումն իրականացվում է «Մոսկովյան մետրոպոլիտեն» ՊՄՁ-ի ուժերով։

2009 թվականից մետրոպոլիտենի գծերը սկսեցին դուրս գալ Մոսկվայի օղակաձև ավտոմոբիլային ճանապարհի սահմաններից։ Առաջին կայարանը, որը կառուցվել է Մոսկվայի մարզի տարածքում, «Մյակինինո» կայարանն էր։ Մոսկվային նոր տարածքների միանալուց հետո 2011 թվականին ծրագրեր են իրականացվում Նոր Մոսկվայում մետրոպոլիտենի զարգացման ուղղությամբ։ Նախագծվում է «Ուլիցա Նովատորով» - «Ստոլբովո» ճյուղը։

2011 թվականից Մոսկովյան մետրոպոլիտենի նոր օղակաձև երթուղու՝ Երրորդ գնացքափոխ ուրվագծի անցկացման աշխատանքներ են տարվում։ 2016 թվականի վերջին կգործարկվեն մոտ 30 կայարան, իսկ 2020 թվականին ծրագրում են գործարկել ևս 40 կայարան։

Միառելս ճանապարհ

Հիմնական հոդված՝ Մոսկվայի միառելս ճանապարհները

2004 թվականից աշխատում է միառելս ճանապարհը (նշվում է 13 թվով), որը շահագործվում է «Մոսկվայի մետրոպոլիտենի» կողմից։

Մոսկվայի կենտրոնական օղակ

Հիմնական հոդված՝ Մոսկվայի կենտրոնական օղակ

2016 թվականի սեպտեմբերի 10-ին ուղևորափոխադրումներ սկսեցին իրականացվել Մոսկվայի կենտրոնական օղակով, որը 1934 թվականից օգտագործվում էր որպես միայն բեռնափոխադրող մեքենաների համար։ Գիծը՝ երկաթգծային օղակ է, սակայն գործում է ինչպես ամբողջական 14 գծանոց մետրոպոլիտեն։ Մոսկվայի կենտրոնական օղակի շարժման բնույթն իրենից ներկայացնում է քաղաքային էլեկտրուղի, որը մասամբ միավորվում է Մոսկվայի մետրոպոլիտենի հետ։ Ինչպես նաև Մոսկվայի կենտրոնական օղակն ինտեգրվում է գնացքների մերձքաղաքային ուղղությունների հետ, ինչի համար որոշ երկաթուղային կայաններ տեղափոխում են անմիջապես ՄԿՕ-ի կայանների մոտ։

Զարգացման հեռանկարներ

Մոսկվայի մետրոպոլիտենի զարգացման ծրագրի համաձայն 2020 թ. պլանավորվում է մտցնել մոտ 40 նոր կայաններ քաղաքի տարբեր հատվածներում։ 2019 թվականին պլանավորվում է նոր՝ Կոժուխովսկայա գծի ստեղծում։ Այս տարվա ընթացքում պլանավորվում է Մոսկվայի կենտրոնական տրամագծերի առաջին երթուղիների սկիզբը, որը կիմացվի մետրոպոլիտենի հետ այն նույն սկզբունքով, ինչը և ՄԿՕ-ը։ Մոսկվային նոր տարածքներ միավորելու հետ մեկտեղ 2011-2012 թթ իրականացվում են Նոր Մոսկվայի մետրոպոլիտենի զարգացման պլանները. գծագրվում է «Նովատորների փողոցի» ճյուղը՝ «Ստոլբովո»։

Գետային տրանսպորտ

Հյուսիսային գետային կայարանը

Ջրանցքների համակարգի շնորհիվ, որոնք կառուցվել են Կոմունիզմի մեծ կառուցումների կազմում, Մոսկվա խորհրդային ժամանակներից հայտնի էր որպես «հինգ ծովերի նավահանգիստ»՝ Բալթիկ, Սպիտակ, Կասպից, Ազովի և Սև (ինչը, սակայն, ճիշտ չէ, քանի որ օգտագործելով բացառապես ներքին ջրային ուղիները, Մոսկվայից կարելի է մուտք գործել թվարկված միայն չորս ծովերը՝ դեպի Սև ծով Մոսկվայից ամենակարճ նավարկելի ուղին անցնում է Ազովի ծովի միջով)։ Հյուսիսային և Հարավային գետային կայարաններից գործում են կրուիզային շոգենավերը, որոնք Մոսկվան կապում են Սանկտ Պետերբուրգի, Աստրախանի, Դոնի Ռոստովի և Ռուսաստանի այլ քաղաքների հետ։ Իրականացվում են նաև փոխադրումներ Խիմկիի ջրամբարի մերձքաղաքային ուղիներով։ Նավիգացիայի ընթացքում Մոսկվա-գետի վրա գործում են գետային տրամվայների մի քանի երթուղիներ։

Բեռնատար նավամատույցներ կան Հյուսիսային, Արևմտյան և Հարավային գետային նավահանգիստներում։ Գետային բեռնափոխադրումները Մոսկվա գետի վրայով հիմնականում ապահովում են շինարարական բնույթի տարբեր ածովի բեռների մատակարարումը, Հարավային նավահանգստում առկա է խոշոր կոնտեյներային տերմինալ։

Հեծանվային տրանսպորտ

Ըստ վիճակագրության՝ Մոսկվայում կա ավելի քան 3,5 միլիոն հեծանիվ, սակայն առաջին հեծանվային ուղին մայրաքաղաքում ստեղծվել է միայն 2011 թվականին։ 2013 թվականին հեծանվային ճանապարհի երկարությունը հասել է 100 կմ՝ ներառելով բազմակիլոմետրանոց երթուղիներ, ինչպիսիք են Բարկլայա փողոցը «Ֆիլի» զբոսայգու միջով մինչև «Կրիլատսկոյե» մետրոյի կայարանը (8 կմ) և «Մուզեոն» զբոսայգուց մինչև Հաղթանակի զբոսայգի (16 մ)։ Ամռանը աշխատում են քաղաքային հեծանվային վարձույթի կայանները, որոնք հովանավորվում են Մոսկվայի Բանկի կողմից, ինչպես նաև մասնավոր վարձույթի ծառայությունները։

Գիտություն

Մոսկվայի Վորոբյովի լեռներում գտնվող Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի նախագահության նոր շենքը

Մոսկվան խոշոր համաշխարհային գիտական կենտրոն է՝ ներկայացված գիտա-հետազոտական ինստիտուտների կողմից, որոնք աշխատում են բազմաթիվ ոլորտներում, ինչպիսիք են միջուկային էներգետիկան, միկրոէլեկտրոնիկան, տիեզերագնացությունը և այլն։

Առաջին գիտական հետազոտությունները Մոսկվայում սկսել են անցկացվել Մոսկվայի համալսարանում 1755 թվականին։ 19-րդ դարում համալսարանին կից սկսեցին ստեղծվել գիտական համայնքներ, որոնք ուսումնասիրում էին Ռուսաստանի պատմությունը, բժշկությունը, ֆիզիկան, ռուսաց լեզուն և այլ գիտություններ։

1828 թվականին Պետերբուրգում հիմնադրվում է Ռումյանցևի թանգարանը՝ գրքերի, մետաղադրամների, ձեռագրերի, այլ էթնոգրաֆիկ և պատմական նյութերի մեծ հավաքածու, որն արդեն 1861 թվականին տեղափոխվում է Մոսկվա, իսկ 1924 թվականին նրա հիմքի վրա ստեղծվում է Վլադիմիր Լենինի անվան ԽՍՀՄ Պետական գրադարանը (1992 թվականից՝ Ռուսաստանի պետական գրադարան)։

20-րդ դարում Մոսկվայում սկսեց ձևավորվել գիտական հաստատությունների ճյուղային ցանցը։ Մոսկվայում բացվել են Հանքային հումքի համամիութենական ինստիտուտը (1904), Ժուկովսկի անվան Կենտրոնական աէրոհիդրոդինամիկական ինստիտուտը (1918), Լ. Յա. Կարպովի անվան Քիմիական ինստիտուտը (1921), Մոսկվայի կապի և ինֆորմատիկայի տեխնիկական համալսարանը (1921), Կուրչատովի անվան ատոնային էներգիայի ինստիտուտը (1943), Տեսական և փորձարարական ֆիզիկայի ինստիտուտը (1945) և այլն։

Ռուսաստանի պետական գրադարանի նոր շենքը

Խորհրդային տարիներին Մոսկվայում սկսեց կենտրոնանալ ակադեմիական ցանցը։ Ստեղծվել են կամ տեղափոխվել Մոսկվա՝ Լենինի անվան գյուղատնտեսական գիտությունների համամիութենական ակադեմիան (1929), ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիա – ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիայի նախագահությունը (տեղափոխվել է Լենինգրադից 1934 թվականին), ԽՍՀՄ բժշկական գիտությունների ակադեմիան (1944), ՌԽՖՍՀ մանկավարժական գիտությունների ակադեմիան (1943)։

Կրթություն

Մոսկվայի պետական համալսարան

Ն. Է. Բաումանի անվան ՄՊՏՀ գլխավոր կորպուս

Բարձրագույն կրթություն

Մոսկվան համարվում է Ռուսաստանի կարևորագույն կրթական կենտրոններից մեկը։ Երկրի առաջին բարձրագույն հաստատության՝ Սլավոնա-հունա-լատինական ակադեմիայի ի հայտ գալուց հետո քաղաքում կենտրոնացել էին կրթական հաստատությունների զգալի թիվ։ 1755 թվականին Շուվալովի և Լոմոնոսովի նախաձեռնությամբ հիմնվել է Մոսկվայի համալսարանը՝ Ռուսաստանի ամենահին և ամենաճանաչված համալսարանը։

2009 թվականի վերջի տվյալներով Մոսկվայում հաշվվում էր 264 բարձրագույն ուսումնական հաստատություն, որոնցից 109-ը պետական կամ համայնքային և 155-ը՝ ոչ պետական։ Ուսանողների թիվը կազմում էր 1281,1 հազար մարդ։ Մոսկովյան 11 բարձրագույն ուսումնական հաստատություն ունեն Ազգային հետազոտական համալսարանի կարգավիճակ։

Քաղաքում հաշվվում են մոտ 400 գրադարաններ, որոնցից ամենահինը Ռուսաստանի հանրային գրադարան՝ ՄՊՀ Գիտական գրադարանն է, և երկրի ամենախոշորը՝ Ռուսական պետական (Լենինի) գրադարանը։

Միջնակարգ կրթություն

Տես նաև՝ Մոսկվայի դպրոցների ցանկ

2010 թվականի վերջին Մոսկվայում հաշվվում էր 1727 հանրակրթական դպրոց (1588 պետական և 139 մասնավոր)։ Քաղաքում առկա են 168 միջնակարգ հատուկ կրթական հաստատություններ (154 պետական և 14 մասնավոր)։ Առկա են նախադպրոցական 2314 կրթական հաստատություններ։

Հասարակություն

Կրոն

Հիմնական հոդված՝ Մոսկվայի քաղաքային եպիսկոպոսություն, Մոսկվայի եպիսկոպոսություն

Նովոդևիչի վանքի տեսարանը

Մոսկվայում ներկայացված են բոլոր հիմնական համաշխարհային կրոնները։ Պաշտոնապես քաղաքում գրանցված են ավելի քան 1000 կրոնական միավորումներ և կազմակերպություններ, որոնք ներկայացնում են ավելի քան 50 տարբեր կրոնադավանական ուղղություններ։

Կրոնական կազմակերպություններից ամենամեծը համարվում է Ռուս Ուղղափառ եկեղեցին (Մոսկովյան պատրիարքությունը)՝ այն ներառում է մոտ 500 միավորումներ և կազմակերպություններ, 711 ուղղափառ տաճարներ և մատուռներ, 6 տղամարդկանց և 6 կանանց մենաստաններ, որոնք մտնում են Մոսկովյան քաղաքային թեմի կազմի մեջ։ Գործող են համարվում 645 տաճար և մատուռ՝ ամենախոշորը համարվում է Քրիստոս Փրկիչ տաճարը՝Ռուսաստանի կարևոր մայր տաճարը, ինչպես նաև 45 տաճար և մատուռ գտնվում են կառուցման փուլում։ «Վլաստ» ամսագրի (ռուս.՝ Власть) տեղեկություններով, 2010 թվականի նոյեմբերի դրությամբ Մոսկվայում գործում էր 253 հանրային ուղղափառ տաճար։

Քրիստոս Փրկիչ տաճար

Քաղաքում գործում են հնածեսական ուղղափառ միավորումներ և կազմակերպություններ, որոնց թիվը մոտ տասն է (ամենախոշորը՝ Ռուսական հնածեսական ուղղափառ եկեղեցի, որոնց ժամերգությունները անց են կացվում 13 տաճարներում և մատուռներում)։

Իսլամը ներկայացնում են 25 միավորումներ և կազմակերպություններ, ժամերգությունները անց են կացվում 4 մզկիթներում, որոնցից ամենախոշորը համարվում է Մոսկվայի մայր տաճարի մզկիթը։

Մոսկվայում նաև ներկայացված են հուդայականություն (21 միավորումներ և կազմակերպություններ, 5 սինագոգաներ), բուդդայականություն՝ 16 միավորումներ և կազմակերպություններ, 4 հոգևոր շինություններ, կառուցվում է 1 տաճար, Հայ առաքելական եկեղեցի՝ 3 միավորումներ և կազմակերպություններ, 2 տաճար, կառուցվում է ևս 2 տաճար, կաթոլիկություն՝ 12 միավորումներ և կազմակերպություններ, 3 տաճար, լյութերականություն՝ 10 միավորումներ և կազմակերպություններ, 3 տաճար, բողոքականություն՝ մոտ 260 միավորումներ և կազմակերպություններ, 42 աղոթատեղի, այլ կրոնական ուղղություններ՝ մոտ 15 հոգևոր օբյեկտներ։

Բացի այդ, Մոսկվայում հաշվվում են 45 կրոնական կենտրոններ, 10 հոգևոր ուսումնական հաստատություններ և նույն թվով մենաստաններ։

Հանցագործություններ

Մոսկվայում հանցագործությունների մասին տվյալները 2006—2008 թվականների ընթացքում (գրանցված հանցագործությունների թիվը)
	Գողություններ	Կողոպուտներ	Խաբեբայություններ	Ավազակություններ	Տնտեսական հանցագործություններ	Թմրանյութերի ապօրինի շրջանառություն	Ծանր վնասի պատճառում	Սպանություններ և մահափորձեր	Ընդհանուր
2006	101,031	25,366	13,866	5,786	27,100	9,972	1,689	1,191	237,384
2007	102,117	21,801	15,308	5,046	21,400	12,018	1,537	1,101	230,631
2008	92,866	20,085	14,429	4,650	20,800	12,039	1,558	989	211,914

Մոսկվայում գրանցված սպանությունների և մահափորձերի թիվը 2006 թվականի դրությամբ մշտական բնակչության ամեն 100 000 մարդու հաշվով կազմում է 11,4, մինչդեռ միջինում երկրում այդ ցուցանիշը կազմում է 20 գրանցված սպանություն մեկ տարվա ընթացքում մշտական բնակչության ամեն 100 000 մարդու հաշվով։ Գրանցված են ստրկության դեպքեր։

2007 թվականին ծանր և առանձնահատուկ ծանր հանցագործությունների բացահայտումների տոկոսը կազմել է 36,8%։ Դա ամենավատ ցուցանիշն է Ռուսաստանի տարածքում Սանկտ Պետերբուրգից հետո (25,5%)։

Առողջապահություն

Մոսկվան հսկա քաղաք է, որտեղ միլիոնավոր մարդիկ ամեն օր օգտվում են հասարակական տրանսպորտից, ինչը չի կարող չազդել առաջին հերթին ինֆեկցիոն հիվանդությունների տարածման վրա։ Մոսկվայում հաշվվում են 1857 հիվանդանոցային և ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հաստատություններ։ Դրանցից ավելի քան 250 կլինիկական հիվանդանոցներ և շտապ օգնության հիվանդանոցներ գործում են քաղաքում։ Բացի դրանից, Մոսկվայում գործում է նաև ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հաստատությունների ցանկ, որոնք հաշվվում են ավելի քան 1600, որոնցից 256-ը՝ մանկական։ Քաղաքում նաև գործում են 64 ստոմատոլոգիական պոլիկլինիկաներ, 19 ծննդատներ, մոտ 20 մանկատներ։

Ըստ 2015 թվականի պաշտոնական տվյալների՝ Մոսկվայի բնակիչների կյանքի միջին տևողությունը կազմում է 76,8 տարի։ 2016 թվականին ցուցանիշն աճեց մինչև 77 տարի, ենթադրվում է, որ 2018 թվականին այն կկազմի 78 տարի։

Գերեզմանոցներ

Քաղաքի տարածքի զարգացման և աճի հետ կապված մի շարք գերեզմանոցներ կրճատվել են, իսկ որոշները՝ ոչնչացվել։ Ներկա դրությամբ քաղաքի սահմաններում գտնվում են 63 գործող գերեզմանոց և երեք դիակիզարաններ՝ Միտինսկի գերեզմանոցի տարածքում գտնվող Միտինսկի դիակիզարանը, Նիկոլո-Արխանգելսկու դիակիզարանը Նիկոլո-Արխանգելսկու գերեզմանոցի տարածքում և Խովանսկի դիակիզարանը՝ Խովանսկի գերեզմանոցի տարածքում։

Մշակույթ և արվեստ

Հիմնական հոդված՝ Մոսկվայի թատրոններ, Մոսկվայի թանգարաններ, Մոսկվայի կինոթատրոնների ցանկ

Պետական պատմական թանգարանի տեսարանը մանեժնայա հրապարակից

Մեծ թատրոն (2011)

Մոսկվան Եվրոպայի և աշխարհի խոշորագույն մշակութային և տուրիստական կենտրոնն է։ Մոսկովյան տարածաշրջանը ունի Ռուսաստանում ամենահարուստ պատմամշակութային ներուժը։ Մոսկվայում կան բազմաթիվ տեսարժան վայրեր՝ ինչպես պատմամշակութային և ճարտարապետական հուշարձաններ, այնպես էլ ժամանակակից ժամանցային ենթակառուցվածք։

Ժամանակակից Մոսկվայում հաշվվում է ավելի քան 100 թատրոն։ Դրանցից ամենահայտնիներն են Մեծ թատրոնը, Փոքր թատրոնը, Մոսկվայի Անտոն Չեխովի անվան գեղարվեստական թատրոնը, «Սովրեմեննիկ» թատրոնը, Լենկոմ թատրոնը, Տագանկայի թատրոնը, Պյոտր Ֆոմենկոյի անվան թատրոնը։

Քաղաքում գործում է ավելի քան 60 թանգարան։ Մոսկվայի պետական համալսարանի մասնակցությամբ Մոսկվայում բացվել են Պոլիտեխնիկական, Պատմական, Կենդանաբանական, Մարդաբանության, Պուշկինի անվան կերպարվեստի թանգարան, Բուսաբանական և Կենդանաբանական այգիները (Մոսկվայի կենդանաբանական այգի)։ Մայրաքաղաքի բազմաթիվ թանգարաններից հարկ է նշել Տրետյակովյան պատկերասրահը, որը հիմնվել է ռուսազգի բարերարի կողմից, որի անունը հավերժ հիշատակվել է թանգարանի անվան մեջ։ Առկա են խոշոր ցուցահանդեսային տարածքներ (Նկարիչների կենտրոնական տուն, «Մանեժ» ցուցասրահ և այլն)։

Բացի պետական թանգարաններից Մոսկվայում գործում են նաև բազմաթիվ մասնավոր գեղարվեստական պատկերասրահներ, որոնցից շատերը մասնագիտացել են ժամանակակից արվեստի վրա։

Մոսկվայում գործում է կինոթատրոնների մի քանի ցանց (ընդհանուր առմամբ ավելի քան 100 կինոդահլիճ), որոնց վարձույթում առկա են ռուսական և արտասահմանյան կինոնկարներ։ Որոշ կինոթատրոններ իրենցից ներկայացնում են մուլտիհամալիրներ, ինչը հնարավորություն է տալիս ցուցադրել մի քանի կինոնկարներ տարբեր էկրանների վրա։

Զարյադյե այգին

Մոսկվայում են գտնվում բազմաթիվ խոշոր կինոստուդիաներ՝ «Մոսֆիլմ», Մ. Գորկու անվան կինոստուդիան, «Սոյուզմուլտֆիլմ» և այլն։ Ամեն տարի անց է կացվում Մոսկվայի միջազգային կինոփառատոնը։

Մոսկվայում գործում են բազմաթիվ գիշերային հաստատություններ՝ ակումբներ, բարեր, ռեստորաններ, վարյետեներ։ Օրինակ, «Աֆիշա» կայքի տեղեկությունների համաձայն՝ մայրաքաղաքում հաշվվում է առնվազն 400 ակումբ։ Հիմնական հաստատությունները կենտրոնացված են Բուլվարնոե օղակի ներսում, Տվերսկայա փողոցի երկայնքով, Օստոժենկայի, Նոր Արբատի, Կուտուզովսկի պողոտայի շրջանում և այլն։

Շատրվան Եվրոպայի հրապարակում

Մինչև 2009 թվականի հուլիսի 1-ը (խաղային բիզնեսի սահմանափակման մասին օրենսդրության ուժի մեջ մտնելու ամսաթիվը) Մոսկվայում գործել են մեծ թվով կազինոներ, խաղային ակումբներ։

Մոսկվայում կան բազմաթիվ հնարավորություններ մանկական ժամանցի համար։ Ամենահայտնի վայրերը, որտեղ Մոսկվայի բնակիչները այցելում են երեխաների հետ, դրանք են ՝ Մոսկվայի կենդանաբանական այգին, Մոսկվայի մոլորակադիտարանը, Էքսպերեմենտարիում հետաքրքրաշարժ գիտությունների թանգարանը, Թիմիրյազևի անվան Բուսաբանական թանգարան։ 2015 թվականին Մոսկվայի Ժողովրդական տնտեսության նվաճումների ցուցահանդեսի տարածքում բացվել է «Մոսկվարիում» օկեանարիումը։ Ամենախոշոր զվարճանքի և ատրակցիոնների փակ այգին է համարվում Happylon Magic Park-ը։ Իսկ Նագատինսկի գետափի մոտ DreamWorks ընկերության հետ համատեղ կառուցվում է նոր համաշխարհային մակարդակի զվարճանքի այգի։

Վերջին ժամանակաշրջանում իրականացվում են մոսկովյան այգիների մոդեռնացման և վերակառուցման աշխատանքներ, դրանք դառնում են ավելի հարմար երեխաների հետ զբոսնելու համար զարգացած ենթակառուցվածքի շնորհիվ։ Բազմաթիվ այգիներում գործում է հեծանիվների և անվաչմուշկների վարձույթ։ Նաև 2015 թվականին Մոսկվայում բարեկարգման նախագծի շրջանակներում վերանորոգվել են ավելի քան 12 հազար մանկական խաղահրապարակ։

Սպորտ

Մարզադաշտ (արագավազք չմուշկներով և Հոկեյ գնդակով)

Տես նաև՝ Մոսկվայի ֆուտբոլային մարզադաշտերի ցանկ

Տես նաև՝ Մոսկվայի ծածկված սահադաշտերի ցանկ

«Լուժնիկի» համալիրի մեծ սպորտային հրապարակը

Մոսկվայում գործում են բազմաթիվ սպորտային կառույցներ։ Դրանց թվում են ավելի քան 200 լողավազան, ավելի քան 40 սպորտային պալատ, 30-ից ավելի մարզադաշտ, որոնք նախատեսված են ավելի քան 1500 հանդիսատեսի համար, ավելի քան 20 խոշոր սառցային հարթակ, 2700 մարզադահլիճ, մոտ 150 մանկա-պատանեկան մարզադպրոց, հեծանվահրապարակ և աշխարհում միակ հեծանվային վազքուղին, որը գտնվում է քաղաքի սահմաններում։ Մոսկվայում կան նաև ձիարշավներ անցկացնելու համար նախատեսված հարթակներ՝ Կենտրոնական Մոսկովյան ձիարշավարանը և Ձիամարզական Բիտցա համալիրը։ Մարզական կառույցներից շատերը կառուցվել կամ վերակառուցվել են 1980 թվականին Մոսկվայում XXII ամառային Օլիմպիական խաղերի անցկացման նախօրեին։ Դրանց թվում են «Լուժնիկի» և «Օլիմպիյսկի» համալիրները։ 1960-1994 թվականները քաղաքում գործում էր խոշորագույն բացօթյա «Մոսկվա» լողավազանը։

1990-ական թվականներին բազմաթիվ խոշոր մարզադաշտեր և մարզահամալիրներ վերապրում էին պատմության իրենց ամենադժվար տարիները, և, որպես կանոն, սպորտային միջոցառումներ այնտեղ չէին անցկացվում, փոխարենը իրենց տարածքում կազմակերպվում էին շուկաներ, սակայն այժմ այդ պրակտիկան մնացել է անցյալում, և մարզահրապարակները վերադարձրել են իրենց նախկին գործառույթները։ Որոշ մարզական կառույցներ դարձել են կոմերցիոն ֆիթնես-կենտրոններ։

Բասկետբոլային, հանդբոլային և մինի ֆուտբոլային մրցաշարերը առավել հաճախ անց են կացվում ԲԿՄԱ ունիվերսալ մարզահամալիրում և Կրիլատսկոե շրջանում և Լավոչկինի փողոցում գտնվող «Դինամո» սպորտի պալատներում։ Լողի և թենիսի մրցաշարերը առավել հաճախ անց են կացվում «Օլիմպիյսկի» և «Լուժնիկի» համալիրներում։ Հոկեյի խաղերը անցկացվում են բավականին հին սպորտային կառույցներում՝ «Լուժնիկի», «Սոկոլնիկի» և ԲԿՄԱ Սառցե մարզահամալիրում։ 2006 թվականին բացվել է «Մեգասպորտ» սպորտի պալատը, որը 2013 թվականին սկսեց վերակառուցվել։

Նաև վերակառուցվում են «Դինամո», Է. Ստրելցովի անվան և «Լուժնիկի» մարզադաշտերը։ 3-րդ Պեսչանայա փողոցի վրա կառուցվում է մարզադաշտ։ Ավելի վաղ, 2014 թվականի օգոստոսին շահագործման է հանձնվել «Օտկրիտիե Արենա» մարզադաշտը։

Բացի այն կառույցներից, որտեղ անցկացվում են տարբեր միջոցառումներ, քաղաքում գործում են բազմաթիվ սպորտային կազմակերպություններ, որոնցից աչքի են ընկնում այնպիսի հայտնի ֆուտբոլային ակումբներ, ինչպիսիք են՝ «Դինամո», «Լոկոմոտիվ», «Սպարտակ», «Տորպեդո» և ԲԿՄԱ, հոկեյի ակումբերը՝ «Դինամո», «Սպարտակ», ԲԿՄԱ, բասկետբոլային ակումբները՝ «Դինամո», ԲԿՄԱ, մինի-ֆուտբոլային ակումբեր՝ «Դինամո», «Դինա» և ԲԿՄԱ։

20-րդ դարի երկրորդ կեսին և 21-րդ դարի առաջին երկու տասնամյակներում Մոսկվայում անցկացվել են հետևյալ խոշոր մարզական մրցումներն ու մրցաշարերը՝

• 1967 թվականից անցկացվում է ամենամյա տափօղակով հոկեյի «Առաջին ալիքի գավաթ» մրցաշարը։
• 1973 թվականին քաղաքում է անցկացվել Ամառային Ունիվերսիադան։
• 1979 և 2007 թվականներին Մոսկվայում անցկացվել է տափօղակով հոկեյի աշխարհի առաջնությունը։
• 1980 թվականին Մոսկվայում անցկացվել են XXII Ամառային Օլիմպիական խաղերը։
• 1986 թվականին Առաջին Բարի Կամքի խաղերը անցկացվել են Մոսկվայում։
• 1990 թվականից անցկացվել է թենիսի «Կրեմլի գավաթ» մրցաշարը։
• 1998 թվականին Առաջին համաշխարհային պատանեկան խաղերը անցկացվել են Մոսկվայում։
• 1999 թվականին ՈՒԵՖԱ Գավաթի եզրափակիչ փուլը կայացել է «Լուժնիկի» մարզադաշտում, իսկ 2008 թվականին՝ ՈՒԵՖԱ Չեմպիոնների Լիգայի եզրափակիչ փուլը։
• 2005 և 2011 թվականներին Մոսկվայում անցկացվել է գեղասահքի Աշխարհի առաջնությունը։
• 2013 թվականին քաղաքում անցկացվել է թեթև ատլետիկայի աշխարհի առաջնությունը։
• 2013 թվականին Մոսկվայում է անցկացվել Ռեգբի-7 աշխարհի առաջնությունը։

Մոսկվայում պլանավորում են անցկացնել հետևյալ խոշոր մրցումները՝

• 2016 թվականին Մոսկվան, Սանկտ Պետերբուրգի հետ համատեղ պլանավորում է ընդունել տափօղակով հոկեյի աշխարհի առաջնությունը։
• 2016 թվականին Մոսկվայում կանցկացվի շորթ թրեկի Եվրոպայի առաջնությունը։
• 2018 թվականին Մոսկվայում պլանավորում են անցկացնել ֆուտբոլի աշխարհի առաջնության մի շարք խաղեր, մասնավորապես՝ եզրափակիչ խաղը։

Ճարտարապետություն և տեսարժան վայրեր

Հիմնական հոդված՝ Մոսկվայի ճարտարապետություն, Մոսկվայի տեսարժան վայրեր

Տվերսկայա փողոցը և 2002 թվականին ապամոնտաժված «Ինտուրիստ» հյուրանոցն երեկոյան

Մոսկվան կարևոր զբոսաշրջային կենտրոն է, որը զբոսաշրջիկներին գրավում է պահպանված ռուսական ճարտարապետության հուշարձաններով, որոնցից շատերը ներառված են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում։ Քաղաքում առկա է հյուրանոցների բավականին խոշոր և զարգացող ցանց։ Այստեղ ներկայացված են համաշխարհային խոշոր հյուրանոցային բրենդները։

Հատակագծում

1830 թվականի «Մայրաքաղաքային Մոսկվայի նախագիծ» «Ռուսական կայսրության օրենքների ամբողջական ժողովածու։ Գծագրերի և ուրվանկարների գիրք։ Քաղաքների նախագծեր»-ից։

Մոսկվան հին ժամանակներից կառուցվել է ռադիալ-ճառագայթային հատակագծման կիրառմամբ։ Այսպիսով, քաղաքը բաղկացած է կենտրոնից տարածվող մի քանի փողոցներից, այդ թվում է նաև Տվերսկայա փողոցը և օղակները (3 տրանսպորտային՝ ՄՕԱՃ, Սադովոե, Երրորդ տրանսպորտային, ինչպես նաև Բուլվարնոե)։ Նաև սկսվել է Չորրորդ տրանսպորտային օղակի կառուցումը։ Մոսկվայի մետրոպոլիտենը կառուցվել է նույն սկզբունքով՝ Օղակաձև գիծը, որը ճառագայթային կայարանի գծի վրա ունի հանգուցակայարան, որոնք հատում են Մոսկվան հյուսիսից հարավ և արևմուտքից արևելք։ Բացի այդ, պլանավորվում է մետրոպոլիտենի երկրորդ օղակի կառուցումը։ Ներկա դրությամբ գործում են ապագա օղակի երեք կայարաններ՝ «Վարշավսկայա», «Կախովսկայա», «Կաշիրսկայա»։

Մոսկվայում կարևոր առևտրային փողոցներից է Տվերսկայա փողոցը, որը Մանեժնայա հրապարակից անցնում է Տվերյան շրջանով, հատում է Բուլվարնոե օղակը Պուշկինի հրապարակի շրջանում և ավարտվում է Տրիումֆալնայա հրապարակի մոտ։ Նրա շարունակությունը Առաջին Տվերսկայա-Յամսկայա փողոցն է․ անցնում է Լենինգրադյան պողոտա Բելառուսական կայարանի մոտ։ Տվերսկայա փողոցին հարող Թատերական միջափողոցը Կիտայ-գորոդի շրջանում մեծաքանակ խանութների գտնվելու վայրն է։

Պատկեր:The Worker and Kolkhoz Woman.jpg

«Բանվորը և կոլտնտեսուհին» հուշարձանը Ժողովրդական տնտեսության նվաճումների ցուցահանդեսում

Տվերսկայա փողոցը ամենաթանկ առևտրային փողոցներից մեկն է ոչ միայն Մոսկվայում և Ռուսաստանում, այլ նաև ամբողջ աշխարհում։ Այն նաև գիշերային կյանքի և զվարճանքի կենտրոն է։

Կամուրջներ

Հիմնական հոդված՝ Մոսկվայի կամուրջներ

Մոսկվան տեղակայված է Մոսկվա գետի ափին, քաղաքի տարածքով են հոսում նաև ավելի մանր գետեր, այդ պատճառով քաղաքում առկա է կամուրջների մեծ քանակություն։ Դրանցից ամենահայտնիներն են՝ Քարե մեծ կամուրջը և Քարե փոքր կամուրջը, Ղրիմի կամուրջը, Գեղատեսիլ կամուրջը։

Մոսկովյան Կրեմլ և Կարմիր հրապարակ

Հիմնական հոդված՝ Մոսկովյան Կրեմլ, Կարմիր հրապարակ

Մոսկվայի պատմական կենտրոնը Մոսկովյան Կրեմլն է։ Պարսպի և ամրոցի ներկայիս տեսքն ի հայտ է եկել դեռևս 17-րդ դարում։ Այժմ Կրեմլը ծառայում է որպես Ռուսաստանի նախագահի նստավայր, նրա տարածքում են գտնվում բազմաթից տաճարներ և թանգարաններ, Մոսկովյան Կրեմլի անսամբլը մտնում է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկի մեջ։ Կրեմլի այցելությունը սահմանափակվում է թանգարանային վայրերով։ Արևելյան կողմից Կրեմլին միանում է մայրաքաղաքի ամենահայտնի հրապարակը՝ Կարմիր հրապարակը։ Այն շրջապատում են Վասիլի Երանելու տաճարը, Միջին առևտրային շարքերը, ԳՈւՄ-ի շենքը, Կազանի սուրբ Տիրամոր տաճարը, Մանեժի հրապարակ տանող Իբերյան Դարպասը, Պատմական թանգարանը։ Հրապարակին կից գտնվում են Նիկոլայի, Սենատի և ամենահայտնի կուրանտներով Սպասկայա աշտարակը։ Կրեմլի պարսպի մոտ է գտնվում է մեծ գերեզմանատուն (հուշահամալիր) և Լենինի դամբարանը։ Հրապարակի տարածքում է գտնվում նաև կառափնարանը, ինչպես նաև Մինինի և Պոժարսկու հուշարձանը։ Բացառությամբ առանձնահատուկ դեպքերի (բարձրաստիճան պաշտոնյաների ավտոշարասյան Սպասկիե դարպասի միջով անցնելու, հանդիսավոր միջոցառումներին նախապատրաստվելու, պրոֆիլակտիկ աշխատանքների և այլն) հրապարակը շուրջօրյա հասանելի է քաղաքացիների և մայրաքաղաքի հյուրերի համար։

Կրեմլի մոտ՝ Ալեքսանդրովսկի այգում, Անհայտ զինվորի գերեզմանի մոտ գտնվում է պատվո պահակի № 1 պահակակետը, որը երկրի գլխավոր պահակակետն է հանդիսանում։

Մոսկովյան Կրեմլի համայնապատկերը

Կարմիր հրապարակի համայնապատկերը

Ճարտարապետական հուշարձաններ

Հիմնական հոդված՝ Մոսկվայի քաղաքային հուշարձանների ցանկ

Քաղաքի բազմաթիվ տեսարժան վայրերի թվում կարելի է առանձնացնել մի շարք յուրօրինակ վայրեր և շինություններ, որոնք համաշխարհային հայտնիություն ունեն։ Դրանց թվին առանց կասկածի կարելի է դասել Մեծ թատրոնը, Պուշկինի անվան Կերպարվեստի թանգարանը և Տրետյակովյան պատկերասրահը։ Անհնար է չնշել այն ճարտարապետական հուշարձանները, որոնք գտնվում է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում։ Դրանցից է Կոլոմենսկոյե գյուղում գտնվող Նովոդևիչի վանքը։ Յուրօրինակ շինություններ են համարվում նաև Շուխովի աշտարակը և Օստանկինո հեռուստաաշտարակը, որն ութ տարի անընդմեջ պահպանել է աշխարհի ամենաբարձր շինության կարգավիճակը։

Վերջին տարիների ընթացքում Մոսկվան կորցրել է բազմաթիվ ճարտարապետական և պատմական հուշարձաններ՝ դրանք ընդօրինակություններով փոխարինելու պատճառով։ Այդպիսի ընդօրինակություններից են՝ «Մոսկվա» հյուրանոցը, Վոզդվիժենկա փողոցի վրա գտնվող Սպաների տնտեսական հասարակության տունը (ռուս.՝ Военторг)։ Վտանգված է Մոսկվայի պատմամշակութային միջավայրն ընդհանրապես։

Զանգվածային լրատվամիջոցներ

Հիմնական հոդված՝ Հեռուստատեսությունը Մոսկվայում, Օստանկինո

Օստանկինո հեռուստաաշտարակ՝ ռադիոհեռուստաաշտարակ Մոսկվայում

Կանոնավոր հեռուստատեսային հեռարձակումը քաղաքում սկսվել է 1939 թվականին։ Քաղաքում հեռարձակվում է 24 հեռուստաալիք՝ ինչպես դաշնային, այնպես էլ տարածաշրջանային։ Բոլոր դաշնային ալիքները, բացի «Պետերբուրգ - Հինգերորդ ալիք»-ից, հեռարձակվում են Մոսկվայից։ 1980 թվականից Մոսկվայում սկսեցին հեռարձակվել հաղորդումներ Լենինգրադից։ Հեռուստատեսության վերահեռարձակման համար օգտագործվում են հաղորդիչներ և անտենաներ՝ Շաբոլովկա, Օստանկինո, Օկտյաբրսկոյե պոլե, Սոֆրինո։

Քաղաքում հեռարձակվում է մոտ 57 ռադիոկայան (2011 թվականի դրությամբ) հետևյալ հաճախականություններով՝ գերկարճ ալիքներ (66-74, 88-108 Մհց), միջին ալիքներ և երկար ալիքներ։ Դրանց մեծ մասը հեռարձակվում է Օստանկինո հեռուստաաշտարակից և Բալաշիխայի ռադիոկայմից։ Համեմատության համար 2011 թվականի դրությամբ Նյու Յորքում գործում էր մոտ 82 ռադիոկայան։

1702 թվականից Մոսկվայում և Սանկտ Պետերբուրգում լույս էր տեսնում Ռուսաստանում առաջին «Վեդոմոստի» տպագիր թերթը («Վեդոմոստի մոսկովսկիե»)։ Ներկայումս Մոսկվայում կանոնավոր կերպով լույս են տեսնում տարբեր ուղղվածությամբ բազմաթիվ թերթեր և ամսագրեր՝ համաքաղաքային (տեղեկատվական, ժամանցային, գովազդային և այլն), շրջանային՝ շրջանների, մարզերի և այլ մունիցիպալ կազմավորումների թերթեր։

Պատվավոր քաղաքացիներ

Հիմնական հոդված՝ Մոսկվայի պատվավոր քաղաքացիներ

Մոսկվայի պատվավոր քաղաքացու կոչումը ներկայացվել է 1866 թվականին, վերացվել է 1917 թվականի Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո, վերականգնվել է 1995 թվականին։ Իր գոյություն ունենալու ընթացքում այն շնորհվել է 24 անգամ։ Այդ կոչմանն են արժանացել վիրաբույժ Նիկոլայ Պիրոգովը, բարերար Պավել Տրետյակովը, պատրիարք Ալեքսիյ II-ը և այլ հայտնի քաղաքացիներ։

Ներկա դրությամբ Մոսկվայի պատվավոր քաղաքացու կոչումը կրում են՝ երգահան Ալեքսանդրա Պախմուտովան, շինարար Վլադիմիր Կոպելևը, գիտության գործիչ Վիկտոր Սադովնիչին, դերասան Իոսիֆ Կոբզոնը և խորհրդային պետական գործիչ Վլադիմիր Դոլգիխը։

Մոսկվայում անցկացվող միջոցառումներ

Մոսկվայում և արվարձաններում ամեն տարի կամ մի քանի տարին մեկ անգամ անցկացվում են բազմաթիվ խոշոր մշակութային և մարզական միջոցառումներ, տարբեր ցուցահանդեսներ և փառատոններ։ Դրանցից ամենահայտնի ու ամենաշատ այցելուներ ունեցող միջոցառումներն են՝ Մոսկվայի միջազգային ավտոմոբիլային սրահը, Մոսկվայի միջազգային կինոփառատոնը, Կրեմլի գավաթը, Արխ Մոսկվա ցուցահանդեսը և Միջազգային ավիատիեզերական սրահ ցուցահանդեսը, որն անցկացվում է Մոսկվայի մարզում (Ժուկովսկի քաղաք)։

Մոսկվայում երկու անգամ անցկացվել են Դելֆիական խաղեր՝ միջազգային մասշտաբի Առաջին (2000 թվական, Մոսկվա) և համառուսական մասշտաբի՝ 11-րդ (2012 թվական, Մոսկվա)։

Մոսկվան արվեստի գործերում

Հիմնական հոդված՝ Մոսկվան արվեստի գործերում

Բազմաթիվ խորհրդային, արտասահմանյան և ժամանակակից ռուսական երգահաններ և երգիչներ իրենց երգերը նվիրել են Մոսկվային։ Ինչպես խորհրդային, այնպես էլ հետխորհրդային ժամանակներում նկարահանվել են բազմաթիվ կինոնկարներ, որտեղ իրադարձությունները կատարվել են Մոսկվայում, և կինոդիտողները կարող էին քաղաքը տեսնել կինոսրահի էկրաններից կամ հեռուստաէկրաններից։ Մոսկվայում են անցկացվում բազմաթիվ ժամանակակից սերիալների նկարահանումները։

Քույր քաղաքներ

Հիմնական հոդված՝ Մոսկվայի քույր և գործընկեր քաղաքներ

Մոսկվան ունի բազմաթիվ քույր-քաղաքներ։ Դրանց մեծ մասն առաջացել է 20-րդ դարի 90-ական թվականներին։

Առաջին քույր-քաղաքներն են դարձել Բեռլինը և Բուենոս Այրեսը 1990 թվականին։ Վիեննայի հետ գործընկերային հարաբերություններ են հաստատվել 1956 թվականին։ Բացի այդ, Մոսկվան ունի նաև քաղաք-գործընկեր՝ Փարիզը։

•  Աթենք, Հունաստան (դեկտեմբերի 7, 2001)
•  Անկարա, Թուրքիա (1992)
•  Աստանա, Ղազախստան (հունիսի 20, 2000)
•  Բանգկոկ, Թաիլանդ (հունիսի 19, 1997)
•  Բանյա Լուկա, Բոսնիա և Հերցեգովինա (2003)
•  Բաքու, Ադրբեջան (հունիսի 13, 1997)
•  Բելգրադ, Սերբիա
•  Բեռլին, Գերմանիա (օգոստոսի 28, 1991)
•  Բիշքեկ, Ղրղզստան (օգոստոսի 6, 1997)
•  Բուենոս Այրես, Արգենտինա (1990)
•  Բրատիսլավա, Սլովակիա (1999)
•  Դեբրեցեն, Հունգարիա (սեպտեմբերի 19, 2018)
•  Դելի, Հնդկաստան (սեպտեմբերի 25, 2002)
•  Դյուսելդորֆ, Գերմանիա (1992)
•  Դուբայ, ԱՄԷ (2006)
•  Զագրեբ, Խորվաթիա
•  Էյնդհովեն, Նիդերլանդներ
•  Թել Ավիվ, Իսրայել (2001)
•  Թեհրան, Իրան (1996)
•  Ինգոլշտադտ, Գերմանիա (նոյեմբերի 8, 1995)
•  Լյուբլյանա, Սլովենիա (մայիսի 20, 2000)
•  Լոնդոն, Միացյալ Թագավորություն (նոյեմբերի 29, 2000)
•  /  Լուգանսկ, Ուկրաինա / Ռուսաստան (հունիսի 3, 2022)
•  Կուսկո, Պերու (հունիսի 23, 1993)
•  Կրասնոյարսկ, Ռուսաստան (1998)
•  Հավանա, Կուբա
•  Մադրիդ, Իսպանիա (1979)
•  Մանիլա, Ֆիլիպիններ
•  Ուլան Բատոր, Մոնղոլիա (1957)
•  Պեկին, Չինաստան (մայիսի 16, 1995)
•  Սեուլ, Հարավային Կորեա (հուլիսի 13, 1991)
•  Սևաստոպոլ, Ուկրաինա (հունվարի 12, 1995)
•  Վալանսեն, Ֆրանսիա (1991)
•  Վիեննա, Ավստրիա (1956)
•  Տոկիո, Ճապոնիա (հուլիսի 16, 1991)
•  Փհենյան, ԿԺԴՀ (հունվարի 25, 2002)

Գրականություն

• Селиванов А. Ф., Забелин И. Е. (1890–1907). «Москва». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Москва. Энциклопедия / гл. ред. А. Л. Нарочницкий. — М.: Советская Энциклопедия, 1980.
• Владимир Гиляровский. Москва и москвичи (на Wikisource)
• Колодный Л. Е. Москва у нас одна. — М.: Политиздат, 1991.
• Большой атлас Москвы / Московский гос. ун-т им. М. В. Ломоносова; картогр. основа — Роскартография; науч. рук. Н. С. Касимов, В. С. Тикунов. — М.: Феория, 2013. — 999 с. — ISBN 978-5-91796-032-6

Արտաքին հղումներ

• Մոսկվայի կառավարության կայք Արխիվացված 2011-02-25 Wayback Machine
• Moscow.ru Արխիվացված 2015-05-24 Wayback Machine (ռուս.) (անգլ.) (իսպ.) (գերմ.) (ֆր.)
• Մոսկվայի տուրիստական պորտալ (պաշտոնական) Արխիվացված 2016-04-14 Wayback Machine (ռուս.) (անգլ.) (գերմ.)
• Հին Մոսկվայի լուսանկարները և քարտեզը
• Մոսկվայի տարբեր թվականների լուսանկարները
• Մոսկվա քաղաքի 19-20-րդ դարերի ուղեցույցներ և տեղեկատուներ Ցարսկոե Սելո գրադարանում
• Մոսկվայի տեսարժան վայրերը (wikiway.com). (ռուս.)
• Մոսկվայի Ֆորում (Форум Москвы) (ռուս.)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մոսկվա» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 25)։