Qulmurat shayır ádebiyat tariyxında «On toǵız»—dep atalatuǵın poeması, «Begdiń kók atı», «Júz bası», «Sháharbay» degen qosıqları menen belgili.

Ómiri

Ájiniyaz, Kúnxoja, Berdaqlardıń dóretpelerin jaqsı bilgen hám solardıń dástúrin dawam ettirgen Qulmurat shayırdıń ádebiyat tariyxındaǵı taǵı bir úlken xızmeti— ol ataqlı xalıq shayırı, qaraqalpaq ádebiyatınıń kórnekli wákili Ayapbergen Muwsaevtıń ustazı sıpatında keń belgili. Qulmurat Qurbanlı ulınıń tuwılǵan jeri házirgi Moynaq rayonınıń Tik ózek awıl keńesiniń qaramaǵındaǵı jerler. Ol usı aymaqtaǵı Qarajar, Taxtaqayır dep atalǵan jerlerde, soń Sorkól degen jerde ómir súrgen. Ilimiy ekspediciyalar waqtında shayırdı jaqsı biletuǵın adamlardıń bergen maǵlıwmatları boyınsha Qulmurat qarapayım, dindar adam bolǵan. Eski mektepte de oqıǵan, biraq jaqsı xat jazıp, xat oqıytuǵın sawatı bolmaǵan. Óziniń dindarlıq túsinigi boyınsha shayırshılıq kásipke de dáslepki waqta shariat jol qoymaytuǵın is dep qaraǵan. Biraq qarapayım adam sıpatında haqıyqattı qattı súygen. Sonlıqtan ózi namaqul dep esaplaǵan waqıyalar, isler, adamlar tuwralı sol waqtında qosıq shıǵarıp, onı xat sawatı bar adamǵa jazdırǵan. Usıǵan sáykes onıń ózine zamanlas dáwirdegi jaramsız islerdi súwretleytuǵın biraz qosıqları dóregen. Biraq qosıqların sırtqa shıǵarmay saqlap qoyıp júrgen, xalıqqa taratıwdı úrdis etpegen. Shayırdıń usılayınsha xalıqqa tarata almay toplaǵan qol jazbaları, ótken ásirdiń 20-jıllarınıń aqırında joyılıp ketken. Sonıń nátiyjesinde, jaqında ótken shayır bolıwına qaramastan xalıq arasında onıń kútá az qosıqları ǵana taralǵan. Qulmurat shayır qosıq jazıwdı, kesh, 30 jaslarında baslaǵan. Jarlıshılıq joqshılıq turmıstıń saldarınan qosıq jazıwǵa waqıt ta bola bermegen. Onıń bizge kelip jetken ádebiy miyrasınıń azlıǵınıń bir sebebi de usı. Shayırdıń xalıq arasında úzindi túrinde taralǵan ayırım qosıqlarında qosıq jazbay ótkergen kóp jıllarına ókinish sezimleri de esitilgendey boladı. Mısalı ol usınday qosıqlarınıń birewinde: «Ladanlıǵım shunsha biypárwa yurdim... Yigitlik quwatın zayıl ótkerdim», — dep jazadı. Onıń atı belgisiz usı qosıǵınıń mazmunına qaraǵanda bul qosıq uzaq ómirbayanlıq (avtobiografiyalıq) hám shayırdıń turmıs haqqındaǵı oyların bayan etetuǵın uzaq qosıq bolǵan bolsa kerek. Mısalı, qosıqtaǵı: «Háy yaranlar bul yalǵanshı dúnyaǵa. Árman bilen ketmek ushın kelishim, Ne jánanlar ketti kózim kórgendiń, Munsha árman menen neden nalıshım»... — degen qatarlar bir jaǵınan shayırdıń jarlı mashaqatlı ómirinen qayǵırıp, nalıwın bildirse, ekinshi jaǵınan, ózine zamanlas belgili jaqsı adamlarǵa, «Ne jánanlar», olardıń awır táǵdirine onıń tilekleslik qatnasın ańlatadı. Shayırdıń bul qosıqlarınıń hám basqa da shıǵarmalarınıń tili onı ádebiy shıǵarmalardı kóp oqıǵan, kitabıy tilge jaqsı tanıs adam sıpatında kórsetedi. Qulmurat shayırdıń ádebiyat tariyxında úlken áhmiyetke iye shıǵarması onıń «On toǵız» poeması. Bul poemadan basqa, joqarıda aytqanımızday, onıń «Begin kók atı», «Júz bası», «Sháharbay» dep atalǵan arnaw qosıqları da bar. Úzindileriniń mazmunına qaraǵanda bunday qosıqları biyjón adamlardı áshkaralaytuǵın ótkir satira bolıp kózge túsedi. Shayır ayırım adamlar miynetten qashıp, janın qıy- namay ómir súriw ushın taqıwalıq (mollashılıq) etedi olardıń aytqan úgitleri tek tilden aytılǵan ótirik sóz dep túsindiredi: «Kópdur taqıwalıq hár jerde tilden, Shen-shen jerden tabılmas kóńilden, Aǵır dese mehnet shekpey jeńilden, Tili júyrik taqıwa bolıwın kóriń». Úzindi kórinisindegi taǵı bir qosıǵında Qulmurat shayır adamlardıń jumısın shala islep, kóp haqı alıwǵa urınatuǵın ustalardıń minez-qulqınıń ústinen kúledi: «Ustalardıń teletinge puw-puwı, Andın ziyat Ayekeshtiń suw-suwı, Qazaq, qaraqalpaq, ózbektiń quwı,

Andın óte bilmes quyrıǵın túyip»... Xalıq arasında Qulmurat shayırdıń atına baylanıslı «Qalǵan kóńil—sınǵan shiyshe, pitpes kóńil jaraqatı» dep keletuǵın júdá tereń mánili hám kórkem naqıllıq qosıq qatarları da bar. Qulmurat shayırdıń tiykarǵı shıǵarması bolǵan «On toǵız» poeması 1898-jılı bolıp ótken mınaday ayqın tariyxıy waqıyaǵa baylanıslı jazılǵan. Tallıq volostınıń basqarıwshısı Qulen bolıs qattı qollıǵı menen xalıqqa záhárin jayadı. 1898-jılı volost basqarıwshısın saylawda ol uezd basqarıwshıları, patsha administraciyası tárepinen xalıqtıń kúshli narazılıǵına qaramastan ekinshi ret volost basqarıwshılıǵına usınıladı. Xalıq qanshama qarsılıq kórsetse de ol saylanadı. Al qarsılıq kórsetkenlerdiń basshılarınan on toǵız adam qamaqqa alınadı hám tuwǵan jerinen aydap alıp ketiledi. Qulmurat shayır mine usı waqıyanı bayanlap, sol on toǵız adamnıń kimler ekenligin, qalayınsha aydalǵanlıǵın, izbe-iz súwretleydi. Bul waqıyalardı súwretlegende shayırdıń simpatiyası, tilekleslik sezimi ádalatsızlıqqa, zorlıqqa qarsı kóterilgen adamlar tárepinde. Ol saylaw waqtında islegen bul ádilsizlikti, zorlıqtı, on toǵız adamnıń aydalıwın patsha zulımlıqlarınıń kúnnen-kúnge artıwı dep, al qamaqqa alınǵan aydalǵanlardı biygúna, haq adamlar dep bahalaydı. Shayır qamaqqa alınǵan on toǵız adamnıń on tórt adamın basma-bas tanıstırıp, qalǵan besewiniń atın bilmegenligin aytadı, biraq usı iske shatılǵanlardıń barlıǵın da ǵayratlı, jigerli adamlar deydi. Solay etip, olardı ádilsizlikke qarsı qorıqpay bas kóterip shıqqan adamlar etip súwretleydi: Basqa jigitlerdiń atın bilmedim. Esitpedim ya ózlerin kórmedim, Bular neshik deyip halın sormadım, Kim iske shatılsa bardı ǵayratı!... Bul aytılǵanlardan Qulmurat shayırdıń óziniń de ádilsizlikke, teńsizlikke, para hám basqa da hár túrli zańsızlıqlarǵa tiykarlanǵan eski saylawlarǵa jek kóriwshilik, narazılıq penen qaraǵanlıǵın kóremiz. Shayır sonıń menen birge, Rossiya patsha administraciyası hám jergilikli hámeldarlardıń qosšlıp xalıqtı ezgenligin, xalıqtıń tileklerin ayaq astına taplaǵanlıqların durıs súw- retleydi. Solay etip, Qulmurat shayırdıń «On toǵız» poeması tek eski saylawlar haqqında maǵlıwmat beriw menen ǵana emes, ulıwma qaraqalpaq jeri Rossiyaǵa qosılǵannan keyin de sociallıq teńsizliktiń kúshlı dawam etip qalǵanlıǵın, qaraqalpaq xalqınıń ishindegi bay hámeldarlardıń Xiywa xanı menen bolǵanlıǵı sıyaqlı patsha administraciyası menen de awız jalasıp xalıqtı ezgenligin ayqın súwretlep beriwi menen de kútá bahalı.