Мардаланы метрлик системасы

Метрлик система (фр. Système métrique) — тамалында метр бла килограммны хайырландыргъан халкъла арасы онлукъ биримлени системасыды. Арт эки ёмюрню узунлугъунда метрлик системаны тюрлю-тюрлю вариантлары болгъандылда, алай тамал биримлени сайлаулары бла бир-бирлеринден башха болгъандыла. Бу заманда эм джайылгъан эмда танылгъан Биримлени халкъла арасы системасы ды (ЁС). Деталлада бир къауум башхалыкъ тышында, системаны элементлери бютеу дунияда бирчады. Метрлик биримлени бютеу дунияда илму нюзюрле бла да, джашау турмушда да хайырландырадыла. Бу заманда метрлик система официал халда АБШ, Либерия эмда Мьянма тышында бютеу къраллада киргизилгенди. Мьянмада метрлик системагъа джууукъ заманны ичинде кирирге планла бардыла.

Метрлик системаны алгъын хайырландырылгъан системаладан башхалыгъы ёлчелеу биримлени мизамлы тобламасыды. Къайсы физикалыкъ уллулукъгъа да джангыз бир тамал бирим эмда юлюшлю эмда керели биримлени тобламасы болады, ала онлукъ къошакъла бла къураладыла. Алай бла араларында къыйын буруу джорукълары болгъан тюрлю-тюрлю биримлени хайырланыуун табсызлыгъы къоратылады (сёз ючюн, дюймла, футла, фаденле, милле э.а.к.). Метрлик системада буруула дараджагъа чыгъарылгъан 10 санны керелеую эмда бёлюую бла чекленеди, ол деген онлукъ сайда ютюрню орнун ауушдуру болады.

Заман бла мюйюшлени ёлчелеуде метрлик биримлени киргизирге тырмашыула да болгъандыла (суткаланы, сёз ючюн, миллисуткалагъа бёлюб, неда айланыуну 1000 миллиайланыугъа 400 градха бёлюб), алай а джетишимсиз болгъанды (град кечирек геодезияда мюйюшлени ёлчелеуде хайырланыб башлагъанды). Бусагъатда ЁС-де секундла бла радианла хайырландырыладыла.

Буруннгу халкъда джюрюген ёлчелеу биримлени табсызлыкълары

Эскидеги ёлчелеу биримле адамла ангылагъан уллулукълагъа таяннгандыла (атлам, эли, къарыш, къулач). Чегилген затла да алай болгъандыла. Хар къауумгъа кесини ёлчелеу бирими болгъанды - суусунлагъа, ууакъ затлагъа, дарманлагъа э. а. к..

Метрлик система бютеу бу къатыш системаланы этген табсызлыкъларын тюзетгенди. Онлукъ система, кеси биримлерини ютюрню орнундан кёчюрюу бла бурууун да тынч этгеди, микродунияны да, макродунияны да тинтиуюн къошакъларыны болушлугъу бла тынч этгенди.

Метрлик биримлени джарашдыргъан заманда аллындан да алимле джангы ёлчелеу система къуру Франциягъа тюл, бютеу адам улугъа джарарча къураргъа кюрешгендиле. Джангы системаны универсал бирими метрни ачыкълауун да алимле эксперимент халда Парижни юсю бла баргъан меридианны (полюсдан экваторгъа дери) он миллион этиб бирин алгъандыла, ол ингилиз королну бурун учундан къолуну учуна дери узунлукъ ярд тюл, табигъат бирим болгъанды. Урум атланы тамалгъа салыуу (илмуну кёб санагъатындача) бу атланы башха къралла джанындан проблемасыз алгъанларына чурум болгъанды.

Джангы ёлчелеу системаны къурауда тюз (интернационал) сайлауну юлгюсюн Нидерландла кёргюзгендиле. Наполеончу кёзюуде Батав республика Франциягъа байламлы кърал болгаъны себебли ёлчелеуню француз биримлерин киргизгенди (льё, туаз, ливр э.б.). 1817 джылда Нидерланды короллукъ бойсунмаулугъун алгъанды, эмда 1817-чи джылны 27-чи мартында чыгъарылгъан бегими бла француз биримледен кесини голланд биримлерине кёчюрюлгенди. Алай а, голланд биримле метрлик биримлеге тенг этилгендиле, алай бла аты голланд болса да, Голландия тамалында метрлик системагъа кёчгенди.

Тарих

XVIII ёмюр

Метрлик система Францияны миллет джыйылыууну 1791 эмда 1795 джыллада алгъан бегимлеринден джаратылгъанды, ол бегимледе метр Парижни юсю бла баргъан меридианны юсю бла Джерни тёгерегини тёрт этиб бирисини (Шимал полюсдан экваторгъа дери) он миллион этиб бир юлюшю болуб белгиленнгенди^[1].

1790-чы джылда французлула Уллу Британия бла АБШ-гъа узунлукъну ортакъ бирими метрни киргизирге чакъыргъандыла, ол 1 секундха ургъан маятники узунлугъуна тенг болгъанды (ол демеклик, 2 секундлукъ чайкъалыугъа). Уллу Британияны парламенти эмда АБШ-ны конгресси, маятники ёлчелерге керек болгъан кенглик бла келишелмегенлери себебли теджеуню унамагъандыла. Хар кърал да кесини юсю бла ётген меридианны хайырландырыргъа излегенди. Аны ючюн француз алимле метрни белгилеуде кеслери ишлерге оноу алгъандыла.

1795-чи джылны 7-чи апрелинде метрлик система джарашдырылыб француз хакъда биринчи кере официал халда бегитилгенди^[2]. Анда алты онлукъ бирим белгиленнгенди:

Метр
Ар
Стер (кечирек куб метр ат алгъанды)
Литр
Грамм
Франк (француз валюта)

Андан сора онлукъ префиксле да белгиленнгендиле, ала кечирек ЁС-ни префикслери болгъандыла. 1799-чу джылны декабрында Францияда чыкъгъан законнга кёре метрлик система къралда джангыз система болуб бегитилгенди.

XIX ёмюр

1832-чи джылда немец алим Карл Фридрих Гаусс физикада мардаланы джангы системасын теджегенди СГС (сантиметр-грамм-секунд), ол миллиграмм бла миллиметрге байламлы болгъады. Алай бла Гаусс метрлик биримлени илмугъа киргизгенди. Аны кючю бла метрлик системаны илму джамагъат тамал система этиб хайырландырыб башлагъанды.

1937-чи джылны 4-чю июлдагъы декрети бла метрлик система Франциядагъы бютеу коммерция келишиуле хайырланыргъа амалсыз болгъады. Акъыртын-акъыртын Европаны башха къралларыны джерли эмда миллет системаларын тайдырыб, аланы орнуна хайырланыугъа киргенди, Уллу Британия бла АБШ-да да хайырланыргъа боллукъ статусха ие болгъанды.

1861-чи джылда британ алимледен къауум бир*-бири бла байламлы биримлени моделин теджегенди. Тамалгъа СГС-ни, механикалыкъ биримлери болгъан Карл Гаусс теджеген вариантын алыб (узунлукъ, масса, заман), аланы джылыу эмла электрикалыкъ биримле бла байларгъа теджегендиле. 1863-чю джылны докладында^[3] биримлени бютеулюк системасын киргизгендиле, аннга кёре узунлукъну, массаны эмда заманны биримлери «баш биримлеча» айгъакъланнгандыла (бусагъатда тамал биримле деб белгилидиле). Бютеу башха ёлчелеу биримле бу тамал биримледен чыгъарылыргъа болгъандыла (чыгъарылгъан биримле). Тамал биримле этилиб метр, грамм эмда секунд сайланнгандыла.

Метрни меридианны тёрт этиб бирини он миллион этиб бири кибик белгилеб, метрлик системаны къурагъанла вариантсызлыкъны эмда системаны кескин болурун излегендиле. Массаны биримине граммны алгъандыла, аны айгъакълауда максимум басымы болгъан куб метр сууну миллион этиб бирин чыгъаргъандыла. Джангы биримлени джашауда хайырланыуун тынч этер, айгъакълауну кескин айгъакълауун кёргюзюр ючюн металлдан эталонла этгендиле.

Талай замандан металлдан эталонланы бир-бирлери бла тенглешдирген меридианны тёрт этиб бири бла тенглешдиргенден эсе аз джангылыч бергени ангылашыннганды. Андан сора массаны эталонларыны да бир-бирлери бла тенглешдирселе, келишген суу сыйым бла тенглешдиргенден эсе аз джангылыч чыкъгъанын кёргендиле.

Ол себебден Метрни юсюнден халкъла арасы комиссия 1872-чи дылда узунлукъну эталонуна Парижде сакъланнган «архив» метрни «болгъаныча» сайлагъанды. Комиссия массаны эталонуна да архивдеги платина-иридий килограммны сайлагъандыла.

1875-чи джылны 20-чы майында онджети кърал Метрлик конвенциягъа къол саладыла, алай бла дуния илму джамагъатда хайырланыуда метрология эталонланы координациясыны процедурасын Мардала эмда ауурлукъланы халкъла арасы бюросуну эмда Мардала эмда ауурлукъланы юсюнден генерал конференцияны юсю бла бардырыргъа келишгендиле.

Джангы халкъла арасы къуралыш мычымай узунлукъну, массаны халкъла арасы эталонларын джарашдырыуун эмда аланы копияларын къошулгъан къраллагъа бериуюн башлагъанды.

XX ёмюр

Метрлик системаны тамалында 1960-чы джылда XI Мардала эмда ауурлукъланы генерал конференциясында Биримлени халкъла арасы системасы (ЁС) джарашдырылыб бегитилгенди^[4]. XX ёмюрню экинчи джарымыны ичинде къралланы асламысы ЁС системагъа кёчедиле.

XX ёмюрню аягъы -XXI ёмюр

1990-чы джыллада Азиядан компьютер эмда турмуш техника джайылыб башлайды, аланы орусча эмда алгъыннгы социалист лагерни къралларыны тиллеринде инструкциялары эмда джазыулары болмагъанды, алай а ингилизча джазыула болгъандыла, ол техниканы бир къауум санагъатында метрлик системаны ыхтырыууна себеб болады. Сёзге, компакт-дисклени, дискеталаны, къаты дисклени, мониторла бла телевизорланы диоганаллары, дигитал фотоаппаратланы матрицалары Россияда кёбюсюне дюймлада белгиленеди, сейири оригинал дизайн метрлик системада этилгенди. Сёз ючюн, къаты дискелени кенглиги «3,5 дюйм» эсе, кертиликде 90 мм болады^[5], CD эмда DVD диаметрлери — 120 мм. Бютеу компьютер вентиляторла метрлик системаны хайырландырадыла (80 эмда 120 мм).

Бу заманнга метрлик система АБШ, Либерия эмда Мьянма тышында бютеу къраллада тамал система болуб танылады. Толусу бла метрлик системагъа къошулгъан ахыргъы кърал Ирландия болгъанды (2005 джыл). Уллу Британия эмда Сент-Люсияда ЁС-ге кёчюу тюгел тамамланмагъанды. Антигуа эм Барбудада, Гайанада бу кёчюу тамамланыудан бек узакъдады. Бу кёчюуню Къытай тамамласа да, алкъынчы метрлик биримлени атларыны орнуна буруннгу къытай атла хайырландырады. АБШ-да илмуда хайырданырыуда эмда илму адырланы этиуде ЁС система хайырландырылады, къалгъан санагъатлада (фармакология тышында) ингилиз бирим системаны американ варианты джюрюйдю.

Мьянмада, 2020-чы джылланы башына юч ёлчелеу система джюрюгенди. Биринчиси - кесини бирмачы система, экинчиси ингилиз система, ючюнчю - метрлик система. Биринчи эки система къралны ичинде джайылыбдыла, метрлик система уа тыш къралла бла илешкилериде хайырландырылады. Метрлик системагъа кёчюу проблема политикалыкъ проблемагъа саналады, ол къралдан кюч салыуну излейди (джангы китабланы чыгъарыу, халкъны юретиу, къуллукъчулагъа билим бериу, джангы ёлчелпеу адырла бла алмашдырыу) .

Либерияда эки система джюрюйдю: американ эмда метрлик. Либерияны правительствосу болджалланы белгилемей метрлик системагъа джумушакъ кёчюу боллугъун билдиргенди. Бусагъатха правительство кесини официал къагъытларында эки системаны да хайырландырады.

Эресей империя бла ССС-де метрлик система

Мардаланы метрлик системасын Эресейде 1899-чу джылны 4-чю июнунда закон бла къралда джюрютюуге эркинлик берилгенди, алай а амалсыз болмагъанды, аны джарашдыргъан Д. И. Менделеев болгъанды, амалсыз халда джюрютюуню юсюнден декретни уа Болджаллы правительство 1917-чи джылны 30-чу апрелинде чыгъарады, СССР-де эсе СССР-ни Халкъ комиссарларыны Советини 1925-чи джылны 21-чи июлундан бегими бла амалсыз халгъа келеди.

РФ-де метрлик система тышында метрсиз система да хайырландырылады — гинасуу шкаланы миллимиетри. 1980-чы джыллада СССР-де гектопаскаллагъа кёчерге да кюрешгендиле, алай а артдан г. ш. мм. къайтхандыла^[6]^[7], къуру авиацияда диспетчерле бла экипажланы арасында сёлешиуледе атмосфера басым гектопаскаллада белгиледени.

АБШ-да метрлик система

АБШ-да метрлик система тюрлю-тюрлю санагъатлада тюрлю-тюрлю дараджада хайырландырылады. Сёз ючюн, илму сферада, талай бёлюм тышында, метрлик система джангыз хайырландырылгъан системады (метеорология эмда геологияда асламысы бла империячы ёлчелеу система хайырландырылады: температура Фаренгейтни градусларында, басым — гинасуу шкаланы дюймларында, джелни терклиги — тюйюмчекледе). Башха сфералада къуру ингилиз система хайырланыудады. Гибрид халда хайырланнган санагъатла да бардыла, сёз ючюн, спидометрлени эки системада - теркликни сагъатха милялада да, сагъатха километрледе да кёргюзтюрча этедиле.

АБШ-ны ичинде метрификацияны^[en] джанлылары да, къаршчылары да барды. 2013-чю джылда Гавайла штатда метрлик системаны штат ичинде амалсыз этерге деб закон проект берилгенди. 1992-чи джылда Конгрессге кирген бир талай адам федерал автомагистраллада метрлик системаны закон бла джасакъларгъа деб кюрешгендиле.

Кере эмда юлюш биримлени префикслери

Керелиги	Префикси		Белгилеую		Юлгюсю
Керелиги	кириллицада	халкъла арасы	кириллицада	халкъла арасы	Юлгюсю
10¹	дека	deca	да	da	дал — декалитр
10²	гекто	hecto	г	h	гПа — гектопаскаль
10³	кило	kilo	к	k	кН — килоньютон
10⁶	мега	mega	М	M	МПа — мегапаскаль
10⁹	гига	giga	Г	G	ГГц — гигагерц
10¹²	тера	tera	Т	T	ТВ — теравольт
10¹⁵	пета	peta	П	P	Пфлоп — петафлоп
10¹⁸	экса	exa	Э	E	ЭБ — эксабайт
10²¹	зетта	zetta	З	Z	ЗэВ — зеттаэлектронвольт
10²⁴	иотта	yotta	И	Y	Иг — иоттаграмм

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: ЁС-ни префикслери.

Тамал эмда чыгъарылгъан биримледен сора да, метрлик системада стандарт префикслени тобламасы хайырландырылады, ала бла керели эмда юлюшлю биримле белгиленедиле. (Бу идеяны, француз математик эмда дин билим адам Габриель Мутонь 1670-чи джылда теджегенди^[8].) Сёз ючюн, «кило» префикс узунлукъну биримин къурайды (километр), ол тамал биримден 1000 кереге кёболады. Биримлени халкъла арасы системасы (ЁС) стандарт онлу префикслени керели эмда юлюшлю биримлени белгилер ючюн хайырландырыуун теджейди.

Алгъыннгы биримлени метрлик вариантлары

Алгъын джюрюген биримлени метрлик биримлеге буруу тынч болур ючюн тюрлендириуле да болгъандыла. Сёз ючюн:

метрлик тонна (1000 кг)
метрлик карат (0,2 г)
метрлик фунт (500 г)
метрлик фут (300 мм)
метрлик дюйм (25 мм)
метрлик ат кюч (75 кгс·м/с)
метрлик дёнюм (1000 м²)

Бу биримлени бир къаууму джайылгъандыла эмда хайырланадыла; сёзге Россияда «тонна», «карат» и «ат кюч», Тюркде «дёнюм» кескинлешдирилмей аланы метрлик вариантларыны магъанасын тутадыла.

Белгиле

↑ Décret relatif aux poids et aux mesures. 18 germinal an 3 (7 avril 1795) // Website Smdsi.quartier-rural.org.
↑ Метрлик системаны киргизиуню юсюнден декрет (fr). Ал къайнакъдан архивация этилгенди (17 август 2016). Тинтилгенди: 23 июнь 2018.
↑ Reports of the committee on electrical standards appointed by the British association for the advancement of science
↑ The SI brochure Архивная копия от 26 апрель 2006 на Wayback Machine ЁС-ни суратлауу Мардала эмда ауурлукъланы халкъла арасы бюросуну сайтында
↑ «Компьютер» ёлчемле - 3,5 эм 5,25 дюймланы миллиметрге байламай, 1,75 дюймге тенг юнитге байлагъандыла, алай бла аланы ёлчемлери 2U эмда 3U болады.
↑ Гектопаскали. Кто помнит? Нафига?.
↑ 1 гПа = 0,75 мм рт. ст. : birdwatcher — LiveJournal.
↑ O’Connor, John J.; Robertson, Edmund F., «Johannes Kepler», MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews.

Джибериуле

Метрическая система мер и весов // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. — 2-е изд., вновь перераб. и значит. доп. — Т. 1—2. — СПб., 1907—1909.
Постановление Правительства РФ от 31 октября 2009 г. N 879 Об утверждении положения о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации
Краткая история СИ(ингил.)
Имперские и метрические автоматические преобразования(ингил.)
NASA полностью переходит на метрическую систему // Компьюлента
Белобров В. А. (2019). История метра (короткая версия), История метра (полная версия)

[1] Décret relatif aux poids et aux mesures. 18 germinal an 3 (7 avril 1795) // Website Smdsi.quartier-rural.org.

[2] Метрлик системаны киргизиуню юсюнден декрет (fr). Ал къайнакъдан архивация этилгенди (17 август 2016). Тинтилгенди: 23 июнь 2018.

[3] Reports of the committee on electrical standards appointed by the British association for the advancement of science

[Brochure-4] The SI brochure Архивная копия от 26 апрель 2006 на Wayback Machine ЁС-ни суратлауу Мардала эмда ауурлукъланы халкъла арасы бюросуну сайтында

[5] «Компьютер» ёлчемле - 3,5 эм 5,25 дюймланы миллиметрге байламай, 1,75 дюймге тенг юнитге байлагъандыла, алай бла аланы ёлчемлери 2U эмда 3U болады.

[6] Гектопаскали. Кто помнит? Нафига?.

[7] 1 гПа = 0,75 мм рт. ст. : birdwatcher — LiveJournal.

[Mouton_MacTutor-8] O’Connor, John J.; Robertson, Edmund F., «Johannes Kepler», MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]