सौरपुराण

सौरपुराणको गिनती उपपुराणहरूमा हुन्छ, सूतसंहितामा (सन् १४ सौका पूर्व) स्थित क्रमका अनुसार यो सोह्रौँ उपपुराण छ। कुनै कुनै को मत छ कि सांब, भास्कर, आदित्य, भानव र सौरपुराण एक नैं ग्रन्थ हुन् केवल नाम भिन्न भिन्न छन्, तर यो कथन गलत छ, किनकि देवी भागवतले आदित्यपुराणबाट पृथक् सौरलाई गिना छ (स्कंध १, ३, १५) एवं सूत्रसंहिताले सांबपुराणबाट भिन्न सौरपुराण गिना छन्, भास्कर र भानव यो दुइ पाठभेद भार्गव र भानवका स्थानमा पाइन्छन्। अत: सौरपुराण सहित तीको एकरूप भन्न गलत छ, कदाचित् यो उपपुराण हुँनेमा पनि संप्रति उपलब्ध छैन, एवं प्राचीन प्रामाणिक ग्रन्थहरूमा यीहरुका उल्लेख छैन।

सौरपुराण पूनाको आनंदाश्रम संस्था द्वारा संभवत: दाक्षिणात्य नौ प्रतीहरूबाट मुद्रित उपलब्ध छ, उत्तरीय प्रतीहरुका पाठ भिन्न छ सक्दछन्।

यस पुराणमा अध्याय ६९ तथा श्लोक संख्या ३,७९९ छ, सौरपुराण आफ्नालाई ब्रह्मांडपुराणको "खिल" अर्थात् उपपुराण कहन्छ एवं सनत्कुमारसंहिता र सौरीसंहिता रूप दुइ भेदहरूबाट युक्त मान्दछ (९* १३-१४)। यस समय सौरीसंहितालाई नैं सौरपुराण कहन्छन् र सनत्कुमारसंहितालाई सनत्कुमारपुराण नामबाट उपपुराणहरूमा प्रथम गन्दछन्।

सौरपुराण नामबाट यसमा सूर्यको ज्ञान विज्ञान हुँगा, यस्तो भ्रम हुन्छ तर यो एक शिवविषयक उपपुराण छ, केवल सूर्यले मनबाट भन्एको छ । अत: अन्य पुराणहरुका समान यसको सौरपुराण कहन्छन्। नैमिषारण्यमा ईश्वरप्रीत्यर्थ दीर्घसत्र गर्नेवालाहरु शौनकादिक ऋषीहरुका सम्मुख व्यास द्वारा प्राप्त यो पुराण सूतले भन्एको छ (१, २-५)। यो उपपुराण हुँनेमा पनि पुराणका "सर्गश्च प्रतिसर्गश्च" आदि लक्षण यसमा पाइन्छन्, (अ. २१-२३, २६, २८, ३०-३१, ३३)।

यस पुराणमा ३९-४० अध्यायहरूमा द्वैतमतस्थापक मध्वाचार्यको (सन् ११९३) वर्णन विस्तारबाट आए छ, ती अध्याय यदि प्रक्षिप्त न हहरुतो यस पुराणको प्रणयन नयाँ विचारबाट दक्षिण देशमा सन् १२००मा भयो, यो कह सक्दछन्। चौथो अध्यायमा आएको कलियुगको वर्णन पनि यस कल्पनाको पोषक छ।

यस पुराणको प्रारंभ यस प्रकार छ - सूर्यपुत्र मनु कामिका वनमा यज्ञ गर्नेवालाहरु प्रतर्दन राजाका यज्ञमा गया, वहाँ तत्वको विचार गर्नेवालाहरु मांतु निर्णय गर्नेमा असमर्थ ऋषीहरु सहित आकाशवाणी द्वारा प्रवृत्त हुँकर सूर्यका द्वादशादित्य नामक स्थानमा गएर सूर्यदर्शनका निमित्त तप गर्न लाग्यो, हजार वर्षहरूका अनंतर सूर्यले दर्शन दिए र सौरपुराण सुनाए (१, १९-४५)।

यसमा विशेष विषय यो हुन्-

सुद्युम्न (१), प्रह्लाद (२९-३०), त्रिपुर (३४-३५), उपमन्यु (३६) आदिका चरित्र पढले योग्य छन्। वाराणसी, गंगा, विश्वेश्वर आदिको वर्णन पनि (४-८) सुंदर छ। योगहरुका अनेक अंगहरुका (१२-१३) एवं अनेक दानहरुका (९-१०) वर्णन देखले योग्य छ। अनेक कृष्णाष्टम्यादिव्रत, वर्णभेद, श्राद्ध, वानप्रस्थ, संन्यासधर्म पनि वर्णित हुन् (१४-२०)। शिवपूजादि (४२,४४), पाशुपत (४५), पार्वतीको उत्पत्ति एवं तारकासुरवध (४९-६३) आदिको वर्णन रुँचक ढंगबाट भयो छ। शिवभक्ति (६४), उज्जयीस्थ महाकाल आदिको वर्णन (६४), पंचाक्षरमंत्रमहिमा (६५) पनि द्रष्टव्य छन्। धर्मशास्त्रीय उपयुक्त निर्णय - तिथि, (५७, ६८), संक्रांति (५१), प्रायश्चित्त (५२), उमामहेश्वर व्रत (४३), पुण्य र वर्ज्यदेश (१७), श्राद्ध (१९) आदि विचारणीय छन्।

शिव र विष्णुभक्तहरूमा आफ्ना-आफ्ना उपास्य देवतालाई लिएर जुन उग्र विरोध थियो उसको मेटाउन को लागि एवं समाजमा सामंजस्य स्थापन को लागि शिव र विष्णुमा भेद देख्नु ठूलो पापको कारण बताइएको छ (२९)।