Jaap Eden

Jacobus Johannes Eden
Persoonlijke informatie
Bijnaam	De locomotief
Geboortedatum	19 oktober 1873
Geboorteplaats	Groningen
Geboorteland	Nederland
Overlijdensdatum	2 februari 1925
Overlijdensplaats	Haarlem
Sportieve informatie
Discipline(s)	Schaatsen en wielrennen
Medailleoverzicht
Medailles
Wereldkampioenschappen allround
Portaal	Schaatsen

Jacobus Johannes (Jaap) Eden (Groningen, 19 oktober 1873^[1] – Haarlem, 2 februari 1925) was een Nederlands schaatser en wielrenner, die internationale successen vierde rond het begin van de 20e eeuw. Hoewel zijn grootste successen al meer dan 100 jaar geleden zijn, is de erkenning voor zijn uitzonderlijke prestaties nog steeds aanwezig. Zo zijn de jaarlijkse Nederlandse sportprijzen van Sporter van het Jaar naar hem vernoemd. Anno 2024 is hij nog steeds de enige die erin slaagde wereldkampioen te worden bij het schaatsen en bij het wielrennen.

Biografie

Eden werd geboren in de stad Groningen als zoon van Johannes Eden en Maria Baale.^[2] Zijn moeder overleed bij zijn geboorte en zijn vader had geen tijd om alleen voor hem te zorgen. Hij groeide daarom op bij zijn grootouders die in Santpoort hotel Velserend exploiteerden. Hij bracht in zijn jeugd al veel tijd door met sporten in en rond de Kennemerduinen, waar hij de basis legde voor zijn latere sportcarrière. Korte tijd (rond 1890) speelde Jaap Eden voetbal bij HFC Haarlem.

Op 15-jarige leeftijd werd hij ontdekt door schaatser Klaas Pander, die met hem ging trainen. In december 1890 won hij zijn eerste schaatswedstrijd op de korte baan, over een afstand van 160 meter. Een jaar later debuteerde hij op internationaal niveau. In 1893 behaalde hij op 19-jarige leeftijd zijn eerste wereldtitel.

Een jaar daarop brak hij twee wereldrecords, waarvan dat op de vijf kilometer (hij verbeterde de tijd van Einar Halvorsen met een halve minuut) zeventien jaar zou blijven staan. Hij verpulverde een jaar later zijn eigen wereldrecord op de tien kilometer; hij bracht het van 19.12,4 op 17.56,0. In 1895 (Hamar) en 1896 (Sint-Petersburg) behaalde hij nogmaals de wereldtitel.

Hierna stapte hij over op de wielersport, niet in de laatste plaats omdat hij hier goed geld mee kon verdienen. Ook hier haalde hij grote successen: in 1894 werd hij wereldkampioen op de 10 km en een jaar later op de sprint. In 1896 reed hij als prof een wereldrecord op de 1000 meter met staande start. Hij werd geliefd bij het publiek, zowel door zijn prestaties als door zijn manier van optreden.

Het succes steeg hem naar het hoofd en hij gaf zich steeds meer over aan de geneugten van het leven. Vooral in Parijs, in het hart van de wielersport, leidde hij een stormachtig leven. Eden verdiende zoveel – hij zou jaarlijks meer dan 40.000 gulden hebben verdiend, een fortuin in die tijd – dat hij een Amerikaans aanbod van 15.000 gulden voor een paar wedstrijdjes kon laten schieten.

In 1915 hing Eden zijn fiets aan de wilgen, nadat hij de laatste jaren steeds minder successen boekte. Hij probeerde een baantje te vinden maar was daarin niet erg doortastend. Trofeeën en medailles werden verkwanseld en hij probeerde met een paar vrienden een rijwielzaak in Rotterdam op te zetten, met weinig succes.

Jaap Eden stierf in Haarlem op 51-jarige leeftijd als een berooid en eenzaam man. Om zijn begrafenis te bekostigen moesten de nabestaanden zelfs zijn medailles en bekers verkopen. Enige jaren na zijn begrafenis werd, op initiatief van de sportjournalist Leo Lauer, een groot grafmonument voor Eden opgericht aan de centrale laan van de Algemene Begraafplaats Kleverlaan in Haarlem. Eden werd in dit graf herbegraven. Hij rust er met zijn echtgenote. Op het graf staat hij afgebeeld als sportheld.

In Amsterdam is de eerste 400 meter kunstijsbaan van Nederland naar hem vernoemd, later uitgebreid met de eerste overdekte ijshockeybaan. Het beeldje dat de sportman, sportvrouw, sportploeg en paralympische sporter van het jaar krijgen is ook naar Jaap Eden vernoemd. Ieder jaar om het marathonschaatseizoen te openen is de Jaap Eden Trofee ook vernoemd naar Jaap Eden.

Herdenkingsmunt Jaap Eden Vijfje

Op 24 januari 2019 werd bekendgemaakt dat de Koninklijke Nederlandse Munt in opdracht van het Ministerie van Financiën een officiële herdenkingsmunt zou slaan ter ere van Jaap Eden: het Jaap Eden Vijfje. De ceremoniële eerste slag is op 29 december 2019 door Kjeld Nuis verricht in ijsstadion Thialf, in aanwezigheid van zijn kleinzoon Jaap Eden Jr, muntontwerpster Wineke Gartz en olympisch schaatskampioene Yvonne van Gennip. Van de munt zijn 60.000 stuks geslagen en ze geldt in Nederland als een wettig betaalmiddel ter waarde van 5 euro.^[3]

Schaatsen

Adelskalender

Van 10 februari 1894 tot 10 februari 1900 was Jaap Eden aanvoerder van de Adelskalender. Daarmee heeft hij 2191 dagen aan de top van de lijst gestaan.

Hieronder staan de persoonlijke records (PR's) waarmee Jaap Eden aan de top van de Adelskalender kwam en de PR's die hij had staan toen hij van de eerste plek verdreven werd. Tevens zijn de gegevens weergegeven van de schaatsers die voor en na hem aan de top van de lijst stonden.

Datum	500 m	1500 m	5000 m	10.000 m	Punten	Voorganger / Opvolger
20-01-1894	49,6	2.32,6	9.13,2	20.35,6	217,566	Peder Østlund
10-02-1894	50,4	2.35,0	9.16,8	19.12,4	215,366
23-02-1895	48,2	2.25,4	8.37,6	17.56,0	202,226
10-02-1900	45,2	2.23,6	8.51,8	18.38,2	202,156	Peder Østlund

Resultaten

Resultaten van Jaap Eden bij internationale kampioenschappen.

Jaar	EK Allround	WK Allround
1891	NS2	NS3
1892	-
1893	-	1
1894	NS2	NF2
1895	-	1
1896	-	1

- = geen deelname

NF2 = niet gefinisht bij de 2e afstand

NS2 = niet gestart bij de 2e afstand

NS3 = niet gestart bij de 3e afstand

Medaillespiegel van Jaap Eden voor internationale kampioenschappen.

Kampioenschap	Goud 1	Zilver 2	Brons 3
EK Allround	0	0	0
WK Allround	3	0	0

Records

Persoonlijke records

Afstand	Tijd	Datum	Baan
500 meter	48,2	23 februari 1895	Hamar
1500 meter	2.25,4	23 februari 1895	Hamar
5000 meter	8.37,6	25 februari 1894	Hamar
10.000 meter	17.56,0	23 februari 1895	Hamar
1610 meter	3.04,6	16 januari 1892	Hamburg
482,80 meter	59,8	23 februari 1891	Hamburg
846,27 meter	1.31,2	6 februari 1894	Amsterdam

1610meter=1 mijl, 482,80meter= 1/3 mijl 846,27meter=1/2 mijl

Wereldrecords

Nr.	Afstand	Tijd	Datum	Baan
1.	1500 meter	2.35,0	11 januari 1893	Paterswoldsemeer
2.	10.000 meter	19.12,4	10 februari 1894	Stockholm
3.	5000 meter	8.37,6	25 februari 1894	Hamar
4.	1500 meter	2.25,4	23 februari 1895	Hamar
5.	10.000 meter	17.56,0	23 februari 1895	Hamar

Wereldrecords laaglandbaan (officieus)

Nr.	Afstand	Tijd	Datum	Baan
1.	1500 meter	2.35,0	11 januari 1893	Tynaarlo
2.	5000 meter	8.37,6	24 februari 1894	Hamar
3.	1500 meter	2.25,4	23 februari 1895	Hamar
4.	10.000 meter	17.56,0	23 februari 1895	Hamar