Etiopia

Etiopia (en amaric: ኢትዮጵያ, transcripcion: ʾĪtyōṗṗyā [i.tjo.p'ja]), oficialament la Republica Federala Democratica d'Etiopia, es un país situat en Africa Orientala situat entre Eritrèa au nòrd, Jiboti au nòrd-èst, Somalia a l'èst, Kenya au sud, lo Sodan dau Sud au sud-oèst e Sodan a l'oèst. Sa geografia es marcada per una topografia particulara liada a la Vau dau Grand Rift African e una altitud auta. Aquò favoriza lei precipitacions e protegís lo territòri etiopian còntra l'ariditat.

Etiopia የኢትዮጵያ ፌዴራላዊ ዴሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ yeʾĪtiyoṗṗya Fēdēralawī Dēmokirasīyawī Rīpebilīk
Bandièra d'Etiopia Escut d'Etiopia
Localizacion
Capitala e ciutat mai granda Addis Abeba 9° N, 40° E
Forma de govèrn Republica federala
president Mulatu Teshome
Superfícia 27en
• Totala 1 127 127 km²
• Aiga 0,7 %
Populacion 12en
• Totala (2016) 102,403,196 ab.
Moneda (ETB)
Indicatiu telefonic 251
ISO 3166 ET
Fus orari 3
Domeni internet .et

Etiopia es ansin un país ancian que se formèt dins lo corrent de l'Edat Mejana a partir de l'eiretatge politic e culturau dau Reiaume d'Aksum, poissança importanta de l'Antiquitat. Convertida au cristianisme tre lo sègle IV per de missionaris venguts de l'Empèri Roman, Etiopia foguèt isolada deis autreis estats crestians au sègle VII ambé l'expansion arabia. Pasmens, sota la direccion de la dinastia salomoniana que prenguèt lo poder au sègle XIII, lo país venguèt una poissança regionala importanta que capitèt de mantenir son independéncia en fàcia dei sultanats musulmans de la region après una tiera de guèrras. A la fin dau sègle XVII, lo declin de la dinastia salomoniana entraïnèt l'afondrament dau poder centrau. Etiopia gardèt solament una unitat culturala e demorèt devesida entre princes rivaus fins a 1855. La restauracion de l'unitat politica entraïnèt l'acomençament d'una politica de modernizacion progressiva que permetèt au país, excepcion unica en Africa, de resistir ais ambicions colonialas europèas e de mantenir son independéncia maugrat una brèva ocupacion italiana entre 1935 e 1941. Dins aquò, la region demorèt paura e lo desvolopament feble. En 1974, lo darrier emperaire salomonian foguèt reversat per un còp d'estat comunista qu'entraïnèt una guèrra civila fins a 1991 e la pèrda de l'accès a la mar dau país en 1993 ambé l'independéncia d'Eritrèa. Dempuei aquela annada, se formèt una Etiopia federala dirigida per un govèrn autoritari.

La capitala es Addis Abeba. Lo gentilici es etiopian -a o etiòp -a.

Geografia

Geografia fisica

Topografia d'Etiopia.

Etiopia es un país vast (1 104 300 km² de superficia) amb un relèu aut e traversut que pòu passar 4 000 m d'altitud, demenir fins a -100 m ò presentar de desnivèus de mai de 2 000 m. Son territòri se situa entre la Vau de Nil e Somalia e a ges d'accès a la mar. Es enviroutat per Eritrèa au nòrd, Jiboti au nòrd-èst, Somalia a l'èst, Kenya au sud, lo Sodan dau Sud au sud-oèst e Sodan a l'oèst.

Lei contrasts topografics marcats dau relèu etiopian son liats a la geologia dau territòri etiopian que se troba sus la falha dau Grand Rift African. D'efèct, l'endrech es un luòc de remontada de magma qu'es a l'origina d'una activitat volcanica importanta, de la formacion de fossats tectonics fòrça importants e dau solevament de l'ensems dau sòcle geologic de la region. Ansin, la màger part d'Etiopia a una altitud superiora a 1 000 m que favoriza lei precipitacions e empacha sa desertificacion. Lo centre es ocupat per la Vau dau Rift. Es una region d'afondrament tectonic emplidas de lacs e enviroutada d’un costat e d’autre, per de bauç importants, per de montanhas autas de mai de 4 000 m e per de plans que passan sovent 2 000 m. Au nòrd, lo Rift se devesís entre doas brancas e l'afondrament vèn pus important, especialament dins la depression de Danakil qu'a una altitud negativa (-120 m). A l'oèst, l'altitud dau bòrd occidentau dau Rift demenís pauc a pauc en direccion de la Vau de Nil mai demora generalament en dessús de 500 m. A l'èst, se troba lo plan d'Ogaden que son altitud es superiora a 500 m e lei vaus dei rius Chebeli e Juba.

L'idrografia etiopiana es fòrça marcada per aqueu relèu particular. A l'oèst, se troba lei bacins dau Nil Blau e de divèrseis afluents dau grand fluvi (Akobo, Baro, Atbara, Tekezé) que se gitan siá dins lo Nil Blau siá dirèctament dins lo Nil. A l'èst, se troba lei bacins dei rius Chebeli e Juba que se gitan dins l'Ocean Indian en Somalia. Dins lo nòrd-èst, lo riu Awash s'escola dins la Vau dau Rift e se gita dins lo lac Abbe. Enfin, dins lo sud-oèst, Omo s'escola tanben au fons dau Rift e se gita dins lo lac Turkana. Aquelei rius an sovent de debits mejans importants. Pasmens, pòdon presentar en realitat de variacions importantas dins lo corrent de l'annada liadas a l'alternància dei sasons secs e umidas (per exemple, Atbara passa de 0,3 m³/s en març a mai de 2 000 m³/s en aost).

Clima

Esquèma generau dau clima d'Etiopia segon la classificacion de Köppen.

Lo clima d'Etiopia es principalament influenciat per sa posicion dins la zòna tropicala, son relèu e sa proximitat ambé l'Ocean Indian. Lo relèu permet de moderar leis efècts de la temperatura e l'Ocean Indian favoriza lei precipitacions de mosson. Ansin, se troba una gròssa diversitat climatica qu'es relativament malaisada de definir. Tradicionalament, se destria sièis zònas principalas :

• aupenca au dessüs de 3 800 m. L'altitud i es lo factor determinant e lo clima es freg amb una temperatura generalament inferiora a 5°C.
• temperat subaupenca caud entre 1 400 e 3 800 m. La temperatura mejana i es d'aperaquí 15°C. Aquela zòna s'estend sus lo Plan Etiopian e presenta la diversitat climatica pus importanta dau país. Pasmens, d'un biais generau, se pòu observar d'un caire d'ivèrns secs a l'èst dau Rift e d'estius secs a l'oèst e, d'autre caire, d'estius cauds dins lo nòrd dau Plan e temperats dins lo sud e lo centre.
• tropicala dins lo sud-oèst entre 100 e 1 400 m. La temperatura mejana i es d'aperaquí 30°C.
• tropicala de savana dins lo sud e l'oèst entre 500 e 1 000 m.
• semidesertic entre 100 e 800 m.
• desertic dins lei depressions, en dessota de 100 m e en Ogaden.

Lei precipitacions annualas son relativament importantas dins lei regions centralas e dins lo sud e lo sud-oèst ambé mai de 1 000 mm annuaus dins plusors endrechs dau país. La fònt principala de plueja es la mosson d'estiu (junh-setembre) que vèn dau sud-oèst e precipita au contacte dei plans d'altitud. Lei regions occidentalas son donc ben aigadas. En revènge, la mosson aganta rarament lei pendís orientaus dau Rift onte lei precipitacions mejanas son feblas (50-300 mm).

Demografia

Densitat de populacion en Etiopia en 2007.

En 2014, Etiopia èra un país fòrça poblat que sa populacion, principalament rurala e jove, èra concentrada sus lo Plan Etiopian. Dempuei leis annadas 1980, la populacion a aumentat amb un taus de creissença regular d'aperaquí 2,3%/an. Aquò a entraïnat lo passatge dau nombre d'abitants de 39,8 milions d'abitants en 1984 a 81,8 milions en 2011 en despiech de l'independéncia d'Eritrèa e de mai d'una crisi alimentària grèva. Lei regions autas, magerament lo Plan Etiopian, presentavan lei densitats de populacion pus importantas car son lo centre istòric dau país e an lei condicions de vida pus favorablas. Lo taus d'urbanizacion èra feble (17% en 2010) e franc d'Addis Abeba e de certanei ciutats istòricas, lei vilas gròssas èran raras (37 avián mai de 40 000 abitants en 2006). L'esperança de vida èra febla (55,4 ans en 2014) e la màger part de la populacion èra jova car 46% deis abitants avián un temps entre 0 e 14 ans.

La populacion etiopiana es formada de plusors pòbles diferents (mai de 80 an una reconeissença oficiala) que son generalament identificats en foncion de sa familha de lenga. En 2012, aquelei pòbles pòdon èsser devesits entre cinc grops principaus :

tigrinhas

• lei amaras (26,9% de la populacion) e lei tigrinhas (6,1%) parlan de lengas semiticas. Son installats dins lo nòrd e lo centre dau país e son generalament crestians. Aguèron un ròtle important dins lo corrent de l'Istòria de l'Empèri Etiopian.
• leis oromos (34,5%) parlan una lenga coshitica e èran lo pòble pus nombrós. Pòble nomada dins lo corrent de l'Edat Mejana, migrèron en direccion dau Plan Etiopian a partir dau sègle XV e s'installèron principalament au sud. I adoptèt en partida la cultura dei pòbles que vivián ja dins aquelei regions. En particular, adoptèron lei religions crestiana e musulmana
• lei somalis (6,4%) e leis afars (1,7%) parlan una lenga coshitica e son installats dins lei regions orientalas. De religion musulmana, an una tradicion de camelièrs e de noiriguiers.
• lei Pòbles de l'Oèst parlan de lengas nilosaharianas. Foguèron integrats au sen d'Etiopia ambé lei conquistas de Menelik II. Son generalament musulmans.
• lei Pòbles dau Sud parlan una gròssa diversitat de lengas e son d'originas divèrsas. Lei sidamos (4,0%) parlan una lenga coshitica e son lo pòble numericament pus important de la region. Autra etnia importanta dau sud, lei goragues (2,5%) parlan de lengas semiticas e son probablament originaris de colons militars installats dins la region per lo poder etiopian. Enfin, dins la Vau d'Omo, se troba un blòt de pòbles parlant de lengas omoticas. Au sen d'aquel ensems, lei wolaytas (2,4%) èran lo pòble pus important. Lei religions principalas dei Pòbles dau Sud son lo cristianisme e l'animisme tradicionau.

Lengas

Esquèma generau dei lengas etiopianas.

Etiopia a ges de lenga oficiala e la constitucion assegura lo drech de cada nacionalitat dau país de desvolopar sa lenga e de l'utilizar coma lenga d'alfabetizacion e d'administracion locala ò regionala. Pasmens, dins lei fachs, l'amaric e l'anglés an una plaça preponderanta coma lenga administrativa nacionala e gau govèrn per la premiera e coma lenga de l'ensenhament superior per la segonda. De mai, fins a l'afondrament dau regime socialista, l'amaric èra lenga oficiala.

Lei lengas etiopianas son devesidas entre quatre grops principaus que son lei lengas semiticas parladas dins lo nòrd dau país, lei lengas coshiticas parladas dins lei regions orientalas, lo centre e dins certanei regions occidentalas, lei lengas omoticas parladas dins lo sud-oèst e lei lengas nilosaharianas parladas dins lei regions orientalas. Aquò entraïna l'existéncia d'una gròssa diversitat linguistica e lo nombre de lengas ambé mai de 10 000 locutors es estimat a aperaquí 80.

Pasmens, en 2007, doas lengas son parladas per de fraccions importantas de la populacion e an un ròtle primordiau. L'oròmo èra la premiera lenga dau país (33,8% de la populacion) e èra utilizada dins lei regions centralas e sud. L'amaric èra la segonda lenga etiopiana (29,3%) e èra subretot parlada dins lo centre. En mai d'aquelei lengas, l'anglés aviá un ròtle important, especialament au sen deis elèits intellectualas e economicas. Enfin, mai d'una lenga coma lo somalian (6,3%), lo tigrinya (5,9%), lo sidamo (4%), lo wolaytta (2,2%), lo gurage (2%) ò l'afar (1,8%) èra parlada per de minoritats significativas.

Religion

Religions principalas en Etiopia.

La question religiosa es relativament importanta per lo govèrn e la societat etiopians en causa dei tensions passadas e de la fervor religiosa de la populacion. Ansin, la constitucion federala assegura la libertat religiosa mai l'existéncia d'un partit politic ò d'una religion d'Estat es defenduda. Aquò empacha pas l'existéncia de tensions latentas, especialament entre lei diferentei glèisas crestianas e, dins certanei regions, la libertat de culte es pas totala dins lei fachs. Pasmens, d'un biais generau, la lònga tradicion de coexisténcia entre lei diferentei comunautats favoriza una tolerància larga (reconoissença dei conversions ò dei maridatges mixtes).

A la fin deis annadas 2010, la Glèisa Ortodòxa Etiopiana gropava entre 40 e 50% de la populacion, principalament dins lo nòrd e dins lei regions centralas. L'islam èra la segonda religion dau país (entre 30 e 45%) e èra subretot implantat dins la mitat orientala d'Etiopia. Enfin, lo protestantisme èra la tresena religion (entre 10 e 20%) e sa preséncia s'observava principalament dins lo sud-oèst lòng de la frontiera ambé lo Sodan dau Sud.

En fòra d'aquelei tres religions principalas, divèrsei minoritats existissián coma lo catolicisme (mens de 1%) e divèrsei corrents animistas (entre 2 e 3%). Fins ais annadas 1990, existiá una minoritat josieva dins lo nòrd dicha Beta Israèl. Isolada durant de sègles deis autrei tendéncias dau judaïsme, desvolopèron de rites pròpris e son pas considerats coma josieus per la màger part dei movements conservators. Pasmens, dempuei lo periòde socialista e après mai d'un refús, Israèl a finalament acceptat son emigracion vèrs son territòri. Dins lo corrent deis annadas 1980 e 1990, lo movement prenguèt una amplor gròssa e, en 2009, lei Beta Israèl formavan plus qu'una comunautat reducha estimada a tres milièrs d'individús.

Istòria

Preïstòria

Cran d'Homo sapiens idaltu, un ominid etiopian

Etiopia es considerada coma un dei brèç de l'Umanitat e una dei zònas de poblament uman pus anciana de la planeta. D'efèct, lei vestigis pus ancians mostrant la preséncia d'ominides datan de 4 milions d'annadas. En mai d'aquò, es la region d'aparicion d’Homo ergaster e d’Homo sapiens i a 1,7 milions d'annadas e i a 200 000 ans. Lei traças preistoricas i son nombrosas e variadas ambé l'existéncia d'industrias liticas, d'arts rupèstres e de monuments megalitics. L'agricultura semblèt aparéisser ai millenis VI ò V av. JC.

Antiquitat

Extension dau Reiaume d'Aksum.

Lei premiers estats apareguts dins lei montanhas etiopianas se formèron au sègle VII av. JC. Èran de principats rivaus organizats sus lo modèl dau Reiaume de Saba que s'èra format au sègle XIII av. JC en Iemèn. Lo pus ancian sembla èsser lo Reiaume de D'mt situat dins lo nòrd de l'Etiopia actuala. Au sègle I ap. JC, Aksum capitèt d'impausar sa supremacia e unifiquèt la region. Lo comèrci de la Mar Roja (esclaus, evòri...) en direccion dei territòris egipcians, romans puei bizantins assegurèt sa prosperitat economica e lo reiaume poguèt batre la sieuna moneda au sègle III.

Aksum conoguèt son apogèu entre lei sègles III e VII e afirmava alora son influéncia sus lei regions sud de la Mar Roja. Au sègle IV, lo cristianisme i faguèt son aparicion e foguèt rapidament adoptat per lo poder durant lo règne dau rèi Ezana. Tre 330, de crotz apareguèron sus lei pèças de moneda e un clergat etiopian se formèt. La conversion de la populacion foguèt pus lenta e lo cristianisme acomencèt de se generalizar en Etiopia vèrs la fin dau sègle V solament ambé la traduccion de la Bíblia en gueez. La Glèisa Aksumita, qu'es a l'origina de la Glèisa Etiopiana modèrna, despendiá alora dau patriarcat d'Alexàndria e contestèt pas aquela autoritat. Ansin, Etiopia adoptèt lo monofisisme qu'es totjorn a l'ora d'ara un aspèct fondamentau de sa vida religiosa.

La disparicion d'Aksum e l'islamizacion dau litorau

Au sègle VII, l'afondrament de la preséncia bizantina dins lo sud-èst mediterranèu menacèt lo comèrci d'Aksum e entraïnèt de conflictes ambé leis Arabis. En particular, lo reiaume etiopian assaièt de conquistar Jeddah (pilhat en 702) mai foguèt desfach. Puei, de còntra-ofensivas aràbias causèron la destruccion dau pòrt d'Adulis e la pèrda deis illas Dahlak. En consequéncia, Aksum foguèt exclús dei rets comerciaus de la Mar Roja e lo reiaume se concentrèt sus lo sieu territòri. Acomencèt alora una expansion militara vèrs lo sud dins lei regions de Lasta e de Begademer. Pasmens, aquò empachèt pas lo declin economic d'Aksum que sei rèis arrestèron de batre moneda au començament dau sègle VIII. En parallèl, de marchands musulmans s'installèron lòng dau litorau deis Afars e dei Somalis. I participèron a l'esplecha dei jaciments de sau ò ai comèrcis d'espècias e d'evòri. La vila portuària de Zeila venguèt lo centre d'aquelei cambis e l'islam, aprofichant aqueu dinamisme economic, se difusèt a cha pauc lòng deis itineraris utilizats per lei marchands.

Lo procès de disparicion dau Reiaume d'Aksum es mau conegut e fòrça progressiu car, en despiech de son declin, se mantenguèt fins a la segonda mitat dau sègle X. L'annada 975 es generalament adoptada per marcar sa fin. Pasmens, son afondrament foguèt pas totau car divèrseis institucions, especialament la Glèisa Etiopiana, demorèron en plaça.

Lo periòde zague

Bete Giyorgis, famosa glèisa rupèstra zague

Dins lo corrent deis annadas 1130, un cap militar agau dich Marama organizèt un còp d'estat que li permetèt de venir rèi e de fondar la dinastia dei Zague. Se turtant a l'ostilitat de la Glèisa que lo considerava coma un usurpator, legitimèt son poder en afirmant èsser un eiretier de Moïses. Capitèt tanben de restaurar l'autoritat reiala e sei successors demorèron poderós fins a la mòrt de Lalibela (vèrs 1185-1225). Pendent aqueu periòde, la region de Lasta venguèt lo còr dau reiaume e se formèt una societat feodala.

Après lo règne de Lalibela, la dinastia foguèt afeblida per de conflictes de succession e perdèt lo contraròtle de sei vassaus periferics. Puei, aquelei senhors assaièron de conquistar lo poder centrau. Ansin, en 1270, lo rèi Yitbarek foguèt tuat per Yekuno Amlak, un senhor dau sud de Lasta sostengut per lo clergat etiopian. Lo venceire venguèt rèi e fondèt la dinastia salomoniana.

L'apogèu de l'Etiopia salomoniana

De Yekuno Amlak a Zara Yakub

Après sa victòria, la question de la legitimitat dau rèi novèu se pausèt. Utilizant una idèa similara a aquela dei Zague, Yekuno Amlak se donèt d'originas legendàrias e se pretendèt descendent dau rèi Salamon. Au sègle XIV, una epopèia literària dicha Kebra Negast (La Glòria dei rèis en occitan) foguèt escricha per depintar lo raubament a Jerusalèm de l'Archa d'Aliança e dei Taulas de la Lèi per Dàvid, rèire de Yekuno Amlak e fiu dau rèi Salomon e de la rèina de Saba, que s'installèt en Aksum. De mai, lei sobeirans novèus adoptèron lo títol de Negus negast (Rèi dei rèis generalament simplificat en negus ò en emperaire) per marcar sa supremacia sus leis autrei senhors etiopians.

Après un periòde de desòrdres e una guèrra civila après la mòrt de Yekuno Amlak, la dinastia novèla capitèt d'estabilizar son poder a la fin dau sègle XIII e au començament dau sègle XIV. En particular, un sistèma de succession clar foguèt adoptat. Totei lei pretendents au tròne foguèron d'ara endavant estremats dins un castèu isolat. A la mòrt de l'emperaire, son eiretier èra chausit entre elei e l'absència de rivaus en libertat li permetiá normalament d'assegurar son autoritat. Lo règne d'Amka Yakub (1314-1344) aguèt un ròtle major dins lo corrent d'aqueu periòde gràcias a una distribucion de fèus que li donèt lo sostèn de la Glèisa e dei senhors etiopians. D'efèct, l'ajuda dei monastèris li permetèt d'obtenir de foncionaris per son administracion e la restauracion de la feudalitat favorizèt la formacion d'una armada poderosa. De mai, per mostrar la poissança de l'emperaire dins tot lo país, establiguèt ges de capitala permanenta mai se desplacèt regularament ambé sa Cort.

Lo redreiçament de la fòrça militara etiopiana permetèt ais emperaires de s'interessar tornarmai ai regions perifericas, especialament ais emirats marchands musulmans deis Afars e dei Somalis. D'efèct, tre leis annadas 1270, Yekuno Amlak aviá impausat lo pagament d'un tribut a l'Emirat d'Ifat. Pasmens, dins leis annadas 1330, aqueu tribut èra vengut tròp important e una revòuta acomencèt. Rapidament agravada per l'oposicion religiosa entre crestians e musulmans, la guèrra foguèt lònga e malaisada mai s'acabèt per una victòria. Lo tribut foguèt mantengut e estendut a l'Emirat d'Adel. Lo règne seguent, Dawit I^èr (1380-1412), foguèt tanben marcat per de revòutas mancadas de l'emir d'Ifat.

Enfin, en fòra dei tensions ambé leis estats musulmans, leis afaires religiós d'aqueu temps foguèron regardats per l'expansion dau cristianisme au sud dau lac de Tana e per l'emergéncia de criticas importantas dau foncionament de la Glèisa. Formulas per l'abat Ewostatewos, demandèron una autonòmia pus larga de la Glèisa a respèct dau poder imperiau, lo retorn a una interpretacion pus estricta de la Bíblia e lo respèct dau sabat en plaça dau repaus dau dimènge. Lo poder refusèt e persecutèt lei partisans d'Ewostatewos que gardèron una influéncia importanta au sen de la populacion entraïnant de trèbols recurrents.

Lo règne de Zara Yakub

Etiopia au sègle XV.

Lo règne de Zara Yakub (1434-1468) foguèt l'apogèu de la dinastia salomoniana. Premier, capitèt de reglar en 1450 la question religiosa dubèrta per lei tèsis d'Ewostatewos. En particular, la Glèisa acceptèt de reconóisser lo sabat. Puei, renforcèt l'administracion imperiala ambé l'installacion d'una capitala permanenta a Debre Birhan que permetèt de centralizar lo pagament dei tributs deguts per lei vassaus. Enfin, se preocupèt de rompre l'isolament d'Etiopia. Après una victòria importanta còntra lo sultan d'Adel Ahmad Badlay que foguèt tuat sus lo prat batalhier en 1445, ataquèt leis autreis estats musulmans de la region e installèt de colonias militaras en Eritrèa. A sa mòrt, l'Empèri s'estendiá tornarmai fins a la Mar Roja, lei principats musulmans d'Ifat, de Fatagar, de Dawaro e de Bale èran venguts sei vassaus e Adel deviá pagar un tribut important.

Lo declin de la dinastia salomoniana

Lei guèrras còntra lo sultanat d'Adel

Territòri etiopian au sègle XVII.

Après la mòrt de Zara Yakub, li succediguèt una tiera d'emperaires febles que poguèron pas luchar còntra lei desiranças d'independéncia dei vassaus non crestians e d'autonòmia pus importanta dei senhors crestians. Aquò entraïnèt una demenicion dei revenguts dau poder centrau e, tre lo règne de Baeda Mariam (1468-1478), l'idèa d'una capitala permanenta foguèt abandonada. Aquel afebliment favorizèt lo Sultanat d'Adel que capitèt de tornar formar sa poissança militara. Divèrsei guèrras opausèron alora Etiopia au sultanat que se debanèron en parallèl dau conflicte opausant Portugués e Otomans dins la Mar Roja e l'Ocean Indian.

Dawit II (Lebna Dengel), emperaire d'Etiopia (r. 1507–1540) e sòci de la Dinastia Solomonica

Naod (1494-1508) foguèt ansin tuat en assaiant d'arrestar una ataca de l'emir de Zeila, vassau d'Adel que menava d'incursions recurrentas còntra Etiopia dempuei la fin dau sègle XV. La situacion foguèt pas reglada avans 1517 e la mòrt de l'emir tuat per l'armada etiopiana de l'emperaire Lebna Dengel (1508-1540). Dins leis annadas 1520, Portugal e l'Empèri Otoman s'impliquèron dins lo conflicte que prenguèt alora una dimension novèla. D'un caire, en 1520, una mission diplomatica portuguesa assaièt sensa succès de conclure una aliança amb Etiopia e d'autre caire, lei Turcs acceptèron de vendre d'armas de fuòc a Adel. En 1527, l'imam Ahmad ibn Ibrahim poguèt ansin batre l'armada etiopiana e sometre, entre 1527 e 1535, la màger part dau país. En 1535, Lebna Dengel èra ansin finalament obligat de demandar l'ajuda de Portugal.

Un còrs expedicionari comandat per Cristovão de Gama foguèt desbarcat e capitèt de reorganizar lei tropas etiopianas en 1541 durant lo règne de Gelawdewos (1540-1559). Cristovão de Gama e Ahmad ibn Ibrahim foguèron tuats dins de combats malaisats. Pasmens, la mòrt de l'imam en 1543 entraïnèt la dispersion de sei tropas e permetèt ais Etiopians de reconquistar lo sieu territòri. Après 16 ans de combats, tant Etiopia qu'Abel èran afeblits e lei dos estats conoguèron de periòdes de declin.

Dins lo sud d'Etiopia, aprofichant aqueu declin, leis Oromòs, pòbles nomadas venguts dau sud, avancèron en direccion dau nòrd e ocupèron lei regions de Dawaro (vèrs 1520) e de Fatagar (vèrs 1540). Puei, foguèron arrestats per un conflicte ambé la ciutat-estat musulmana d'Harar mai mantenguèron una pression militara importanta sus la frontiera meridionala. Autre sinhau dau declin etiopian, lo país èra vengut despendent de l'ajuda de Portugal e de seis armas de fuòc. Pasmens, lei diferéncias religiosas e leis exigéncias de conversion au catolicisme dei Portugués entraïnèron dei tensions. Per contrar leis arguments de seis aliats, Gelawdewos ordonèt la publicacion de divèrseis òbras definissent la fe e lei rites de la Glèisa Etiopiana. Dins aquò, podiá pas rompre sei relacions ambé Lisbona e, en 1557, deguèt acceptar l'arribada d'una mission jesuita.

De Sarsa Dengel a Fasilides

Lo castèu de Fasilides

Lo règne de Sarsa Dengel (1563-1597) permetèt de restaurar l'economia dau país e de'n reorganizar l'administracion. D'efèct, en 1578, capitèt d'arrestar una invasion ottomana partida dau pòrt de Massaua (conquistat per lei Turcs en 1557). Una patz foguèt signada en 1589 que permetèt d'assegurar l'estabilitat de la frontiera nòrd. En revènge, dins lo sud, la pression deis Oromos aumentèt e d'incursions periodicas entraïnèron lo pilhatge dei regions meridionalas.

Susneyos (1607-1632) assaièt d'organizar l'installacion deis Oromòs en Etiopia gràcias a una politica d'integracion. Ajudat per un jesuita espanhòu dich Pedro Páez, assaièt tanben de raprochar lei Glèisas Etiopiana e Catolica. Se convertiguèt personalament au catolicisme en 1622 mai son projècte mau capitèt car lei successors de Pedro Páez ordonèron de reformas tròp importantas per èsser acceptadas aisament per la populacion. D'insureccions acomencèron dins totei lei regions dau país après l'adopcion oficiala dau catolicisme coma religion de l'Estat. Ansin, en 1627, Susneyos adoptèt una lèi laissant la libertat religiosa ai crestians de l'Empèri e abdiquèt au profiech de son fiu Fasilides (1632-1667).

L'emperaire novèu ordonèt l'expulsion dei jesuitas. Puei, installèt sa capitala a Gondar que venguèt un centre comerciau major d'Africa de l'Èst. Pasmens, lo desvolopament de la capitala permetèt pas de defugir lo declin dau poder imperiau menaçat per lei revendicacions de l'aristocracia tradicionala e de l'aristocracia novèla formada au sen dau pòble oromò. D'un biais generau, lei transferiments financiers entre lei vassaus cargats de collectar l'impòst e l'emperaire demeniguèron entraïnant la baissa dei revenguts de l'Estat.

L'afondrament de l'autoritat imperiala

Après la mòrt de Fasilides, lo declin de l'autoritat imperiala èra vengut clar en despiech d'una brèva restauracion pendent lo règne de Bakaffa (1721-1730). Sa consequéncia pus importanta foguèt la creacion dau pòste de ras que designava lo cap militar d'un territòri. Après la mòrt de Bakaffa, sa frema Mentewab aguèt un ròtle primordiau sus la gestion deis afaires dins lo corrent dei règnes d'Iyasu II (1730-1755) e d'Iyoas (1755-1769). D'origina oromò, donèt lei pòstes principaus dau govèrn au sieu pòble. Pasmens, per mantenir un equilibri entre lei diferents pòbles etiopians, nomèt tanben Mikael Sehul, originari de la region de Tigre, ras dei províncias dau nòrd. Puei, assaièt sensa succès de mantenir la patz entre lei differentei faccions oromos.

De son caire, Mikael Sehul prenguèt lo contraròtle dei rets comerciaus entre Gondar e lo pòrt de Massaua. Gràcias a sei relacions bònas ambé leis Otomans, poguèt crompar d'armas de fuòc. Quand la guèrra civila acomencèt au sen dau pòble oromo, Mentewab li donèt lo títol de ras-bitwoded (cap dei ras) e li demandèt d'intervenir militarament per arrestar lei combats. Dins aquò, après sa victòria, Sehul organizèt una insureccion còntra l'emperaire Iyoas que foguèt tuat. A sa mòrt, l'autoritat imperiala s'afondrèt e lo poder etiopian foguèt partejat entre lei grands senhors feodaus.

Lo Temps dei princes

La division dau país

Lo periòde 1769-1855 es dich Temps dei princes en causa dau declin fòrça important de l'autoritat imperiala qu'èra venguda unicament nominala. Quatre províncias formèron de reiaumes de facto independents e rivaus :

• au nòrd, Tigre èra centrat sus Aksum, capitala espirituala d'Etiopia e sèti dau cap de la Glèisa Etiopiana.
• au centre, Begameder e Godjam se partejavan la region. Lo premier, que sa capitala èra Debre Tabor, èra dirigit per de senhors oromòs e ocupava lo centre politic de l'Empèri, compres Gondar que gardava lo títol de capitala imperiala.
• au sud, Choa èra dirigit per la dinastia dei Menzi.
• a l'èst, s'installèron tanben divèrsei populacions d'origina oromò. Adoptèron la religion musulmana e i formèron de principats.

Lo redreiçament economic de la premiera mitat dau sègle XIX

La formacion de l'Egipte de Mehemet Ali dins lo corrent deis annadas 1810 permetèt l'emergéncia novèla d'un estat poderós e dinamic au nòrd de la Mar Roja. Après d'annadas de declin, aquò favorizèt tornarmai lo comèrci regionau. Lei diferentei regions etiopianas assaièron d'i participar, especialament Tigre e Godjam. Leis Etiopians exportavan d'esclaus, d'evòri ò de cafè e importavan de produchs manufacturats. Lei cambis marchands se desvolopèron tanben en direccion dau sud onte se formèron divèrsei principats oromòs e lo Reiaume de Kaffa gràcias ai revenguts comerciaus. Enfin, Choa assaièt d'encoratjar la represa dei cambis dins lei regions orientalas onte leis estats musulmans èran en declin.

Lei guèrras civilas e la restauracion de l'Empèri

Division d'Etiopia a la fin dau Temps dei Princes (vèrs 1850).

En 1788, a la mòrt dau ras-bitwoded Ali I^èr, leis Oromòs acomencèron una guèrra civila novèla entre elei. S'acabèt en 1803 per la victòria de Gugsa de Yeju que gardèt la supremàcia fins a sa mòrt en 1825. Pasmens, sa disparicion entraïnèt una guèrra novèla car son fiu, Ali II, èra encara un enfant plaçat sota la regéncia de sa maire Menen. Capitant de raliar la màger part deis Oromòs, crestians ò musulmans, Menen renforcèt lo poder de son fiu dins lo centre. Pasmens, deguèt faciar l'oposicion de Wube de Tigre que refusava de reconóisser Ali II coma ras-bitwoded. Gràcias au sostèn dau cap de la Glèisa Etiopiana, faguèt excomunicar Ali II en 1841.

Après aqueleis afrontaments, leis annadas 1840 veguèron l'emergéncia d'un cap novèu dich Kassa. A l'origina, èra solament un senhor de guèrra de la region dau lac de Tana. Pasmens, gràcias a plusors succès, renforcèt sa poissança e organizèt d'incursions còntra Begademer. Ali II, esperant son ajuda, li donèt lo títol de caps dei marchas occidentalas mai, en 1852, lei relacions entre lei dos òmes se desgradèron. Kassa ataquèt e conquistèt alora Gondar. Puei, en 1853, sei fòrças bateguèron la cavalariá oromò e Ali II deguèt s'enfugir en Yeju. L'annada seguenta, Kassa obtenguèt lo sostèn de la Glèisa per restaurar l'Empèri e la religion crestiana. Enfin, en 1855, una campanha victoriosa còntra Tigre li permetèt de sometre Wube e de se proclamar negus sota lo nom de Tewodros II. Aquò marquèt la restauracion de l'autoritat deis emperaires sus lo país.

De Tewodros II a Menelik II

Lo règne de Tewodros II

L'Emperaire Tewodros II que reinèt au començament de l'Etiopia moderna, a la fin de l'èra decentralizada Zemene Mesafint ("Èra daus Princes").

Tewodros II reinèt de 1855 a 1868. Assaièt de restablir sa sobeiranetat sus lei darriers principats etiopians independents eissits dau Temps dei princes e de reformar l'Estat. Premier, ataquèt donc Choa qu'aviá aperavans sostengut Ali II. Son cap, Haile Malakot (1847-1855), foguèt vençut e tuat en 1855 e son fiu, Menelik, venguèt ostatge a la Cort imperiala. Après aquela victòria, tota l'Etiopia crestiana èra tornarmai unificada.

Tewodros acomencèt alora una tiera de reformas qu'anavan rapidament entraïnar d'insureccions recurrentas au sen de la populacion e de l'aristocracia a partir de 1856. D'efècte, après l'establiment de sa capitala a Debre Tabor e la bastida d'una fortalesa a Magdala, s'ocupèt dei finanças de l'Estat e de l'armada. Per defugir lei pilhatges organizats per lei militars, decidèt d'instaurar un pagament regular dei soudats que foguèron gropats au sen de garnisons permanentas. Pasmens, per aquò, aumentèt leis impòsts, çò que causèt un maucontentament grèu e generalizat. Puei, assaièt d'organizar una reforma agrària e prenguèt donc una partida dei bens de la Glèisa per lei distribuir ai païsans perdent ansin lo sostèn dau clergat. En 1865, l'evasion de Menelik que se proclamèt rèi de Choa agravèt mai la situacion.

Per renfòrçar sa posicion en fàcia deis insureccions provincialas, Tewodros assaièt d'obtenir lo sostèn dei principalei poissanças mondialas. En 1862, prepausèt ai Britanics una aliança còntra l'Empèri Otoman. Pasmens, obtenguèt ges de respònsa car Londres èra au contrari a assaiar de defendre l'independéncia turca còntra leis ambicions russas. L'emperaire etiopian assaièt alora de faire pression sus lo govèrn britanic e capturèt quauquei Britanics. De negociacions a prepaus de sa liberacion donèron ges de resultat e, en genier de 1868, lei Britanics desbarquèron un còrs expedicionari. Gràcias au sostèn de Kassa, novèu ras de Tigre, avancèt rapidament fins ai regions centralas e conquistèt Magdala. Tewodros se suicidèt dins lo corrent de la presa de sa fortalesa.

Lo règne de Yohannes IV

Etiopia en 1889 a la mòrt de Yohannes IV.

Après la mòrt de Tewodros II, una guèrra civila devesiguèt lo país de 1868 a 1872 e la victòria de Kassa. Lo venceire se proclamèt emperaire sota lo nom de Yohannes IV e someteguèt lei senhors principaus entre 1873 e 1876. Pasmens, lei vençuts, magerament Menelik de Choa, poguèron gardar una autonòmia larga. L'emperaire novèu decidèt tanben, au contrari de son predecessor, de sostenir la Glèisa e seis institucions per pas s'alienar lo clergat. Ansin, aquò permetèt de restaurar l'Estat etiopian qu'adoptèt dins lo corrent dau règne un mòde de foncionament fòrça descentralizat. Aprofichant son autonòmia, Menelik menèt donc una politica d'expansion en direccion dau sud ambé l'objectiu de prendre lo contraròtle dei rets comerciaus dau sud-èst dei montanhas etiopianas. Lei ciutats-estats de Djimma e de Harar foguèron vençudas e obligadas de reconóisser sa senhoriá en 1884 e en 1888. Dins lo corrent d'aqueleis annadas, desvolopèt pereu sei relacions ambé lei Francés, leis Italians e lei Britanics que s'èran respectivament establits lòng dau litorau de la Mar Roja en 1862, en 1869 e en 1884.

Dins aquò, lei pensaments principaus dau règne de Yohannes IV regardèron subretot leis afaires estrangiers e l'installacion de poissanças ostilas ò perilhosas ai frontieras etiopianas. D'efèct, en 1865, lei Madistas turco-egipcians avián pres lo contraròtle dau pòrt de Massaua. Après una pausa, acomencèron tornarmai sei conquistas dins lo corrent dau decenni 1870. Avancèron sus lo plan eritrèu en 1872, ocupèron Zeila e Berbera en 1875 e ataquèron sensa succès Etiopia (batalha de Gundat) e lo Sultanat d'Aossa en 1875-1876. Totjorn en 1876, una campanha de Yohannes IV còntra Massaua se turtèt a una resisténcia fòrta e mau capitèt. La situacion demorèt malaisada fins a 1882 e l'ocupacion d'Egipte per lo Reiaume Unit. En 1884, un acòrdi foguèt negociat entre Britanics, Egipcians e Etiopians còntra lei Madistas. Etiopia ajudèt la retirada dei garnisons egipcianas menaçadas dins lo sud de Sodan e obtenguèt en cambi una libertat comerciala totala dins lo pòrt de Massaoua.

Pasmens, lei Britanics s'inquietavan subretot de l'installacion dei Francés dins la region. Decidèron donc de pas respectar lo tractat de 1884 e de favorizar l'installacion deis Italians a Massaua tre 1885. Lei mèstres novèus dau país decidèron de blocar lo comèrci d'armas en direccion d'Etiopia. En 1887, aquò entraïnèt un premier conflicte entre Etiopia e Itàlia que s'acabèt per la desfacha d'un pichon còrs italian. Roma mandèt alora de renfòrç importants e foguèt indirèctament ajudada per lei Madistas qu'assaièron d'aprofichar lei dificultats etiopianas per atacar Godjam e Begademer. Yohannes IV foguèt donc obligat d'abandonar la region de Massaoua per s'opausar a l'invasion e moriguèt sus lo prat batalhier de Metemma en 1889.

Lo règne de Menelik II

L'emperaire Menelik II, ancian governador de Shewa

Expansion d'Etiopia e partiment de l'Africa Orientala entre 1889 e 1914.

A la mòrt de Yohannes IV, Menelik de Choa se proclamèt emperaire sota lo nom de Menelik II. Pasmens, deguèt premier sometre Mengesha, ras de Tigre e fiu de son predecessor. Per aquò, se raprochèt d'Itàlia. En mai de 1889, foguèt signat lo tractat d'Ucciali que permetèt a Menelik d'obtenir un sostèn italian en cambi de la cession dau nòrd de Tigre. Gràcias a aquela ajuda, Mengesha foguèt vençut avans la fin de l'annada.

Pasmens, de tensions grèvas apareguèron rapidament entre Etiopia e Itàlia en causa d'una diferéncia majora entre lei doas versions dau tractat d'Ucciali. D'efèct, l'article 17 èra pas traduch d'un biais identic. Segon leis Italians, Menelik èra obligat de passar per la diplomacia italiana per intrar en contacte ambé d'autreis estats. Ansin, en octòbre de 1889, Roma anoncièt l'establiment d'un protectorat italian sus Etiopia. Òr, segon leis Etiopians, i aviá ges d'obligacion per son govèrn d'utilizar la diplomacia italiana mai solament una possibilitat. Menelik contestèt donc lei revendicacions italianas. En 1895, aquelei tensions se transformèron en guèrra vertadiera e lo govèrn etiopian ordonèt la mobilizacion generala. La batalha decisiva se debanèt lo 1^èr de març a Adua e s'acabèt per una desfacha totala dau còrs expedicionari italian. Dins lo corrent de l'annada, Itàlia deguèt donc reconóisser l'independéncia etiopiana (Tractat d'Addis-Abeba).

Après sa victòria, Menelik contunièt una politica d'expansion militara vèrs lo sud e l'èst e acomencèt una modernizacion limitada dau país. Ansin, l'armada etiopiana conquistèt lo Reiaume de Kaffa, agantèt lo lac Turkana e s'installèt dins la màger part d'Ogaden. Lei frontieras actualas dau país foguèron agantadas au començament dau sègle XX e definidas per d'acòrdis ambé lei poissanças colonialas de la region (Reiaume Unit, Itàlia e França). La modernizacion de l'Empèri regardèt la creacion e lo desvolopament d'institucions ò de tecnologias occidentalas (camin de fèrre, pòsta, telegraf...). Pasmens, son installacion foguèt principalament limitada a la capitala e leis estructuras economicas tradicionalas evolucionèron gaire dins lo rèsta dau país.

La conquista italiana e la fin de l'Empèri

De Menelik II a la guèrra d'Etiopia

En 1909, Menelik II designèt son felen Iyasu V coma eiretier. Puei, malaut e fatigat, se retirèt dau poder (moriguèt en 1913). Après una regéncia, Iyasu acomencèt de dirigir personalament lo país en 1911. Favorable ai musulmans e a un raprochament ambé l'Empèri Otoman, deguèt faciar una oposicion viva de part de l'aristocracia crestiana. Puei, en 1916, son sostèn ais Otomans entraïnèt una menaça d'invasion de l'Entenduda. En fàcia de la menaça, una assemblada de nobles decidèt d'excomunicar l'emperaire que deguèt s'enfugir. Foguèt oficialament remplaçat per una filha de Menelik, Zauditu, mai la realitat dau poder foguèt tengut per lo ras Tafari designat eiretier e regent. Ansin, a la mòrt de Zauditu, Tafari li succediguèt e venguèt emperaire sota lo nom d'Haile Selassie.

Haile Selassie a son burèu del palai

Bòn diplomata, Tafari capitèt d'establir de relacions bònas ambé lei governadors dei províncias e ambé lei poissanças estrangieras. En 1923, Etiopia intrèt au sen de la Societat dei Nacions (SDN) e, en 1928, un tractat d'amistat e d'arbitratge, foguèt signat ambé l'Itàlia de Mussolini. Pertocant leis afaires intèrnes d'Etiopia, Tafari contunièt la politica de modernizacion. Après son coronament coma emperaire, assaièt de l'accelerar e de l'estendre a la totalitat dau territòri ambé la bastida de rotas, d'escòlas, la modernizacion de l'entraïnament deis oficièrs ò l'adopcion d'una constitucion en 1931. Pasmens, en 1935, au començament de la guèrra còntra Itàlia, leis efèctes d'aquela politica èran encara febles franc d'Addis Abeba e dau sud-oèst exportator de cafè.

La Guèrra d'Etiopia e la Segonda Guèrra Mondiala

Article detalhat: Guèrra d'Etiopia.

Esquèma generau de la Segonda Guèrra Italo-Etiopiana.

Tre 1933, Mussolini aviá decidit de conquistar militarament Etiopia per renfòrçar lo prestigi de son regime e venjar l'umiliacion d'Adua. En octòbre de 1935, aprofichèt donc una escaramocha frontaliera, qu'opausèt soudats etiopians e italians en decembre de 1934, per atacar Etiopia. Gràcias a son armament modèrne (artilhariá pesuca, gas de combat...), l'armada italiana capitèt de rompre lei principaleis armadas etiopianas que perdiguèron de desenaus de milièrs d'òmes. Lo 2 de mai de 1936, Haile Selassie abandonèt la capitala per se refugiar en Anglatèrra e lo 5, Mussolini poguèt proclamar la creacion de l'Empèri Italian d'Africa Orientala. En 1938, França e Reiaume Unit reconoguèron la sobeiranetat italiana.

Maugrat la desfacha de son armada, l'aristocracia e la populacion opausèron una resisténcia fòrta a la dominacion coloniala. Per rompre aquela oposicion, leis Italians fusionèron una partida d'Etiopia ambé sei colonias d'Eritrèa e de Somalia, bastiguèt un ret de rotas per susvelhar lo territòri e menèt una repression saunosa còntra lei movements armats e sei partisans. Aquò aguèt per consequéncia una destabilizacion importanta de la societat tradicionala. D'efèct, en causa de son ròtle dins lei premiereis insurreccions, l'aristocracia, lo clergat e l'elèit tradicionala foguèron rapidament chapladas e lei païsans prenguèron un ròtle mai e mai important dins la lucha.

Pasmens, la preséncia italiana durèt gaire car la Segonda Guèrra Mondiala isolèt lei fòrças italianas d'Africa Orientala. Lei Britanics e una armada organizada per Haile Selassie liberèron aisadament Etiopia après una campanha brèva entre genier e mai de 1941. Dins aquò, après aquela victòria, lo govèrn d'Haile Selassie deguèt faciar leis ambicions de Londres qu'esperava annexar una partida de la region liberada. Aquela crisi se debanèt en doas etapas que s'acabèron per de succès etiopians. Premier, en 1941, Londres refusèt de reconóisser la restauracion de la sobeiranetat etiopiana per lo govèrn de l'emperaire. Fins a decembre de 1944, considerèt la region coma un territòri enemic ocupat. Pasmens, lei Britanics deguèron finalament cedir en decembre de 1944 en causa dau sostèn estatsunidenc a la causa etiopiana. En revènge, gardèron lo drech de mantenir de tropas en Ogaden.

Puei, lei temptativas britanicas d'annexar una partida d'Ogaden a la Somalia Britanica favorizèron la formacion d'un grop pan-somalian dich Liga de la Jovença Somaliana (SYL). Refusant d'abandonar la region, Haile Selassie i donèt una concession petrolièra a una companhiá estatsunidenca. Aquò suscitèt l'oposicion de la SYL qu'expulsèt leis Estatsunidencs per fòrça. Londres foguèt incapabla de s'i opausar car lei garnisons britanicas locala èra principalament formada de sòcis de la SYL. Per defugir un conflicte diplomatic ambé Washington, lo Reiaume Unit foguèt donc obligat d'anonciar lo retirament de sei tropas de l'Ogaden Etiopian.

Enfin, Etiopia participèt ambé succès ai negociacions regardant l'avenidor dei colonias italianas d'Africa. Après la conclusion d'una enquista internacionala que declarèt impossibla l'existéncia d'una Eritrèa independenta en 1948, Haile Selassie capitèt d'obtenir lo sostèn estatsunidenc a son projècte de restacar Eritrèa a l'Empèri. Un estatut d'autonòmia foguèt previst per Eritrèa. En 1950, un vòte de l'Assemblada generala de l'ONU federèt oficialament Eritrèa e Etiopia e l'union aguèt luòc en 1952. Pasmens, la màger part deis Eritrèus i èran opausats.

La fin de l'Empèri

Après la Segonda Guèrra Mondiala, lo regime d'Haile Selassie foguèt pas capable de menar lei reformas necessitadas per lei transformacions de la societat dins lo corrent de la guèrra. Totjorn basat sus l'aristocracia e sus una modernizacion limitada, se turtèt ais aspiracions deis intellectuaus e deis estudiants. De mai, foguèt afeblit per lo començament de la lònga guèrra d'independéncia d'Eritrèa en 1961 e per la formacion de guerilhas pro-somalianas en Ogaden en 1964. Lo govèrn venguèt donc pus autoritari e l'armada foguèt mobilizada còntra lei movements d'oposicion. Pasmens, la novèla generacion d'oficièrs èra tanben ganhada per d'idèas modernistas e progressistas.

En 1973, una gròssa famina causèt de milièrs de victimas dins lo nòrd dau país. Incapable de faciar la situacion, lo regime perdèt son prestigi e l'agitacion venguèt recurrenta au sen deis universitats de la capitala e dei garnisons. Ansin, l'annada seguenta, la formacion d'un govèrn novèu cargat de reformar prefondament lo país entraïnèt l'afondrament dau poder que foguèt totalament desbordat per l'amplor dei manifestacions. Lo 12 de setembre, un Comitat de coordenacion dei fòrças armadas (Derg) despausèt l'emperaire (que moriguèt en 1975) e prenguèt lo poder.

L'Etiopia contemporanèa

Lo periòde Mengistu

Guèrras dau periòde Mengistu.

Vèrs la fin de 1974, de conflictes au sen dau Derg s'acabèron per l'eliminacion dei faccions moderadas. Lo venceire d'aqueu conflicte foguèt l'ala revolucionària que son programa foguèt adoptat en 1976. Inspirat per lo modèl sovietic (partit unic, nacionalizacions, reformas agràrias... etc.), entraïnèt un raprochament ambé l'Union Sovietica. Aquela annada, lo comandant Haile Mariam Mengistu organizèt un complòt novèu que li permetèt de prendre lo poder e de venir lo cap d'estat d'Etiopia. Eliminèt rapidament l'oposicion deis intellectuaus e deis estudiants revolucionaris (periòde de la Terror Roja) e formèt un regime dictatoriau basat sus l'armada. Pasmens, coma lo regime imperiau, lo govèrn de Mengistu refusèt lei demandas d'autonòmia dei regions perifericas e renforcèt la dominacion deis etnias dau centre sus l'administracion estatica. Aquò agravèt lei tensions dins lei regions independentistas d'Eritrèa e d'Ogaden. En Tigre, una guerilha novèla dicha Front Populara de Liberacion de Tigre (FPLT) se formèt en 1975.

En 1977, aprofichant d'operacions de l'armada etiopiana en Eritrèa, Somalia ataquèt la frontiera sud-èst per conquistar Ogaden. Gràcias au sostèn de l'URSS e de seis aliats (principalament Cuba e l'Iemèn dau Sud), Etiopia capitèt de rebutar l'atacar, de ganhar aqueu conflicte, dich Guèrra d'Ogaden, en 1978 e d'i demenir l'influéncia dei guerilhas pro-somalianas. Pasmens, aquò permetèt pas de reglar lei questions de Tigre e d'Eritrèa. Au contrari, en 1982, la guerilha eritrèa subrevisquèt a una ofensiva generala. De mai, dins lo corrent deis annadas 1980, l'agricultura, reorganizada segon lo modèl sovietic, conoguèt de dificultats permanentas en causa d'una secaressa importantas entraïnant una famina grèva en 1984. Puei, la crisi agricòla s'estendèt dins leis autrei domenis economics agravant rapidament la situacion.

En 1989, la perestroïka de Mikhail Gorbachev e la fin de l'ajuda sovietica portèron un còp decisiu au regime de Mengistu. D'efèct, lei diferentei guerilhas etiopianas s'unifiquèron a l'entorn dau FPLT per formar lo Front Democratic Revolucionari dau Pòble Etiopian (FDRPE). Ajudat per lo Front Popular de Liberacion d'Eritrèa (FPLE), lo FDRPE infligiguèt mai d'una desfacha a l'armada gonvernamentala e avancèt en direccion de la capitala. Lo 21 de mai de 1991, Mengistu quitèt lo país. LO FDRPE prenguèt lo poder e Eritrèa venguèt de facto independenta.

Etiopia dempuei 1991

Après sa victòria, lo FDRPE creèt un govèrn transitòri, adoptèt lo capitalisme e lo federalisme. L'independéncia de jure d'Eritrèa foguèt reconeguda en mai de 1993 après un referendum. En 1995, una constitucion novèla foguèt adoptada. Devesiguèt lo país entre uech estats regionaus dotats de certanei competéncias localas e dau drech de secession. Meles Zenawi, cap dau FDRPE e dau govèrn provisòri, ganhèt lei premiereis eleccions e venguèt Premier Ministre.

Lo regime prenguèt rapidament un aspèct autoritari denonciat per l'oposicion. Au sen deis estats regionaus, lei movements locaus foguèron pauc a pauc remplaçats per lei partisans de Zenawi e de tensions importantas apareguèron dins lei regions centralas que son còntra la dominacion de Tigre sus leis afaires de l'Estat. En 1998, lo desacòrd amb Eritrèa regardant lo traçat de la frontiera s'agravèt e entraïnèt un conflicte dur e saunós de 1998 a 2000. Zenawi e son rivau eritrèu Issayas Afeworki son sospichats d'aver utlizat aquela guèrra per renfòrçar son poder e suprimir la màger part de l'oposicion. Dins totei lei cas, lei combats prenguèron rapidament una amplor importanta (aperaquí 200 000 òmes mobilizats dins cada camp). S'acabèron per una victòria militara de l'armada etiopiana que conquistèt la màger part dei territòris contestats. Dins aquò, un arbitratge internacionau que sei conclusions son pas acceptadas per Abbis Abeba donèt en partida rason a Asmara pertocant lo traçat frontalier. La tension demora ansin viva entre lei dos país.

En 2005, lo FDRPE ganhèt una eleccion gràcias a de fraudas massivas. Ja tocat per la guèrra còntra Eritrèa e per l'autoritarisme de son regime, lo prestigi de Méles Zenawi demeniguèt mai. Pasmens, lo cap etiopian capitèt de se mantenir au poder e de se raprochar deis Estats Units d'America. Dempuei 2006, l'armada etiopiana participa ansin ai guèrras còntra lei movements islamistas de Somalia amb una ajuda estatsunidenca. En revènge, au nivèu economic, en despiech de certanei progrès, la situacion demora malaisada coma l'illustra la famina de 2011.

Organizacion politica e territoriala

Poder executiu

Lo poder executiu es tengut per lo Premier Ministre e son govèrn. Lo Premier Ministre n'es lo personatge centrau. Es lo cap dau govèrn e es designat entre lei sòcis dau partit majoritari au Conseu dei Representents dei Pòbles. Dirigís lo Conseu dei ministres e la politica interiora e exteriora dau país. Enfin, es cargat de la promulgacion e de la mesa en aplicacion dei lèis votadas per lo Parlament.

Existís un president de la Republica qu'es lo cap de l'Estat. Pasmens, sei foncions son principalament onorificas e comprenon la promulgacion dei tractats internacionaus après ratificacion parlamentària, la convocacion dei sessions annualas de la reünion dei doas assembladas, la recepcion deis ambaissadors ò lo drech de gràcia. Es elegit per lo Parlament a la majoritària dei dos tèrç per un mandat sièis annadas.

Poder legislatiu

Lo poder legislatiu es tengut per un parlament bicamerau dich Assemblada Parlamentària Federala que sa chambra bassa es lo Conseu dei Representents dau Pòble e sa chambra auta es lo Conseu de la Federacion. Lo Conseu dei Representents dau Pòble tèn la màger part dau poder legislatiu, especialament regardant lo vòte dei finanças. Es format de 547 deputats elegits au sufragi universau dirècte per un mandat de cinc annadas. Lo Conseu de la Federacion a un poder fòrça limitat que s'aplica a l'iniciacion dei lèis civilas destinadas au renfòrçament de la federacion e au reglament dei desacòrdis entre lei diferenteis entitats federalas. Es format de 135 parlamentaris elegits per cinc ans d'un biais indirècte per leis estats regionaus per cada lei nacions, lei nacionalitats e lei pòbles oficialament reconeguts dins aqueleis estats.

Poder judiciari

En causa de la natura federala de l'estat etiopian, lo sistèma judiciari es organizat entre un sistèma federau e de sistèmas regionaus dotats d'administracions e d'estructuras pròprias. La Cort suprèma federala es l'institucion judiciària pus auta dau país e a lo ròtle de Cort de cassacion regardant lei decisions de totei leis autrei tribunaus. Es tanben l'institucion de premiera instància per leis afaires implicant lo govèrn, leis ambaissadors, lei cònsols e lei representents d'organizacions internacionalas. En dessota, lo sistèma federau es devesit entre plusors brancas diferentas especializadas. Au nivèu regionau, lo sistèma judiciari es principalament cargat deis afaires penaus d'importància febla e deis afaires civius. Existís tanben de tribunaus islamics que son sovent utilizats per leis afaires regardant la familha.

En 2014, l'independéncia de la justícia etiopiana èra parciala en causa d'una tiera de problemas importants. Premier, la manca de personaus pron qualificats e de mejans financiers afectava totei leis institucions. En mai d'aquò, lo procès de nominacion dei jutges despendiá dau poder legislatiu e lo poder executiu aviá un drech de verificacion deis activitats dei jutges. Ansin, lo sistèma judiciari èra relativament influenciat per la classa politica etiopiana.

Organizacion territoriala

Mapa de las divisions administrativas d'Etiopia

En 1994, Etiopia es devesida entre nòu regions administrativas ò estats regionaus (Afar, Amhara, Benishangol e Gomoz, Gambela, Harari, Oromia, Somalia, Region dei nacions, nacionalitats e pòbles dau Sud, Tigrai) e doas vilas-regions (Addis Abeba e Dire Dawa). Puei, leis estats regionaus son devesits entre 68 zònas, 550 districtes e divèrsei districtes especiaus. Aqueleis entitats, especialament leis estats regionaus, son basats sus de critèris d'apartenéncia etnica. Dins l'encastre de la constitucion federala etiopiana, leis estats regionaus an lo sieu govèrn e cambra legislativa que son autonòms regardant leis afaires non tractats per leis autoritats centralas. Leis estats regionaus an un drech de faire secession qu'es assegurat per la constitucion. Amb aquò, leis estats se son multiplicats: la region dei nacions, nacionalitats e pòbles dau sud a acabat per disparéisser en 2023 après la secession deis estats regionaus de Sidama (2020), dau Sud-Oèst (2021), e dau Sud (2023). La rèsta es devenguda l’estat regionau d’Etiopia centrala lo 23 d'agost de 2023. Ne siam doncas ara a 12 estats regionaus.

Mapa de las divisions administrativas d'Etiopia (nòms locaus ò oficiaus)

Simbòls nacionaus

Lo drapèu etiopian foguèt adoptat lo 6 de febrier de 1996. Es inspirat per lo drapèu adoptat en 1897 per l'emperaire Menelik II. Lei colors son eissidas de la dinastia salomoniana e èran ja utilizadas au començament dau sègle XVII. Foguèron gardadas per lei regimes successius dau sègle XX que modifiquèron solament lo blason centrau : un lion de Judèa per l'Empèri Etiopian, l'emblèma dau Derg per lo regime socialista e lo blason actuau per la Republica Federala.

Leis armas de la Republica Federala foguèron adoptadas en 1996. Son formadas d'un disc blau que simboliza la patz e la democracia desiradas per lo país e d'una estela de cinc brancas e de sei rais que representa lo futur brilhant d'Etiopia.

L'imne nacionau es dich Wedefit Gesgeshi Woude Enat Ityopya e foguèt adoptat en 1992. Lei paraulas foguèron escrichas per Dereje Melaku Mengesha e la musica foguèt compausada per Solomon Lulu Mitiku. Enfin, lo país a ges de devisa.

• 
  Drapèu de l'Empèri Etiopian de 1897 a 1936 e de 1941 a 1974.
• 
  Drapèu oficiau de l'Etiopia socialista de 1975 a 1987 (rarament utilizat).
• 
  Drapèu sensa blason oficiau de 1991 a 1996 e sovent utilizat durant lo periòde socialista.
• 
  Drapèu actuau d'Etiopia adoptat en 1996.
• 
  Armas actualas d'Etiopia adoptadas en 1996.

Afaires estrangiers e defensa

Afaires estrangiers

Dempuei la fin de la Guèrra Freja e dau regime socialista, la diplomacia etiopiana es principalament centrada sus lei relacions ambé lei país vesins, l'integracion regionala e lo desvolopament de la cooperacion ambé leis Estats Units d'America.

Lei relacions ambé leis estats vesins d'Etiopia èran fòrça contrastadas en 2014 :

• èran fòrça marridas amb Eritrèa en causa dei desacòrdis frontaliers entre lei dos país qu'an entraïnat una guèrra de 1998 a 2000. Lei relacions diplomaticas e lei cambis comerciaus èran romputs e la frontiera èra totalament sarrada ambé d'escaramochas ponctualas. Lei negociacions regardant lo traçat de la frontiera èran tanben au ponch mòrt.
• la question somaliana èra un pensament important d'Addis Abeba que sostèn lei temptativas d'estabilizacion dau país e la lucha còntra lei movements islamistas. Entre 2006 e 2009, un còrs expedicionari etiopian important foguèt mandat dins la region de Mogadisho per desgatjar la capitala e i installar lo govèrn somalian de transicion. Dempuei 2011, l'armada etiopiana participa tornarmai ai combats dins lo país. Aqueleis eveniments an permés de metre de caire la question d'Ogaden qu'èra oficialament revendicada per Somalia avans l'afondrament de son govèrn centrau en 1991.
• lei relacions ambé lei dos Sodan son corrèctas qu'Addis Abeba a tengut lo ròtle de mediator dins lo reglament de la guèrra civila e dei tensions entre lei dos país. De cambis comerciaus importants se son desvolopats ambé Sodan e la vila de Pòrt Sodan es utilizat per Etiopia coma ponch d'accès a la Mar Roja. Dempuei l'acomençament de la Guèrra Civila Sud-sodanesa en 2013, Etiopia assaia tanben de favorizar un reglament negociat dau conflicte.
• lei relacions ambé Jiboti son tradicionalament bònas gràcias a la lònga cooperacion amb aqueu país ò, aperavans, ambé leis autoritats colonialas francesas. Jiboti èra ansin l'accès a la mar principau d'Etiopia.
• de tensions existisson amb Egipte a prepaus deis acòrdis actuaus de partiment de l'aiga de Nil que son fòrça favorables au Caire.

L'integracion regionala e sa promocion son un aspèct recent de la politica estrangiera etiopiana aparegut dins lo corrent deis annadas 2000. Ansin, en 2013, Addis Abeba a assegurat la presidéncia de l'Union Africana e a dirigit divèrseis organismes regionaus dempuei 2007. Enfin, lei relacions ambé leis Estats Units d'America se son desvolopadas dempuei la fin de la Guèrra Freja e leis atemptats de 2001. En particular, l'armada etiopiana a obtengut una ajuda militara estatsunidenca que li permet de luchar còntra lei movements islamistas en Somalia.

Fòrças armadas

Lei fòrças armadas etiopianas an conegut una reorganizacion importanta dempuei la fin de la guèrra còntra Eritrèa amb una demenicion importanta deis efectius de 400 000 òmes en 2002 a 182 500 en 2011. Pasmens, amb un budget de 405,9 milions de dolars (siá 1,3% dau PIB) e una experiéncia certana dei conflictes majors (Guèrra Etiopia-Eritrèa, Guèrra Civila Somaliana), demoravan una poissança militara importanta dau continent african. De mai, èran sostenguts per una industria militara nacionala relativament importanta eiretada dau periòde socialista e dau conflicte còntra Eritrèa.

Èran organizadas entre doas brancas principalas :

• lei fòrças terrèstras gropavan 179 500 òmes equipats principalament d'armaments de premiera ò de segonda generacion d'origina sovietica, russa ò ucraïnesa. Dempuei 2001, una cooperacion militara s'es desvolopada ambé leis Estats Units d'America dins l'encastre de la lucha estatsunidenca còntra lei movements islamistas de la region. Lo país a eiretat dau periòde socialista de quantitats importantas d'armaments (1 500 carris de combat e 1 100 veïculs de combat d'infantariá) que foguèron renfòrçadas per de crompas a Russia e a Ucraïna. Pasmens, en causa dei guèrras e dei dificultats financieras, lo nombre d'unitats operacionalas es mau coneguda.
• lei fòrças aerianas gropavan en 2007 3 000 òmes, 82 avions e 57 elicoptèrs. Coma per lei fòrças terrèstras, se trobavan subretot d'armaments d'origina sovietica ò russa de generacions variadas (dau Mig-21 au Sukhoi Su-27). En 2007, lei principaleis unitats èran 45 avions de combat e 14 avions de transpòrt. Lo nombre d'unitats operacionalas demenís dempuei la fin de la guèrra còntra Eritrèa en causa de la modernizacion progressiva deis aparelhs utilizats. Lo nombre d'avions de transpòrt sembla estable ò en aumentacion leugiera. De drònas d'observacion serián estats comandats a Israèl.

Economia

Article detalhat: Economia d'Etiopia.

En 2013, lo PIB èra egau a 47,34 miliards de dòlars en 2013 (siá aperaquí 490 $/ab) e Etiopia fasiá partida dei país pus paures de la planeta. L'economia èra principalament basada sus lo sector agricòla que representava 47% dau PIB e emplegava 85% de la man d'òbra activa. L'industria (10,8% dau PIB e 5% de la man d'òbra) e lei servicis (42% dau PIB e 10% deis emplecs) avián de parts reduchas mai lo govèrn encoratja son desvolopament per limitar la despendéncia a l'agricultura. Aquel intervencionisme a permes de sostenir una gròssa creissença economica (per exemple, +11%/an sus lo periòde 2002-2007), especialament gràcias ai progrès dau sector terciari. Dins aquò, lei dificultats demoran importantas en causa de crisis alimentàrias recurrentas, d'una inflacion importanta e d'infrastructuras vièlhas e pas pron nombrosas.

Agricultura

Basa de l'economia nacionala en 2014, l'agricultura èra devesit entre dos sectors principaus fòrça diferents qu'èran l'agricultura alimentària destinada a la consomacion locala e l'agricultura industriala principalament destinada a l'exportacion. Lei zònas cultivadas representavan 15% de la superficia dau territòri e èran subretot situadas dins lo centre dau país entre 1 500 e 3 000 m d'altitud. Lo tenement mejan i èra fòrça pichon (1,2 ectaras) e 55% dei païsans dispausavan de mens d'un ectara. En fòra dei tèrras, la mitat dau territòri etiopian èra formada de pasturgatges favorables au noirigatge.

Lei produccions alimentàrias principalas èran formadas de cerealas, d'èrbas, e d'òlis e de cafè que son la norridura de basa deis Etiopians. Lei cerealas cultivadas èran subretot lo tef, lo blat, l'òrdi, lo gròs blat e lo sorgò. Permetián de produrre de farinas e de bièrras. Leis èrbas èran la fònt principala de proteïnas. Leis òlis produchas son principalament d'origina vegetala en causa dei defensas alimentàrias religiosas de la Glèisa Etiopiana qu'enebisson de manjar d'òlis animalas certanei jorns.

Lo cafè a un ròtle important dins l'economia nacionala que representava la fònt de revenguts principala d'aperaquí 15 milions de personas. D'efècte, èra produch tant per la consomacion locala que per l'exportacion, generalament dins de tenements pichons. En causa de son importància (34% deis exportacions en 2006 per exemple), aqueu sector èra una prioritat dau govèrn que contrarotlava estrictament la produccion (prètz, licéncia, qualitat... etc.) per defugir la concentracion dau mercat. En fòra dau cafè, leis autrei filieras fòrça exportatritz èran lo tè, l'orticultura e lo cat (25% deis exportacions en 2007).

Enfin, lo noirigatge èra una activitat importanta amb aperaquí 90 milions animaus en 2007 (sensa comptar la polalha), çò qu'èra un dei capitaus pus dau continent african. En particular, lo país teniá 43 milions de bovins (6^en reng mondiau), 18 milions de cabras, 4,3 milions d'ases, 2,3 milions de camèus (3^en reng) e 1,6 milions de chivaus.

Industria

L'industria etiopiana es un sector en desvolopament qu'ocupa encara una plaça segondària dins l'economia nacionala maugrat un taus de creissença important. Es principalament concentrada dins la region d'Addis Abeba. Lo sector pus important es aqueu de l'industria alimentària. La produccion de bens manufacturats èra limitada e representava aperaquí 4% dau PIB. Ansin, la màger part dei produchs industriaus èran importats.

Servicis

Lo sector dei servicis etiopians despendiá principalament dau comèrci, dau sector dei transpòrts, dau sector dei telecomunicacions e dau torisme. Lei transpòrts representavan una activitat importanta en causa de l'abséncia d'accès a la mar dau territòri etiopian dempuei l'independéncia d'Eritrèa. Aquò a favorizat lo desvolopament dau transpòrt rotier e d'una companhiá aeriana governamentala que fa partida dei premierei companhiás africanas. Lo sector dei telecomunicacions es tengut per una companhiá nacionala que formava una fònt importanta de revenguts per lo budget nacionau. Enfin, lo torisme èra un sector en desvolopament mai encara limitat en causa de la manca d'infrastructuras. Dins aquò, ambé solament 330 000 toristas en 2008, aquò èra ja un sector non negligible que representava 5,5% dau PIB.

Cultura

Arquitectura

L'arquitectura etiopiana presenta de variacions importantas entre lei diferentei regions dau país en causa de l'existéncia anciana d'estats fòrça diferents sus son territòri actuau. Quatre estiles principaus dominan l'Etiopia anciana en foncion dei periòdes istorics. Lo pus ancian es aqueu dau Reiaume de D'mt (sègles VIII-V av. JC) qu'es mau coneguda en causa de la disparicion de la màger de sei vestigis. Presentava d'influéncias importantas venguts deis estats d'Iemèn coma lo Reiaume de Saba.

Après lo periòde de D'mt, l'estile aksumita dominèt lo nòrd d'Etiopia de la fin de l'Antiquitat a l'emergéncia de la dinastia Zague au sègle XII. Es conegut gràcias a seis estructuras massivas formadas de jaç de pèira e de fusta coma lo monastèri de Debre Damo, d'estèlas, de tombas e de glèisas. Lei monuments tardius d'aqueu periòde, especialament aquelei talhats dins la ròca, prefiguran l'estile de la dinastia Zague que foguèt caracterizat per la mesclada de l'arquitectura aksumita ambé d'influéncias vengudas dei regions conquistadas dins lo corrent de la formacion de l'Empèri Etiopian. Pasmens, lei bastiments massís e monolites contunièron de dominar coma lo mòstra l'exemple dei Glèisas de Lalibela bastidas au sègle XIII.

Ai sègles XVI e XVII, Etiopia absorbiguèt divèrseis estiles estrangiers venguts d'Euròpa (arts barròc e otoman) ò d'Asia (arts arabi e indian) gràcias ai contactes ambé lei Portugués, lei Turcs e lei marchands arabis ò indians. En causa dei guèrras recurrentas dau periòde, l'arquitectura militara conoguèt alora un desvolopament fòrça important ambé la construccion de castèus e de fortalesas. Pasmens, l'estile militar foguèt tanben adoptat per la bastida de palais reiaus coma aquelei dau complèx dau Fasil Ghebbi a Gondar. L'influéncia de l'arquitectura de Gondar demorèt importanta fins au sègle XIX mai integrèt pauc a pauc d'elements venguts dei grands corrents internacionaus. Au sègle XX, leis influéncias internacionalas son vengudas pus importantas mai l'arquitectura etiopiana garda de trachs pròpris coma l'aspèct massís dei bastiments.

En fòra dei regions istoricas d'Etiopia, la vila d'Harar presenta tanben un patrimòni arquitecturau fòrça ric. Fòrça influenciat per leis arts arabis e turcs, la ciutat anciana es una plaça importanta de l'islam etiopian amb un nombre important de mosquetas ò d'escòlas, compres tres mosquetas dau sègle X, e un ret important de fortificacions.

• 
  Vestigis dau Temple de Yeha (sègle VIII e VII av. JC), monument pus ancian d'Etiopia.
• 
  Tomba dau periòde aksumita.
• 
  Glèisa d'Abune Aregawi dau monastèri de Debre Damo (sègle VI).
• 
  Glèisa de Bete Giyorgis dins lo complèx de Lalibela (sègle XIII).
• 
  Glèisa de Bete Maryam dins lo complèx de Lalibela (sègle XIII).
• 
  Tomba d'Adam dins lo complèx de Lalibela (sègle XIII).
• 
  Fortificacions de la vila d'Harar (sègle XVI).
• 
  Castèu dau negus Fasilides dins lo complèx dau Fasil Ghebbi (sègle XVII).]]
• 
  Castèu de la rèina Mentewab (sègle XVII).
• 
  Teatre Hager Fikir (1935).
• 
  Partida de la Catedrala d'Aksum bastida au sègle XX.

Escultura

L'escultura apareguèt sus lo territòri etiopian dins lo corrent dau milleni II av. JC, probablament au sègle XV av. JC. Se difusèt rapidament mai son utilizacion en fòra de l'ornamentacion d'estèlas funeràrias es mau coneguda en causa de la manca de vestigis. En Aksum, l'escultura contunièt d'èsser un art important. Influenciada per lei egipciana e aràbia, adoptèt de tecnicas e de formas vengudas d'aquelei regions coma l'obelisc utilizat per talhar d'estèlas gigantas.

Au sègle IV ap. JC, la conversion dau país au cristianisme, lei defensas publicadas per la Glèisa Etiopiana regardant la representacion dau còrs uman entraïnèron l'aparicion d'orientacions novèlas. D'efèct, l'escultura foguèt d'ara endavant dominada per lei besonhs de la Glèisa e l'ornamentacion dei bastiments religiós, principalament per decorar lei bas-relèus, lei colonas, lei plafons e leis enquadraments de fenèstra. La ròca e la fusta èran lei materiaus principaus d'aqueu periòde. Lei motius representats èran subretot de crotz geometricas, d'animaus e de plantas. En particular, lei crotz venguèron un subjècte major de l'escultura etiopiana amb una gròssa varietat de formas e de materiaus.

• 
  Escultura antica dau sègle VI ò V av. JC.
• 
  Gravadura antica sus d'estèlas funeràrias.
• 
  Estèla giganta d'Aksum dich Obelisc d'Aksum.
• 
  Crotz escultada sus la teulissa d'una glèisa de Lalibela.
• 
  Crotz de fusta placada d'argent.

Pintura

La pintura etiopiana es fòrça marcada per lo cristianisme e gaire desvolopada en fòra dei regions non crestianizadas. Faguèt son aparicion après l'evangelizacion dau sègle IV car èra necessària per representar leis imatges biblicas, lei sants e ornar lei glèisas ò leis enluminaduras dei tèxtes religiós. Fins au sègle XV, leis influéncias romana, bizantina e aràbia (a partir dei sègles VII e VIII) demorèron determinantas. Ansin, coma dins l'Empèri Bizantin, lei personatges foguèron generalament representats de fàcia amb un èr solemne e impassible, de formas geometricas e d'uèlhs exagerats. Lo periòde de transicion entre Aksum e Etiopia aguèt pauc d'efècts sus aquela situacion.

Lei pintors etiopians desvolopèron son premier estile pròpri vèrs la fin dau sègle XIV e au començament dau sègle XV. Lei personatges foguèron d'ara endavant sovent representats de tres quarts. D'elements coma d'aubres, de colors novèlas ò de representacions arquitecturalas apareguèron permetent de melhorar l'aspèct decoratiu. De mai, dins lo corrent dau sègle XV, lei contactes ambé leis Europèus entraïnèron l'adopcion de trachs picturaus occidentaus. Pasmens, la lònga guèrra dau sègle XVI còntra lo sultanat d'Adel causèt lo declin de la pintura etiopiana.

Au sègle XVII, après la fin dei guèrras còntra lei sultanats musulmans de l'èst, la destruccion de la màger dei glèisas e dei monastèris dau país e l'expulsion dei jesuitas, la restauracion de la poissança dau poder reiau per Fasilides entraïnèt sa renaissença. Lei pinturas demorèron inspiradas per l'estile dei sègles XIV e XV. Pasmens, lei pintors etiopians utilizavan d'ara endavant de telas e dispausavan de muralhas importantas dins lei glèisas novèlas per representar d'escènas pus grandas. Puei, apareguèt rapidament un estile novèu basat sus de personatges representats de còps fàcia a fàcia e realizant d'accions de la vida vidanta (discussions, combats... etc.). Autra caracteristica majora d'aqueu periòde, la representacion parallèla dei plecs dei vèstits.

Enfin, dins lo corrent de la premiera mitat dau sègle XVIII, l'influéncia europèa se renforcèt dins lo país belèu gràcias ai contactes entre Etiopia e Índia. Aquò entraïnèt l'aparicion de representacions pus realistas e d'una utilizacion de colors pus variadas. Enfin, dins lo corrent dau sègle XX, se difusèron pauc a pauc gràcias a la politica de modernizacion dau país lei tendéncias internacionalas de la pintura mondiala. Dins aquò, la pintura etiopiana garda de trachs pròpris importants, especialament dins la chausida dei tematicas (gròssa influéncia dei païsatges africans) e dei supòrts (lo pergamin es de còps preferit a la tela).

• 
  Enluminura aksumita dau sègle V ò VI.
• 
  Enluminuras aksumitas dau sègle V ò VI.
• 
  Enluminuras dau sègle XIII.
• 
  Enluminura etiopiana dau sègle XV.
• 
  Pintura religiosa dau sègle XVII.
• 
  Pintura biblica dau sègle XVIII.
• 
  Pintura de la segonda mitat dau sègle XX depintant la batalha d'Adua.

Musica

La musica etiopiana es fòrça diversificada en causa de l'existéncia de tradicions pròprias diferentas au sen de cada pòble dau país. Pasmens, en foncion dei regions, se pòu trobar d'influéncias liats a un ensems culturau pus important. Ansin, dins lei regions orientalas pobladas de Somalis, l'influéncia de la musica somaliana es importanta. Dins lei regions dau nòrd-èst, la musica islamica a un ròtle primordiau e dins lei religions centralas, la musica religiosa crestiana es demorada fòrça importanta fins a la modernizacion d'Etiopia.

La musica etiopiana tradicionala a lo sieu sistèma modau dich qenet. Es devesit entre quatre mòdes principaus (tezeta, bati, ambassel e anchihoy) e tres mòdes complementaris (tezeta minor, bati major e bati minor) que son generalament pas temperats. Lei musicas son generalament monoficas ò eterofonica. Divèrseis instruments utilizats son pereu especificament etiopians coma lo masenko (laüt d'una còrda que s'utiliza amb un arquier), lo krar (lira de sièis còrdas), lo kissar (una mena de lira de cinc còrdas), la begena (una mena d'arpa de dètz còrdas), la dita (lira de cinc còrdas), l'arc musicau d'una ò de tres còrdas, lo washint (flaüta de bambó), lo malakat (una mena de trompeta), la fanta (una mena de flaüta de Pan), lo kebero (un tambor liturgic larg) ò l'atamo (tambor pichon de còps fach d'argiela).

La musica modèrna faguèt son aparicion a partir deis annadas 1930 e foguèt lòngtemps mesclada ambé la musica tradicionala. D'orquèstras importants foguèron creats après la Segonda Guèrra Mondiala e divèrsei musicians venguèron fòrça famós coma Bezunesh Bekele, Mahmoud Ahmed, Alemayehu Eshete, Hirut Bekele, Ali Birra, Ayalew Mesfin, Kiros Alemayehu, Muluken Melesse e Tilahun Gessesse per la musica populara ò Alemu Aga, Kassa Tessema, Ketema Makonnen, Asnatqètch Wèrqu e Mary Armede per la musica tradicionala. D'estiles novèus apareguèron tanben coma l'etiòp-jazz (Mulatu Astatke). Lo periòde comunista entraïnèt l'aparicion de certanei dificultats per leis artistas mai la produccion musicala demorèt importanta e acomencèt de s'exportar. Au contrari, favorizèt l'utilizacion de formas poeticas per criticar lo regime sensa encórrer la censura.

Dins leis annadas 1990 e 2000, lo succès estrangier se confirmèt, especialament per l'etiòp-jazz. La region de Gondar i a una influéncia importanta (Aster Aweke, Gigi) ambé lei regions dau nòrd (Tigre, zònas frontalieras d'Eritrèa). L'evolucion pus importanta d'aqueu periòde es l'aparicion d'un blues etiopian rapidament vengut famós au nivèu mondiau.

Literatura

Etiopia a una tradicion literària importanta e anciana que foguèt prefondament marcada per lo cristianisme e per la vida dei negus. Lei racòntes regardant la vida dei sants, de la Trinitat ò de Jèsus aguèron donc lòngtemps una plaça primordiala. Lei cronicas pertocant lei règnes dei negus e lei tèxtes istorics an una plaça non negligibla. Enfin, se fau nòtar l'existéncia anciana d'una poesia, principalament religiosa e liturgica, qu'èra sovent cantada. Puei, a partir dau sègle XX, lei subjèctes tractats per leis autors etiopians se diversifiquèron ambé l'introduccion de tematicas modèrnas (nacionalisme, sobeiranetat, critica e estudi sociaus, morala...) entraïnant la formacion de la literatura etiopiana contemporanèa.

Literatura gueez

Bíblia escricha en gueez.

Lo gueez foguèt la lenga parlada dau poder etiopian dau periòde aksumita a la fin de l'Edat Mejana. En mai d'aquò, es la lenga liturgica de la Glèisa Etiopiana. Aquela lenga a donc una tradicion literària lònga e anciana qu'es fòrça liada a la Glèisa e au poder reiau que se pòu devesir entre lo periòde aksumita e lo periòde etiopian medievau.

Dins lo periòde de l'existéncia dau Reiaume d'Aksum, lo grèc foguèt premier adoptat coma lenga dau poder, especialament sus lei pèças de moneda. Pasmens, tre lo sègle IV, lo gueez s'impausèt pauc a pauc e lo racònte dei campanhas dau rèi Ezana se faguèt en gueez. Puei, lei traduccions de la Bíblia e dei tèxtes religiós grècs assegurèron lo desvolopament de la lenga. Plusors òbras apocrifas escrichas en gueez venguèron pereu enriquir lo canon de la Glèisa. Enfin, entre lei sègles VII e XIII, l'instabilitat politica e lei combats intèrnes foguèron la fònt de cronicas istoricas.

La formacion de la dinastia salomoniana donèt au gueez un desvolopament novèu a partir dau sègle XIII. En particular, foguèt utilizat per tradurre leis òbras aràbias, còptas, siriacas e totjorn grègas. La teologia e lei tèxtes liturgics demorèron lo motor principau de la literatura mai la natura deis obratges traduch foguèt pus variada. La poesia prenguèt ansin una plaça pus importanta ambé la traduccion de la rapsodia Weddasse Mariam e l'aparicion dei gene (pèças allegoricas cantadas pendent la messa), dei deggwa (recuelh d'imnes religiós) e dei malke (retrach rimat e sovent cantat d'una qualitat morala ò fisica d'un sant). En mai d'aquò, lo besonh de legitimat istorica de la dinastia donèt naissença a una tiera de cronicas vantant lei proesas militaras dei negus e a l'epopèia depintant leis originas mitologicas dei Salomonians (Kebra Negest).

Au sègle XV, la vida dei sants e dei martirs acomencèt d'inspirar d'òbras originalas regardant la vida religiosa. Doas òbras se destrièron dins lo corrent d'aqueu periòde. La premiera es lo Fekkare Iyasus e la segonda lo Libre dei mistèris dau cèu e de la tèrra que conta la lucha entre l'arcangèl Miquèu e Satan. Au sègle XVI, lei destruccions e lei pilhatges entraïnadas per leis invasions musulmanas causèron lo besonh per lei crestians etiopians d'afirmar la primautat de sei crèires. L'escriban pus illustre d'aqueu periòde foguèt Enbaqom, un marchand musulman convertit au cristianisme, que foguèt l'autor d'un libre (Anqas’a amin) per justificar sa conversion e persuadir d'autrei personas de l'imitar.

Après lo transferiment de la capitala a Gondar, la literatura en gueez declinèt pauc a pauc tot en se mantenent dins la vida de la Glèisa. Ansin, lei gene contunièron d'èsser desvolopats dins lei monastèris e son totjorn un genre frequentament rescontrat dins la Glèisa Etiopiana. Enfin, vèrs 1600, foguèt traducha l'importanta enciclopèdia teologica (Hawi) per lo monge Salik de Debre Libanos.

Literatura amara

La literatura amara faguèt son aparicion vèrs lo sègle XIII a la fin dau periòde Zague coma lenga dau poder. Ai sègles XIV e XV, l'amara gardèt un ròtle segondari e foguèt utilizat per escriure quauquei cants vantant lei valentiás reiaus. Ai sègles XVII e XVIII, conoguèt un desvolopament certan ambé son utilizacion dins de tractats teologics, de preguieras e de sautiers. Pasmens, lo desvolopament vertadier de la literatura amara acomencèt au sègle XVIII ambé l'adopcion de tematicas novèlas e non tractadas per la literatura en gueez. En particular, leis autors amaras se preocupèron de politica, d'exploracion dau reau e d'Istòria. La literatura europèa i aguèt una influéncia importanta. A l'acomençament dau sègle XIX, la Bíblia foguèt traducha en amara. En parallèl, apareguèron d'autrei genres coma de biografias, de racòntes istorics, de recuelhs de poesia e d'assais.

Ansin, au sègle XX, l'amara foguèt a l'origina de la literatura etiopiana contemporanèa que se pòu devesir entre tres periòdes principaus :

• de l'acomençament de la modernizacion dau país a l'ocupacion italiana, lei tematicas principalas regardèron l'unitat e la sobeiranetat nacionalas, lo patriotisme, la propaganda còntra lo faissisme e la glorificacion de l'emperaire. Entre leis autors pus famós d'aqueleis annadas, se pòu citar Tessema Eshete, Agegnehu Engida, Yoftahe Negusse e Wolde Yohannes Wolde Ghiorgis.
• entre la liberacion e l'instauracion dau regime comunista, leis autors se concentrèron sus la critica sociala, l'evocacion de tematicas istoricas, leis especificitats culturalas d'Etiopia e la celebracion deis eròis de la resisténcia ais Italians. Un exemple d'aquela tendéncia foguèt l'òbra de Tsegaye Gabre-Medhin a prepaus d'Abuna Petros fusilhat en 1936.
• dempuei la Revolucion de 1974, la màger part deis autors se concentran sus la morala e l'estudi de la societa modèrna. La poesia es pereu demorada un genre popular. Entre leis autors pus famós d'aqueleis annadas, se troba Makonnen Endalkatchew, Kebbede Mikael, Mengistu Lemma, Tadesse Liban, Alemayehu Mogas, Tekle Tsodeq Makuria, Abbe Gubanna, Taddele Gebre-Heywot, Salomon Deressa e Seyfu Mattefarya.

Dança

Plusors danças tradicionalas existisson en Etiopia que son generalament liadas a la musica populara. Lei pus famosas son l'esteka (dança ritmada per de movements d'espatlas), lo zefen (dança ritmada per de picaments de man e lo sòn dau mesenko) e lo fukara reservat ai guerriers. La Vau d'Omo presenta una gròssa varietat de dança, especialament gràcias a l'existéncia de danças destinats a marcar lei rites de passatge.