Wikipedia

Galicja Wschodnia

kraina historyczna

Galicja Wschodnia (ukr. Східна Галичина) – określenie używane w latach 1795–1809 na określenie całej Galicji, w opozycji do Nowej Galicji, zwanej niekiedy Zachodnią. Później, do roku 1850, do Galicji Wschodniej wliczano zaś wszystkie tereny na wschód od Tarnowa (z samym miastem włącznie)[1]. Po roku 1850 określenie to stosowano dla wschodnich terenów Królestwa Galicji i Lodomerii ze Lwowem, Stanisławowem, Tarnopolem, Przemyślem i Sanokiem, jej zachodni kres stanowiła granica okręgu sądu apelacyjnego we Lwowie – zachodnie granice powiatów: jarosławskiego, brzozowskiego i sanockiego[2][3][4]. Stolicą tego regionu był Lwów.

Galicja Wschodnia
Państwa

 Ukraina
 Polska

Stolica

Lwów

Ważniejsze miejscowości

Stanisławów, Tarnopol, Przemyśl, Kołomyja, Stryj

Położenie na mapie
Mapa
Mapa Galicji Wschodniej z podziałem na powiaty (1910)
Multimedia w Wikimedia Commons
Mapa obecnego terytorium Ukrainy z zaznaczonym obszarem Galicji Wschodniej
Położenie Galicji Wschodniej na mapie Polski
Ludność uważająca język ukraiński za ojczysty (w powiatach) według spisu powszechnego 1931.

Oficjalna nazwa Królestwo Galicji i Lodomerii nawiązywała do jednego z tytułów królów węgierskich[5]: “rex Galiciae et Lodomeriae”, tj. “król Halicza i Włodzimierza”, co miało uzasadniać moralne prawo do zaboru tych ziem przez Austrię. W skład Galicji Wschodniej weszła część województwa ruskiego, zachodnie skrawki województwa podolskiego oraz wschodnia część województwa bełskiego przedrozbiorowej Rzeczypospolitej[6].

Austria

edytuj

W marcu 1849 od Galicji odłączono należącą do niej od 1775 roku Bukowinę, tworząc nowy kraj koronny – Księstwo Bukowiny. Ostatecznie granice Galicji ustalono na kongresie wiedeńskim, natomiast krajem koronnym Galicja stała się od 1849. W 1850 przeprowadzono rozdział jurysdykcji sądowej (sądu apelacyjnego II instancji) na dwa okręgi z siedzibami we Lwowie i Krakowie. Do tego podziału dostosowano podział izb adwokackich, notarialnych, lekarskich, aptekarskich, handlowych i przemysłowych. Stało się to podstawą późniejszego wydzielenia Galicji Zachodniej i Wschodniej. Sądowi apelacyjnemu we Lwowie podlegało 10 okręgów sądowych: Kołomyja, Tarnopol, Stanisławów, Brzeżany, Złoczów, Stryj, Lwów, Sambor, Przemyśl i Sanok. Obszar jurysdykcji sądu apelacyjnego we Lwowie (czyli generalnie Galicji Wschodniej) wynosił 55 300 km² i był zamieszkały przez 5 337 000 osób (1910).

Przy wprowadzaniu podziału administracyjnego i sądowego władze austriackie nie kierowały się zasadami historycznymi, lecz narodowościowymi. Linia podziału była również uważana za granicę etnograficzną pomiędzy polską i ukraińską częścią Galicji[7].

W 1902 Galicja Wschodnia liczyła 50 powiatów (a w nich 3734 gminy i 3488 obszarów dworskich) i miasto wydzielone Lwów. W Galicji w latach 1857, 1880, 1890, 1900 i 1910 przeprowadzono spisy ludności, w oparciu o dwa kryteria – wyznanie i język (nie pytano o narodowość). Ponieważ Żydzi (nie mogąc zadeklarować jidysz, który nie był uznany za język, lecz za gwarę języka niemieckiego) deklarowali zwykle znajomość języka polskiego, stąd można ich odnaleźć jedynie według wyznania. Zgodnie ze spisem ludności w 1910 roku było to 3,291 mln (61,7%) grekokatolików, 1,350 mln (25,3%) rzymskich katolików, 659 tys. (12,4%) żydów. Na co dzień posługiwanie się językiem ruskim zadeklarowało 3,132 mln (58,9%) ankietowanych, językiem polskim – 2,114 mln (39,8%), językiem niemieckim – 65 tys. (1,2%). W miastach przeważali zdecydowanie Polacy i Żydzi, na wsi – Ukraińcy[8][9][10]. W przeszłości niektórzy autorzy ukraińscy i w ślad za nimi polscy wyodrębniali dodatkowo tzw. łacinników, czyli ludność katolicką ruskojęzyczną, kwalifikując ich jako Ukraińców i szacując liczbę Rusinów na 3,791 miliona (71,1%) i Polaków na 770 tysięcy (14,4%)[11][12][13], jednak te szacunki już na początku XX wieku były kwestionowane przez niektórych autorów, wskazując na fakt, iż ludność mieszana religijnie i językowo, tj. ruskojęzyczni katolicy i polskojęzyczni grekokatolicy stanowiła w istocie dużo mniejszą liczbę i była po obu stronach na zbliżonym do siebie poziomie[14].

Porównując spisy z roku 1857 i 1900, można zauważyć, że stopniowo postępował przyrost ludności polskiej. Działo się to w konsekwencji masowej emigracji Ukraińców do Kanady i USA, napływu ludności polskiej z Galicji Zachodniej do rozparcelowywanych majątków i sprowadzania polskich pracowników do administracji i szkolnictwa, a także na skutek procesu polonizacji Ukraińców (szczególnie inteligencji)[15].

Zachodnioukraińska Republika Ludowa i wojna polsko-ukraińska

edytuj

1 listopada 1918 roku, wobec rozpadu monarchii austro-węgierskiej, politycy ukraińscy proklamowali we Lwowie Zachodnioukraińską Republikę Ludową, która w oparciu o oddziały ukraińskie z armii Austro-Węgier objęła w listopadzie 1918 swą kontrolą zbrojną i administracją[16] całe terytorium Galicji Wschodniej. Polska ludność Lwowa, dążąca do przyłączenia miasta, jak również całego terytorium Galicji Wschodniej, do odradzającego się po zaborach państwa polskiego, przeciwstawiła się temu zbrojnie. Jeszcze tego samego dnia (1 listopada) wybuchły polsko-ukraińskie walki o miasto, określane w polskiej historiografii jako obrona Lwowa, które przekształciły się następnie w regularną wojnę polsko-ukraińską, zakończoną w sierpniu 1919 roku wyparciem przez Wojsko Polskie oddziałów Armii Halickiej za rzekę Zbrucz, wyznaczającą wschodnią granicę Galicji, a tym samym de facto upadkiem ZURL. W umowie warszawskiej w kwietniu 1920 roku rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej Symona Petlury uznał Zbrucz za granicę polsko-ukraińską, a tym samym przynależność Galicji Wschodniej (a także Wołynia) do Polski. W czasie wojny polsko-bolszewickiej w lipcu 1920 roku Armia Czerwona prowadziła ofensywę na Lwów, czasowo okupując część Galicji Wschodniej i ustanawiając marionetkową Galicyjską Socjalistyczną Republikę Rad z siedzibą władz w Tarnopolu. W sierpniu 1920 roku nacierająca na Lwów sowiecka 1 Armia Konna Siemiona Budionnego została zatrzymana przez Wojsko Polskie w bitwie pod Zadwórzem. W walkach z Armią Czerwoną w Galicji uczestniczyły siły sojuszniczej Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej, broniąc pod dowództwem gen Omelianowycza-Pawlenki linii Dniestru. W traktacie ryskim granicę między Polską a Ukraińską SRR na odcinku galicyjskim ustalono na Zbruczu, co wobec nieuznawania Rosji sowieckiej i USRR na forum międzynarodowym[a] miało jedynie charakter dwustronny (wyrzeczenie się przez RFSRR i USRR pretensji do Galicji Wschodniej).

Osobne artykuły: Zachodnioukraińska Republika Ludowa, Bitwa o Lwów (1918–1919), Wojna polsko-ukraińska, Wojna polsko-bolszewicka, Bitwa pod Zadwórzem, Linia Curzona i Traktat ryski (1921).

Mocarstwa Ententy a ZURL i kwestia Galicji Wschodniej

edytuj

Paryska konferencja pokojowa zatwierdziła 25 czerwca 1919 roku administrację tymczasową Polski nad terytorium Galicji Wschodniej. Państwa Ententy i organy przez nie wyłonione (Rada Ambasadorów, Rada Ligi Narodów) do 14 marca 1923 roku uznawały Galicję Wschodnią za terytorium sporne, nie należące do państwa polskiego, nad którym suwerenną władzę sprawują państwa Ententy na mocy traktatu pokojowego z Austrią[17]. Ententa nigdy nie uznała również niepodległości Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. W odniesieniu do terytorium Galicji Wschodniej początkowo próbowała wprowadzić rozwiązanie tymczasowe w postaci przyznania Polsce 25-letniego mandatu na zarządzanie Galicją, przy zapewnieniu temu terytorium autonomii. Po upływie okresu mandatu miałoby nastąpić rozstrzygnięcie jego ostatecznej przynależności państwowej w formie plebiscytu[18]. Intencją polityczną państw Ententy w czasie podejmowania tych rozstrzygnięć było zachowanie terytorium Galicji Wschodniej dla białej Rosji. Polska sprzeciwiała się tym koncepcjom, jednocześnie realizując na administrowanym terytorium politykę faktów dokonanych, integrując je z państwem polskim[19].

Po utrwaleniu władzy komunistów w Rosji i upadku oczekiwań na restytucję Rosji niebolszewickiej, 15 marca 1923 roku Rada Ambasadorów uznała suwerenność Polski nad terytorium Galicji Wschodniej, przy zastrzeżeniu wprowadzenia przez Polskę statusu autonomicznego dla tego terytorium, czego surogat stanowiła ustawa o samorządzie wojewódzkim z września 1922 roku, stwierdzająca już w samym tytule szczególny charakter terytorium Galicji Wschodniej w ramach państwa polskiego[20].

W związku z decyzją Rady Ambasadorów rząd ZURL, przebywający na emigracji w Wiedniu rozwiązał się 15 marca 1923 roku.

II Rzeczpospolita

edytuj

W II Rzeczypospolitej od nazwy Galicja Wschodnia stopniowo odchodzono na rzecz określenia Małopolska Wschodnia[21][22][23][24]. Były to, ogólnie rzecz ujmując, tereny z przewagą ludności ukraińskiej na wsiach oraz polskiej i żydowskiej w miastach.

26 września 1922 roku Sejm RP uchwalił Ustawę o zasadach powszechnego samorządu wojewódzkiego, a w szczególności województwa lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego, przewidującą dla każdego z wymienionych województw pewną formę autonomii. Ustawa zakładała powołanie dwuizbowych sejmików wojewódzkich, składających się ze 100 członków w województwie lwowskim oraz po 60 w województwie stanisławowskim i tarnopolskim, podzielonych na dwie równe liczebnie kurie narodowościowe: polską i ukraińską (oficjalnie określaną jako ruską). Każda z nich miała obradować osobno, przy czym w sprawach wspólnych, tzn. dotyczących całego województwa, wymagana była zgoda obu kurii. Do kompetencji sejmików miały należeć sprawy dotyczące wyznań religijnych, oświecenia publicznego (z wyjątkiem szkolnictwa wyższego), dobroczynności publicznej, zdrowia, budownictwa, rolnictwa (z wyjątkiem reformy rolnej i środków służących do popierania rolnictwa), promowania przemysłu i handlu, melioracji, organizacji administracji gmin i powiatów, budżetu województwa i inne przekazane im przez Sejm RP. Organami wykonawczymi sejmików ustanowiono wydziały wojewódzkie, składające się z wojewody, zastępcy wojewody, 8 członków wybieranych po połowie przez kurię polską i ukraińską oraz 4 powoływanych przez wojewodę. Wydziały wojewódzkie miały dzielić się na dwie sekcje narodowościowe, obradujące w trybie przewidzianym dla sejmików. Dzienniki Urzędowe trzech południowo-wschodnich województw II RP miały być publikowane w językach polskim i ukraińskim. Zakazano prowadzenia przez państwo kolonizacji ziemskiej na obszarze wymienionych województw, a przy mianowaniu urzędników nakazano uwzględniać, obok wymaganych kwalifikacji, także narodowość kandydatów, tak aby skład personalny urzędów wojewódzkich odpowiadał rzeczywistym potrzebom narodowościowym. Przewidziano także utworzenie państwowego uniwersytetu ukraińskiego z siedzibą we Lwowie. Postanowienia tej ustawy nigdy nie zostały wprowadzone w życie[25][26].

14 marca 1923 Rada Ambasadorów, korzystając z uprawnień przyznanych przez wielkie mocarstwa, w art. 87 traktatu wersalskiego oraz art. 94 Traktatu z Saint-Germain podjęła uchwałę o zatwierdzeniu wschodnich granice Polski i uznała polską suwerenność nad Galicją Wschodnią. Odpowiedni protokół – aneks do traktatu wersalskiego podpisano następnego dnia – 15 marca. W związku z tym do Polski powróciła znaczna część ukraińskiej emigracji politycznej, zlikwidowano również obozy internowania dla żołnierzy URL.

W roku 1931 na obszarze Galicji Wschodniej zamieszkiwało 4 729 515 osób. Język polski jako ojczysty zadeklarowało prawie 1 860 000 osób (39,31% ogółu), ukraiński lub „ruski” 2 494 821 osób (52,75%)[b][c][d], żydowski i hebrajski 337 271 (7,13%). Przy przyjęciu kryterium wyznania na obszarze tym zamieszkiwało 1 350 978 katolików obrządku łacińskiego (508 146 mniej od liczby osób deklarujących język polski jako ojczysty), czyli 28,56% ogółu ludności. Jednocześnie liczba katolików obrządku greckiego wynosiła w 1931 2 847 844, tj. o 353 053 więcej od osób uznających język ukraiński lub „ruski” za ojczysty, i stanowiła 60,21% ogółu populacji. Wyznawców judaizmu było w Galicji Wschodniej w 1931 r. 490 459 (10,37%)[27]. Administracja państwowa II Rzeczypospolitej, wbrew oficjalnie głoszonemu stanowisku, za Polaków uważała faktycznie wyłącznie ludność rzymskokatolicką, uznając, że podział wyznaniowy pokrywa się w praktyce z narodowościowym[28].

W roku 1939 ludność Galicji Wschodniej wynosiła około 5,116 mln osób, w tym 1,473 mln rzymskich katolików, 3,077 mln grekokatolików, 523,5 tys. osób wyznania mojżeszowego, 42 tys. ewangelików i przedstawicieli innych wyznań lub bezwyznaniowych, czyli około 1,473 mln Polaków, 3,073 mln Ukraińców, 523,5 tys. Żydów, 31,8 tys. Niemców[29].

Okupacja sowiecka 1939–1941

edytuj

W wyniku agresji Niemiec i ZSRR na Polskę we wrześniu 1939 r., po okupacji całości terytorium II Rzeczypospolitej przez Wehrmacht i Armię Czerwoną i ustaleniu w dniu 28 września 1939 r. w pakcie o granicach i przyjaźni pomiędzy III Rzeszą a ZSRR granicy niemiecko-sowieckiej na okupowanym terytorium Polski, tereny województw tarnopolskiego i stanisławowskiego, oraz wschodnia część województwa lwowskiego z miastem Lwowem znalazły się pod okupacją ZSRR. Aby uzasadnić aneksję okupowanych terenów Polski, Sowieci przeprowadzili 22 października 1939 r. w atmosferze terroru fikcyjne wybory do lokalnego Zgromadzenia Ludowego. 27 października Zgromadzenie Ludowe Zachodniej Ukrainy ogłosiło włączenie obszaru Galicji Wschodniej w skład Ukraińskiej SRR, co potwierdziło Prezydium Rady Najwyższej 1 listopada 1939 r[30].

Okupacja niemiecka 1941–1944

edytuj

Po ataku Niemiec na ZSRR od lipca 1941 roku terytorium byłej Galicji Wschodniej w całości okupowały Niemcy. 16 lipca 1941 roku w niemieckiej Kwaterze Głównej odbyła się narada pod przewodnictwem Adolfa Hitlera, z udziałem Hermanna Göringa, Alfreda Rosenberga, Wilhelma Keitla, Hansa Lammersa i Martina Bormanna. Na naradzie Hitler poinformował, że postanowił przyłączyć tereny byłej Galicji Wschodniej do Generalnego Gubernatorstwa, rezygnując z planu utworzenia państwa ukraińskiego w oparciu o nacjonalistów ukraińskich (którzy byli przed II wojną światową i do 1941 wspierani przez Abwehrę). Na naradzie ustalono również podział administracyjny okupowanych terytoriów ZSRR[31]. Okupowane tereny byłej Galicji Wschodniej włączono w skład Generalnego Gubernatorstwa w sierpniu 1941 roku na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 1 sierpnia 1941 jako Dystrykt Galicja.

Okupacja sowiecka 1944–1945 i wcielenie do ZSRR

edytuj

W lipcu 1944 roku całe terytorium Galicji Wschodniej znalazło się ponownie pod okupacją sowiecką[e].

W sierpniu i październiku 1944 roku w Moskwie przedstawiciele polskich władz na uchodźstwie z premierem Stanisławem Mikołajczykiem i przewodniczącym Rady Narodowej RP Stanisławem Grabskim na czele prowadzili z przywódcą ZSRR Józefem Stalinem negocjacje m.in. na temat powojennej granicy polsko-radzieckiej, w tym przynależności państwowej Galicji Wschodniej. Rozmowy te zakończyły się fiaskiem. Na argument Mikołajczyka, że Lwów nigdy nie był rosyjski, nawet podczas zaborów (z wyjątkiem krótkiego epizodu w postaci okupacji w latach 1914–1915), Stalin odpowiedział, że owszem, Lwów nigdy nie był rosyjski, ale za to Warszawa była. Odpowiedź sowieckiego dyktatora zmierzała w kierunku uświadomienia stronie polskiej, że od jego woli zależy nie tylko kwestia granic, ale także sama niepodległość państwa polskiego.

Po konferencji jałtańskiej (4–11 lutego 1945) wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał 16 sierpnia 1945 umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, w oparciu o ustalenia porozumienia o granicy zawartego pomiędzy PKWN a rządem ZSRR 27 lipca 1944. W konsekwencji umowy Lwów i wschodnią część województwa lwowskiego, a także całe województwo stanisławowskie i tarnopolskie włączono do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W granicach Polski z obszaru Galicji Wschodniej pozostały jedynie tereny Pogórza Przemyskiego, okolice Jarosławia, Lubaczowa, Przemyśla, Sanoka, Leska i Bieszczadów Zachodnich.

Ludność polska z terenów byłej Galicji Wschodniej wcielonych do ZSRR została wysiedlona, w większości na tereny ziemi lubuskiej oraz Dolnego i Górnego Śląska, a na jej miejsce osiedlono ludność ukraińską ze wschodnich terenów Ukrainy, oraz wysiedloną z terenu Polski.

Na podstawie umowy z ZSRR o zmianie granic z 15 lutego 1951 r. Polska utraciła na rzecz ZSRR żyzny, bogaty w substancję zabytkową i posiadający złoża węgla obszar o powierzchni 480 km² na dawnym pograniczu Galicji i Wołynia z miastami Sokal, Bełz i Krystynopol, w zamian otrzymała ubogie górskie tereny obwodu drohobyckiego z ówczesną wsią Ustrzyki Dolne również na terenie Galicji.

Osobne artykuły: Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich w latach 1944–1946 i Umowa o zmianie granic z 15 lutego 1951.

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Francja i Anglia uznały ZSRR i nawiązały stosunki dyplomatyczne w roku 1922 po układzie niemiecko-sowieckim w Rapallo, Stany Zjednoczone najpóźniej – w roku 1934.
  2. ↑ „Metoda, użyta przy badaniu stosunków językowych wśród mniejszości słowiańskich w Małopolsce Wschodniej, była zupełnie inną, inną też będzie dokładność wyników językowych w tej dzielnicy, oczywiście, jeżeli chodzi o ustalenie podziału tych mniejszości na poszczególne grupy, nie zaś o odgraniczenie ich od ludności polskiej. Tutaj, z powodu protestów ludności staroruskiej, odżegnywującej się od nazwy języka „ukraińskiego”, której narzucenie, jako jedynie obowiązującej, mogłoby wpłynąć ujemnie na przebieg akcji spisowej, a więc wyłącznie ze względów technicznych, nie zaś zasadniczych, wprowadzono równolegle oba określenia: „język ukraiński” i „język ruski”, dając jednocześnie obu odłamom ludności możność określenia języka ojczystego nazwą dowolnie wybraną. Uzyskane w obu rubrykach liczby nie zostaną jednak ogłoszone oddzielnie, lecz będą złączone w jedną wspólną pozycję spisową języka ojczystego ukraińskiego (ruskiego), tak jak to zostało dokonane w dopiero co przytoczonem oszacowaniu. Stanie się to dlatego, „że oba wyrazy zostały użyte na oznaczenie jednej i tej samej grupy etnicznej i że za zasadnicze określenie języka tej grupy jest uważane określenie – „ukraiński” (patrz wywiad z dr Buławskim – „Sprawy Narodowościowe” Nr. 1/1932, s. 6). W ten sposób nastawienie ideologiczne spisu 1931 r. w stosunku do mniejszości słowiańskich w Małopolsce, pomimo uzasadnionej względami natury technicznej różnicy terminologji, zasadniczo nie różni się od nastawienia spisu 1921 oraz wszystkich przedwojennych spisów austrjackich, które, tak jak i spis 1931 r., wychodziły z założenia nierozróżniania podziału tych mniejszości, a mianowicie: podziału językowego w spisach austrjackich, narodowościowego zaś w spisie 1921 r. (…) Zresztą stwierdzenie istnienia w Małopolsce nieistniejącej ani na Ziemiach Wschodnich, ani nigdzie poza granicami Rzeczypospolitej odrębnej narodowości lub języka „ruskiego”, czwartego z kolei w Słowiańszczyźnie Wschodniej obok białoruskiego, ukraińskiego i rosyjskiego, nie mogłoby być obecnie naukowo uzasadnione.” Alfons Krysiński, Ludność polska i mniejszości w świetle spisów 1921 i 1931, Warszawa 1933, Instytut Badań Spraw Narodowościowych, Biblioteka Spraw Narodowościowych nr 11, s. 44–46.
  3. ↑ „Naród nie jest społecznością homogeniczną, stąd też w przypadku ukraińskiego etnosu zamieszkującego terytorium II Rzeczypospolitej możemy wyróżnić następujące grupy prezentujące różny stopień świadomości i samoidentyfikacji: 1. Ukraińcy świadomi swej odrębności narodowej, kultywujący swą odrębność i manifestujący ją na zewnątrz; 2. Ukraińcy o ugruntowanej świadomości narodowej, ograniczający ją jednak do sfery rodzinnej i konfesyjnej; 3. Ukraińcy o niewykształconej świadomości narodowej, zachowujący poczucie odrębności na poziomie etnicznym oraz utrzymujący więź ze swym wyznaniem, słabo znający język literacki, ale modlący się po rusku (Rusini)”'; Robert Potocki, Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930–1939, Lublin 2003, wyd. Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, ISBN 83-917615-4-1, s. 45.
  4. ↑ „Liczebność Rusinów, których – poza przywódcami, określającymi się coraz wyraźniej jako Rosjanie, czego dowodzili przez przyjmowanie języka rosyjskiego – uznać należy za zbiorowość etniczną, była znikoma. Na podstawie statystyk wyborczych oraz liczby członków instytucji i stowarzyszeń kulturalnych (Towarzystwo im. Michaiła Kaczkowskiego) oraz gospodarczych (Rewizyjny Związek Ruskich Spółdzielni, Ruskij Rolniczyj Sojuz) pozostających pod wpływami „staroruskimi” można ją szacować na 4 do 8% ogółu populacji ukraińskiej.” Grzegorz Hryciuk Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wyd. Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X, s. 104. „A. Krysiński szacował rzeczywistą liczebność grupy uważającej się za „Rusinów” na 250 tys.” Andrzej Chojnowski, Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939, Wrocław 1979, Wyd. Zakład Narodowy im Ossolińskich, ISBN 83-04-00017-2, s 9, przypis 14.
  5. ↑ Z wyjątkiem zajętych wcześniej wschodnich skrawków – Zbrucz został przekroczony przez Armię Czerwoną w styczniu 1944, Tarnopol zdobyty w kwietniu 1944, następnie nastąpiła stabilizacja frontu do lipca.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Mapy Historyczne: Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwem Oświęcimia i Zatoru (1846 – 1918), mapyregion.blogspot.com [zarchiwizowane 2013-07-11].
  2. ↑ „Wobec trudności w precyzyjnym określeniu obszaru Galicji Wschodniej najczęściej przyjmuje się, że obejmował on powiaty podległe od 1850 r. jurysdykcji sądu III instancji (Oberlandesgericht) we Lwowie”. Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wydawnictwo Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X; s. 25.
  3. ↑ „W przypadku ziem znajdujących się od 1772 r. do 1918 r. pod władaniem austriackim pojęcie to oznaczać może termin geograficzny, obejmujący wschodnie powiaty tzw. kraju koronnego Cesarstwa Austriackiego lub też termin polityczny, odnoszący się do projektu stworzenia odrębnej jednostki terytorialnej w ramach monarchii Habsburgów, jako państwa samodzielnego lub autonomicznego terytorium w granicach II Rzeczypospolitej”. Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wydawnictwo Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X; s. 25.
  4. ↑ Podział okręgów sądowych Królestwa Galicji i Lodomerii „Reichsgesetzblatt vom 24. April 1854”, Nr. 111.
  5. ↑ Królami Węgier od XVI wieku do 1918 byli Habsburgowie austriaccy.
  6. ↑ Galicja.
  7. ↑ Tadeusz Dąbkowski, Ukraiński ruch narodowy 1912-1923 w Galicji Wschodniej, Warszawa 1985, s. 25–26.
  8. ↑ Wyniki austro-węgierskiego spisu ludności z 1910 – religia i język w Galicji.
  9. ↑ Informator statystyczny o spisach ludności w Galicji w latach 1857–1910.
  10. ↑ Beata Hołub, Studium historyczno-geograficzne narodowości w Galicji Wschodniej w świetle spisów ludności w latach 1890–1910, Lublin 2013.
  11. ↑ Tadeusz Dąbkowski, Ukraiński ruch narodowy w Galicji Wschodniej 1912-1923, s. 28–29, 71, na podstawie spisu ludności z 1910 i następujących publikacji: Wołodymyr Ochrymowycz Faktyczni i fiktywni straty rusyniw w demohraficznim balansi Hałyczyny, Lwów 1912; tegoż Rusyny – łatynnyky, Lwów 1912; S. Rudnicki Ohlad nac. teritoriji, wyd. cyt. s. 42; Stepan Tomasziwskyj Korolistwo Halyczyny i Wołodymiriji, w Diło nr 1903/1916, Lwów (wielkanocne wydanie).
  12. ↑ Stanisław S. Nicieja, Cmentarz Obrońców Lwowa, Wrocław 1990, s. 10.
  13. ↑ Michał Klimecki, Polsko-ukraińska wojna o Lwów i Galicję Wschodnią 1918–1919, Oficyna Wydawnicza Volumen, 2000, s. 16.
  14. ↑ Prace geograficzne wydawane przez Eugeniusza Romera: Stanisław Pawłowski Ludność rzymskokatolicka w polsko-ruskiej części Galicji, Lwów 1919, s. 7–12: „Statystycznie opracował problem narodowościowy w Galicji Ochrymowicz, polegając również na danych spisowych z r. 1900. (...) Autor podnosi bez bliższego uzasadnienia cyfrę Rusinów rzymsko-katolików z 66 000 na 130 000 lub całkiem dowolnie, nie udowodniwszy, że spis jest fałszywy, przydziela 100 000 grekokatolików, którzy podali język polski jako język towarzyski, na rzecz Rusinów. Nie może być chyba lepszego dowodu stronniczości autora jak ten, że zaliczył skrupulatnie i bez zastrzeżeń do Rusinów wszystkich przyznających się do używania języka ruskiego rzymsko-katolików i żydów, ale nie zaliczył do Polaków ani jednego żyda, a tylko 33 000 grekokatolików z 133 000 podających język polski jako język towarzyski. Na spisie z roku 1900 polegał wreszcie Rudnicki w swej „Ukrainie”. Książka ta, gdy chodzi o stosunki narodowościowe Galicji, zawiera wiadomości nie zawsze zgodne z prawdą. Do takich wiadomości należy twierdzenie, iż liczba Ukraińców rzymsko-katolików przenosi pół miliona, albo że Rusini stanowią we Lwowie 1/5 część ludności. (...) Znaną jest bowiem rzeczą, iż ogromna większość żydów podaje jako język towarzyski język polski (w r. 1900 622 358 osób, w r. 1910 808 327), nadto blisko 1/4 miliona (w r. 1910 235 328 głów) grekokatolików przyznało się do używania języka polskiego, ale za to 42 822 (r. 1910) rzymsko-katolików posługuje się w domu językiem ruskim, zaś 36 623 rzymsko-katolików posługuje się językiem niemieckim.”.
  15. ↑ Tadeusz Dąbkowski, Ukraiński ruch narodowy 1912-1923 w Galicji Wschodniej, Warszawa 1985, s. 27–29.
  16. ↑ Павло Гай-Нижник, УНР та ЗУНР: становлення органів влади і національне державотворення (1917 – 1920 рр.), Київ 2010, ISBN 978-966-2031-11-5, s. 193–272 (СТРУКТУРИ ДЕРЖАВНОЇ ВЛАДИ В ЗУНР – ЗО УНР (ЛИСТОПАД 1918 р. – ГРУДЕНЬ 1919 р.).
  17. ↑ „Pod presją Wielkiej Brytanii Rada Ligi Narodów przyjęła 23 lutego 1921 r. uchwałę stwierdzającą, że: (1) Postanowienia konferencji pokojowej o prawach mniejszości narodowych nie mogą być zastosowane wobec Galicji Wschodniej, ponieważ leży ona poza granicą Polski; (2) Postanowienia o wykonywaniu mandatów i kontroli Ligi Narodów nad mandatariuszami nie mogę odnieść się do Galicji Wschodniej, ponieważ Polska nie otrzymała mandatu, a tylko prawo do administrowania tej krainy; (3) Nie można również stosować do tego przypadku zasad Konwencji Haskiej, bo w czasie gdy ta konwencja była podpisywana, Polska jako państwo nie istniała; (4) Polska jest tylko faktycznie wojskowym okupantem Galicji, suwerenem są państwa Ententy (art. 91 traktatu w Saint Germain-en-Laye) i dlatego Rada Ligi Narodów postanawia przedłożyć postulaty Galicjan odnośnie prawnego stanowiska Galicji Wschodniej i przyszłości tego kraju do rozpatrzenia przez Radę Ambasadorów” Rafał Galuba, „Niech nas rozsądzi miecz i krew...”. Konflikt polsko-ukraiński o Galicję Wschodnią w latach 1918–1919, Poznań 2004, ISBN 83-7177-281-5, s. 284.
  18. ↑ W odniesieniu do obszaru Galicji Wschodniej główne mocarstwa opowiedziały się 20 listopada 1919 r. za tzw. Koncepcją mandatową. Polska otrzymałaby mandat na Galicję Wschodnią na dwadzieścia pięć lat, po czym decyzją o jej dalszych losach podjęłaby Liga Narodów. Sprawa nie miała dalszego ciągu. Polska sprawowała (z wyjątkiem okresu ofensywy sowieckiej latem 1920 r.) na tym obszarze funkcje administracyjne. Starał się temu przeciwstawić przebywający na emigracji gabinet Jewhena Petruszewicza. Nie zmieniło jego polityki oświadczenie Rady Ambasadorów z 12 lipca 1921 r. o nieuznawaniu rządu ZURL za reprezentację Galicji Wschodniej. Karol Grünberg, Bolesław Sprenger, „Trudne sąsiedztwo”, Warszawa 2005, s. 264–265.
  19. ↑ Rafał Galuba, „Niech nas rozsądzi miecz i krew...”. Konflikt polsko-ukraiński o Galicję Wschodnią w latach 1918–1919, Poznań 2004, ISBN 83-7177-281-5, s. 285–286.
  20. ↑ „Wobec tego iż uznane zostało przez Polskę, że co się tyczy wschodniej części Galicji, warunki etnograficzne czynią koniecznym ustrój autonomiczny” – oficjalny tekst polski decyzji Konferencji Ambasadorów zamieszczony w Dzienniku Ustaw RP z dn. 20 kwietnia 1923 r. Dz.U. z 1923 r. nr 49, poz. 333), Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty 1912-1924 pod redakcją Kazimierza W. Kumanieckiego, Warszawa-Kraków 1924, s. 676 („Considerant qu’il est reconnu par la Pologne, qu’en ce qui concerne la partie orientale de la Galicie, les conditions ethnographiques necessitent un regime d’autonomie” – tekst francuski).
  21. ↑ Galicję Wschodnią oficjalnie nazwano Małopolską Wschodnią Por. Grzegorz Motyka, Od rzezi wołyńskiej do akcji „Wisła”, s. 14.
  22. ↑ „Po prostu zaborczą nazwę Galicji zastąpiono teraz nazwą Małopolska, choć zasięg terytorialny tak rozumianej Małopolski w niewielkim tylko stopniu pokrywał się z jej historyczną poprzedniczką. Zgodnie z nazewnictwem z czasów austriackich, kiedy to używano określeń Galicja Zachodnia i Wschodnia, przy czym ich granicę stanowił San, teraz zaczęto używać nazw Małopolska Zachodnia i Wschodnia. Były to zresztą określenia często używane w języku potocznym, ale niemające w zasadzie uzasadnienia w strukturach administracyjnych kraju. Do tak rozumianej Małopolski wchodziły w okresie międzywojennym cztery województwa. Jedno z nich stanowiło Małopolskę Zachodnią, a było to województwo krakowskie, trzy dalsze: lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie – Małopolskę Wschodnią. To pozbawione historycznych podstaw nazewnictwo po II wojnie światowej znowu uległo zmianie”. Artykuł Historyczna Małopolska.
  23. ↑ „Określenie Galicji, mimo iż ukute przez władze austriackie w XVIII w. (Königreich Galizien und Lodomerien) dla uzasadnienia zaboru ziem Rzeczypospolitej poprzez odwołanie się do związku w XIII w. księstwa halicko-włodzimierskiego z Węgrami, z upływem czasu zatracało swój negatywny komponent emocjonalny. Było ono powszechnie stosowane zarówno przez Polaków i Ukraińców do końca istnienia Austro-Węgier. Po odzyskaniu niepodległości i z chwilą faktycznego zdobycia zwierzchności nad spornym polsko-ukraińskim obszarem pojęcie to zostało zastąpione terminem Małopolska Wschodnia, mającym podkreślać, jak się wydaje, ścisły związek tych ziem z resztą terytorium Rzeczypospolitej. Nazwa ta zaczęła się upowszechniać już w latach 1919–1920 r. Pod względem geograficznym czy administracyjnym Małopolska Wschodnia nie była tożsama z dawną Galicją Wschodnią. Obejmując obszar trzech województw – lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego – na zachodzie dość daleko wykraczała poza linię podziału kompetencji austriackich organów sądowych, a jednym z nielicznych elementów więzi, gdy w życie nie weszły rozwiązania zawarte w ustawie o samorządzie wojewódzkim (które i tak nie przewidywały żadnych struktur ponadwojewódzkich, prowincjonalnych), było istnienie wspólnego dla wspomnianych województw Kuratorium Lwowskiego Okręgu Szkolnego. W publicystyce, w pracach naukowych szukano niekiedy nazw mniej konfrontacyjnych, jak np. Ziemia Czerwieńska. W publikacjach GUS byłe ziemie zaboru austriackiego – województwa lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie wraz z krakowskim – zaliczane były do grupy województw południowych. Strona ukraińska używała najczęściej określenia Galicja Wschodnia lub Hałyczyna (Galicja), które pokrywać się miało z obszarem etnicznie ukraińskim, tj. takim, gdzie ludność ukraińska (ukraińskojęzyczna) stanowiła bezwzględną (ponad 50%) większość. Z biegiem czasu coraz częściej pojawiać się zaczął termin Ziemie Zachodnioukraińskie, na podobieństwo stosowanego konsekwentnie od lat 20. XX wieku w Związku Radzieckim pojęcia Ukraina Zachodnia”. Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wydawnictwo Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X; s. 26–27.
  24. ↑ „Incydentalnie zapewne używano anachronicznego określenia „Ruś Czerwona”; w pracach publicystycznych Eugeniusza Romera z lat 30. XX w. obok terminu „Ziemia Czerwieńska” pojawiały się sformułowania „województwa południowo-wschodnie” lub „południowy wschód Rzeczypospolitej”. E. Romer, Rady i przestrogi (1918–1938), Lwów 1938, s. 131, 153”. za:Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wydawnictwo Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X;s. 26, przypis 6.
  25. ↑ Ustawa z dnia 26 września 1922 r. o zasadach powszechnego samorządu wojewódzkiego, a w szczególności województwa lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego. Dz.U. 1922 nr 90, poz. 829.
  26. ↑ Ludwik Mroczka: Spór o Galicję Wschodnią 1914–1923. Kraków: Wydawnictwo Naukowe WSP, 1998. ISBN 83-87513-27-X.
  27. ↑ Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń: Wyd. Adam Marszałek, 2005, s. 75–77, ISBN 83-7441-121-X, OCLC 830722458.
  28. ↑ „Wbrew zresztą oficjalnie głoszonemu stanowisku w dokumentach administracji państwowej i władz szkolnych za Polaków uznawano wyłącznie ludność rzymskokatolicką. W poufnym piśmie wojewody tarnopolskiego do MWRiOP z 20 maja 1936 stwierdzano explicite, że „przynależność obrządkowa pokrywa się w stu procentach na terenie tut[ejszym] a szerzej biorąc na terenie Województw południowych z zagadnieniem narodowościowym”, w niewiele wcześniejszym sprawozdaniu skierowanym przez Urząd Wojewódzki lwowski do MSW konstatowano z nie mniejszym przekonaniem, że „przynależność do wyznania rzym[sko]-kat[olickiego] względnie gr[ecko]-kat[olickiego] jest równoznaczna z przyznawaniem się do narodowości polskiej lub ruskiej”. Administracja państwowa uznawała więc bez zastrzeżeń, jak sformułował to w 1939 wicewojewoda tarnopolski B. Rogowski, iż „na terenie województw południowych religia rzym[sko]katolicka jest synonimem polskości, należenie do rzym[sko]kat[olickiego] kościoła oznacza to samo, co być Polakiem” Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wydawnictwo Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X; s. 75.
  29. ↑ Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń: Wyd. Adam Marszałek, 2005, s. 131, ISBN 83-7441-121-X, OCLC 830722458.
  30. ↑ Por. Grażyna Korneć. Początki okupacji Kresów Wschodnich przez Związek Sowiecki (1939–1941). „Wschodni Rocznik Humanistyczny”. IV, s. 391-412, 2007. , Grzegorz Hryciuk: Polacy we Lwowie 1939–1944. Życie codzienne., Warszawa 2000, Wyd. Książka i Wiedza, ISBN 83-05-13148-3;„W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali”. Polska a Rosja 1939-42. Wybór i opracowanie Jan Tomasz Gross, Irena Grudzińska-Gross. Wyd. I krajowe Warszawa 1990, Wyd. Res Publica i Wyd. Libra ISBN 83-7046-032-1.
  31. ↑ Grzegorz Mazur, Jerzy Skwara, Jerzy Węgierski, Kronika 2350 dni wojny i okupacji Lwowa, s. 214.

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Galicja_Wschodnia&oldid=75514828”