Połtawa

Połtawa
Полтава
	; Okrągły plac, widok z drona
Herb	Flaga
Państwo	Ukraina
Obwód	połtawski
Powierzchnia	103 km²
Wysokość	132 m n.p.m.
Populacja (2019); • liczba ludności	; 286 850
Nr kierunkowy	+380 532
Kod pocztowy	36000-499
Tablice rejestracyjne	BI
Podział miasta	3 dzielnice
	Położenie na mapie obwodu połtawskiego Połtawa
	Położenie na mapie Ukrainy Połtawa
	49°34′N 34°34′E/49,566667 34,566667
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa

Ten artykuł od 2015-07 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Połtawa (ukr. Полтава) – miasto w środkowo-wschodniej części Ukrainy, nad Worsklą. Siedziba władz obwodu oraz rejonu połtawskiego. Jest ważnym ośrodkiem kulturalnym i dużym węzłem komunikacyjnym.

Położenie

Połtawa znajduje się we wschodniej części Europy, 301 km na wschód od Kijowa. Miasto położone jest na Nizinie Naddnieprzańskiej, na obu brzegach rzeki Worskla. Jeden z dopływów rzeki, Kołomak, wpada do Worskli na terenie miasta. W obrębie miasta znajduje się kilka małych naturalnych jezior i mnóstwo stawów. Rzeźba terenu jest przeważnie jednolita, w odległości 1,5 km od rzeki jest ostry stok (prawy brzeg Worskli, nad którym leży większa część miasta, jest bardziej stromy, wysokość wzgórz sięga 80–100 m w odniesieniu do poziomu rzeki).

Położenie geograficzne Połtawy jest dość korzystne, a z biegiem historii wywarło wielki wpływ na rozwój miasta. Miasto leży na głównych szlakach komunikacyjnych, a także zapewnia połączenie między największymi miastami Ukrainy – Kijowem, Charkowem i Dnieprem.

Historia

Król Szwecji Karol XII i hetman kozacki Iwan Mazepa pod Połtawą, mal. Gustaf Cederström

Na terenie Połtawy prymitywni ludzie żyli już w czasie paleolitu. Sądząc z wykopalisk archeologicznych w miejscu Połtawy w VII stuleciu istniało osiedle. W starożytności żyli tu Scytowie, a w VII wieku mieścił się jeden z ośrodków Wielkiej Bułgarii^[2].

Pierwsze wzmianki o mieście pochodzą z 1174 r., gdy przynależało do Rusi Kijowskiej^[3].

W granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego

Zburzone w 1399 r. po bitwie nad Worsklą. Od XV wieku w Wielkim Księstwie Litewskim^[3].

Nazwa Połtawa jest po raz pierwszy wspomniana w 1430^[3]. Miasto się znajdowało w tym czasie pod panowaniem wielkiego księcia litewskiego Witolda. W 1482 roku Połtawa została zaatakowana przez krymskiego chana Mengli I Gireja. Od 1503 r. Połtawa należała do księcia Michała Glińskiego. W 1508 roku została zabrana mu przez króla Zygmunta I za udział w antypolskim powstaniu. Później jednak została zwrócona rodzinie Glińskich. W roku 1537 gospodarzem Połtawy stał się zięć Glińskich – Bajbuza.

W granicach Korony

W 1569 r. Połtawa z Wielkiego Księstwa Litewskiego została przekazana do Korony Królestwa Polskiego^[3]. Leżała w województwie kijowskim prowincji małopolskiej. W drugiej połowie XVI wieku w Połtawie znajdowało się w rejestrze około 300 wsi, wśród nich miasta, osady, wioski, tj. obszar ten już wówczas został masowo zasiedlany. Na terenie krainy połtawskiej powstały duże posiadłości Litwinów i Polaków.

W pierwszej połowie XVII wieku Połtawa to część zadnieprzańskich dóbr książąt Wiśniowieckich^[4]. W roku 1630 została oddana Bartłomiejowi Obałkowskiemu, w 1641 r. przeszła do Stanisława Koniecpolskiego i po raz pierwszy nazwana miastem. Mniej więcej w tych latach Połtawa uzyskała prawo magdeburskie, choć feudałowie nadal wtrącali się w sprawy miasta. W tych czasach pracowali w Połtawie garncarze, kowale, szewcy.

Po powstaniu Chmielnickiego Połtawa stała się centrum administracyjnym i wojskowym pułku połtawskiego w składzie Hetmanatu. W tym czasie Połtawa rozwija się aktywnie pod względem kulturowo-gospodarczym – budowano monaster Podwyższenia Krzyża Świętego, w mieście mieszkali i pracowali twórcy kronik kozackich Samuel Wełyczko i Hryhorij Hrabianka, poeta Iwan Wełyczkowski.

Pod rządami rosyjskimi

W 1654 r. Połtawa przeszła w ręce Carstwa Rosyjskiego^[3], w 1658 r. zdobyta i zniszczona przez Kozaków. Rzeczpospolita oficjalnie zrzekła się prawa do Ukrainy Lewobrzeżnej w tym Połtawy w 1667 r. w rozejmie andruszowskim^[4].

Decydującym momentem historycznym dla miasta stała się III wojna północna w latach 1700–1721 pomiędzy Szwecją i Rosją. 8 lipca 1709 na zachód i północ od Połtawy miała miejsce decydująca bitwa (bitwa pod Połtawą) najazdu szwedzkiego na Rosję. Licząca 28 tys. żołnierzy szwedzka i kozacka armia została wówczas całkowicie rozbita przez liczącą ponad 60 tys. żołnierzy armię rosyjską. Tylko niewielkie oddziały wraz z królem Karolem XII przedostały się do Turcji.

Po trzeciej wojnie północnej miasto stało się znane w całym Imperium jako miasto rosyjskiej chwały. Połtawa zaczęła aktywnie się budować, wkrótce miasto stało się jednym z głównych ośrodków handlu i rzemiosła w Małorosji. Na początku XIX wieku na Połtawszczyźnie działało 35 przedsiębiorstw przemysłowych, wśród nich produkujące saletrę, mydło, sukno, cegłę itp.

Kolisty Plac Aleksandrowski w Połtawie, 1808 r.

W 1802 r. miasto zostało siedzibą guberni^[3]. W latach 1803–1805 zaprojektowano i zbudowano śródmieście – unikatowy zespół z kolistego placu, z którego rozchodzi się promieniście osiem ulic. W 1811 roku, w centrum placu został odsłonięty pomnik Chwały poświęcony rocznicy zwycięstwa wojska rosyjskiego nad szwedzkim. Bogata wielkim dziedzictwem historycznym Połtawa wkrótce stała się centrum kulturalnego i duchowego życia Małorosji. Od 1818 r. działała tu znana loża masońska „Umiłowanie prawdy”, której członkami byli Iwan Kotlarewski, W. Łukaszewicz, W. Tarnowski i wielu innych. W 1820 roku są otwarte Instytut Szlachetnych Panien, szkoła religijna, szkoła ogrodnicza, w 1840 roku Korpus kadetów.

W latach 1818–1819 w tutejszej uczelni studiował Nikołaj Gogol. W gimnazjum połtawskim uczono dramaturga i reżysera teatralnego Mychajła Staryckiego, historyka i działacza społecznego Mychajła Drahomanowa, matematyka Michaiła Ostrogradskiego. Tutaj przez prawie całe życie pracował Iwan Kotlarewski. W 1844 roku miasto zwiedzał Taras Szewczenko. Tu pracowali i tworzyli Iwan Neczuj-Łewycki, Panas Myrny, Wasilij Dokuczajew i jego uczniowie Wołodymyr Wernadski, lekarz Nikołaj Sklifosowski. W 1846 r. połtawscy intelektualiści W. Biłozerski, G. Andruski i inni wstąpili do założonego w Kijowie Bractwa Cyryla i Metodego. Na początku 1860 w mieście z 30 tysiącami mieszkańców zostały otwarte gimnazjum dla kobiet, szkoła dzienna oraz 5 sobotnich i niedzielnych. W 1865 mieszkało w Połtawie 665 katolików^[4]. W 1881 roku miasto liczyło 41035 mieszkańców^[4].

Budynek ziemstwa gubernialnego na pocz. XX w.

W 1891 roku został wzniesiony budynek ziemstwa gubernialnego z unikalną architekturą ukraińskiego modernizmu. W dniu 30 sierpnia 1903 roku został odsłonięty pomnik Iwana Kotlarewskiego. W odsłonięciu uczestniczyli Panas Myrny, Łesia Ukrainka, Mykoła Łysenko, Mychajło Starycki, Mychajło Kociubynski, Ołena Pcziłka i wielu innych działaczy kulturalnych.

W 1909 roku z okazji 200-lecia bitwy pod Połtawą został odsłonięty pomnik komendanta A. S. Kelina i walecznych obrońców Połtawy. W miejscu, gdzie kiedyś stała stara wieża Sampsona, zbudowano Białą Altanę – niską półokrągłą kolumnadę z widokiem na kilkadziesiąt kilometrów.

W latach 1900–1921 w Połtawie mieszkał, studiował i pracował pisarz Władimir Korolenko.

Władza radziecka

W latach 1922–1991 była częścią Ukraińskiej SRR^[3]. W 1941 roku o miasto walczyły wojska niemieckie z radzieckimi. Mimo ufortyfikowania i silnego garnizonu obronnego, po dwóch dniach zaciętych walk ulicznych Połtawę zdobyły wojska niemieckie wspomagane kontyngentem włoskim.

Podczas II wojny światowej lotnisko w Połtawie i okoliczne były kluczowe dla operacji Frantic(inne języki), gdzie już mogły nocować samoloty alianckie, bombardujące początkowo cele na Węgrzech i w Rumunii^[5]. W nocy 22/23 czerwca 1944 niemieckie naloty na lotnisko, przy bierności radzieckiej obrony przeciwlotniczej zniszczyły 43 z 77 bombowców B-17 i alianckie samoloty zostały szybko wycofane z lotniska, a ostatni członkowie personelu 23 czerwca 1945, jeszcze przed konferencją jałtańską^[5].

W okresie radzieckim Połtawa zajmowała ważne miejsce w życiu ZSRR.

Za czasów Ukraińskiej Republiki Ludowej, Państwa Ukraińskiego i Dyrektoriatu oraz od 1991 należy do niepodległej Ukrainy.

Ludność

Połtawa jest jednym z miast o gęstości zaludnienia ponad 3000 osób na kilometr kwadratowy. Około 87% ludności stanowią Ukraińcy. 44% ludności czynnej zawodowo jest zatrudnionych w przemyśle, 16% w sektorze usług, 6% w dziedzinie nauki, kultury i edukacji.

Samorząd i podział administracyjny

Samorząd miejski jest reprezentowany przez radę miejską i mera^[6]. 29 grudnia 2022 mer Połtawy, Aleksander Mamaj został oskarżony przez Służbę Bezpieczeństwa Ukrainy o przekazywanie informacji o rozmieszczeniu wojsk ukraińskich oraz mniejsze przewinienia (fałszowanie dokumentacji)^[6]^[7].

Miasto administracyjnie dzieli się na trzy rejony administracyjne (Szewczenkowski, Kijowski i Podolski):

Szewczenkowski, położony w centralnej i południowo-zachodniej części miasta.
Kijowski, znajduje się w północnej, północno-zachodniej i centralnej części miasta.
Podolski, usytuowany we wschodniej i południowo-wschodniej części miasta, na terenach zalewowych Worskli.

Gospodarka

W mieście rozwinął się przemysł maszynowy, spożywczy, materiałów budowlanych, skórzano-obuwniczy oraz włókienniczy^[3].

Transport

Połtawa jest znaczącym węzłem transportowym centralnej Ukrainy. W mieście zbiegają się ważne drogi i linie kolejowe, rozwinięta jest siatka komunikacji miejskiej.

Transport drogowy

Połtawa to ważny ośrodek przewozów samochodowych położony na skrzyżowaniu dróg łączących wschodnią i zachodnią część Ukrainy. Drogi kołowe łączą Połtawę z Kijowem, Charkowem, Dnieprem, Sumami, Krzemieńczukiem.

Transport kolejowy

Dworzec Kijowski

Połtawa jest dużym węzłem kolejowym. W mieście są dwa dworce kolejowe (Kijowski i Południowy). Koleje łączą poprzez Kijów, Charków, Krzemieńczuk, Łozową, Krasnohrad i Donieck z innymi regionami kraju i zagranicą.

Transport lotniczy

W pobliżu miasta, 7 km na zachód, znajduje się port lotniczy z jedną drogą startową. Długość pasa startowego wynosi 2,6 km. Lotnisko jest odpowiednie dla całorocznej eksploatacji samolotów bez ograniczenia, w ciągu dnia. Położone obok autostrady Kijów–Charków, w pobliżu wsi Iwaszki.

Oświata

Połtawa to rozwinięty ośrodek oświatowy. W mieście działa 12 uczelni trzeciego i czwartego poziomów akredytacji oraz 52 placówki ogólnokształcące.

Kulturа

W mieście Połtawie działa 37 instytucji kultury i sztuki należących do władz miasta. Są to: 5 muzeów, 5 szkół wychowania estetycznego, „Pałac czasu wolnego”, miejskie centrum kulturalne, 3 kluby, 17 bibliotek, 2 kina, miejski park kulturalno-rekreacyjny „Zwycięstwo”, miejska orkiestra duchowa „Połtawa”.

Muzea

Wnętrze Połtawskiego Muzeum Krajoznawczego

Dom-muzeum Iwana Kotlarewskiego

Muzeum Okręgowe (Muzeum Krajoznawcze) w Połtawie;
Muzeum Lotnictwa Odległego i Strategicznego w Połtawie;
Muzeum Lotnictwa i Astronautyki w Połtawie;
Muzeum Dziejów Bitwy pod Połtawą;
Obejście Muzealne Iwana P. Kotlarewskiego;
Obejście Muzealne Władimira Korolenki;
Obejście Muzealne Panasa Myrnego;
Muzeum Dziejów Spraw Wewnętrznych Obwodu Połtawskiego;
Muzeum Artystyczne w Połtawie;
Muzeum Konfliktów Wojennych Dwudziestego Wieku;
Muzeum Ludowe Połtawskich Zakładów Naprawczych Spalinowozów;
Muzeum Geologiczne itp.

Muzyka i teatry

Teatr im. N. Gogola

Połtawski Obwodowy Akademicki Ukraiński Teatr Muzyczno-Dramatyczny imienia Nikołaja W. Gogola
Połtawska Filharmonia Obwodowa
Połtawski Obwodowy Akademicki Teatr Lalek (jeden z największych w byłym Związku Radzieckim pod względem ilości miejsc)

Biblioteki

Połtawska Obwodowa Uniwersalna Biblioteka Naukowa imienia Iwana P. Kotlarewskiego, Biblioteka Obwodowa dla Dzieci imienia Panasa Myrnego, Biblioteka Obwodowa dla Młodocianych imienia Ołesia Honczara, biblioteki w rejonach miasta.

Parki

Miasto ma wiele parków i terenów zielonych: Centralny park miasta (Ogród Korpusny) oraz Park Słoneczny, Park Petrowski, skwer wokół pomnika Kotlarewskiego, skwer im. Gogola, skwer Lali Ubyjwowk, skwer przy pomniku Matek Żołnierzy, Park Chwały, park kulturalno-rekreacyjny „Zwycięstwo”, skwer Puszkina (Brzozowy), Arboretum, Park Studencki („Gaj”) i inne.

Atrakcje turystyczne

Rotunda Przyjaźni Ludów, tzw. Biała Altana

Ogród Korpusny w śródmieściu Połtawy

Zespół architektoniczny Placu Okrągłego to zabytek klasycyzmu z XIX wieku. Powstał według prawidłowego planu budowy Połtawy 1804–1805 jako centrum administracyjne nowo utworzonej gubernii o tej samej nazwie w pierwszej tercji XIX stulecia. Według opowieści, zespół zaistniał na historycznym miejscu spotkania Połtawców z Piotrem I i jego armią po bitwie pod Połtawą w 1709 roku. W planie jest to koło o średnicy 375 metrów (powierzchnia 10 ha) z ośmiu promieniście rozchodzącymi się ulicami.
Pomnik Chwały to pomnik ku czci zwycięstwa Rosji w bitwie pod Połtawą. Odsłonięty w 1811 roku. Położony w samym sercu Placu Okrągłego.
Rotunda Przyjaźni Ludów, czyli Biała Altana to kolumnada, jeden z symboli miasta.
Świątynie i cerkwie. Cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego, sobór Zaśnięcia Matki Bożej, sobór Świętego Makarego, monaster pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, cerkiew pw. Świętego Mikołaja, świątynia pw. wielkich męczennic Wiary, Nadziei i Miłości oraz ich matki Zofii, cerkiew Opieki Matki Bożej.
Muzeum Okręgowe w Połtawie to jeden z największych regionalnych muzeów na Ukrainie.
Katakumby połtawskie to sieć podziemna, łącząca różne części starego miasta.
Iwanowa Góra jest niemal świętym miejscem dla mieszkańców Połtawy.