استاد دامن

استاد دامن
جم	1 جنوری 1910 لہور
وفات	3 دسمبر 1984 (74 سال) لہور
مدفن	باغبانپورہ
شہریت	پاکستان برطانوی ہندستان
عملی زندگی
پیشہ	شاعر ، غنائی شاعر ، نغمہ نگار ، لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	پنجابی


ترمیم

چراغ دین دامن (پیدائش: 1 جنوری 1910ء— وفات: 3 دسمبر 1984ء) پنجابی زبان دے مشہور شاعر۔ چراغ دین ناں تے دامن تخلص سی ۔

استاد دامن 4 ستمبر 1911 نوں لہور وچ جمے۔ اصلی ناں چراغ دین سی استاد ہم دم دے شاگرد سن۔ اس کرکے پہلاں دم دم تخلص رکھیا فیر دامن کر لیا۔ بچپن وچ رجہان پڑھݨ لکھݨ ول سی پر گھر دے حالات نے اجازت نا دتی چنانچہ اپنی جدی دکان تے بہہ کے درزیاں دا کم وی کردے رہے تے سکول وی جاندے رہے۔ دیو سماج سکول باغبان پورے توں میٹرک کیتا تے ایتھے ای شاعری شروع کیتی سیاسی جلسیاں وچ نظماں پڑھ کے جلسہ لٹ لیندے سن۔ ایس کر کے اوہناں نوں سٹیج دا بے تاج بادشاہ وی کہیا جاندا سی۔

ازادی دی تحریک دے دوران سیاسی جلسیاں وچ نظماں پڑھدے رہے۔ 1949 چ بادشاہی مسجد دے لہندے پاسے حجرے وچ آ بیٹھے۔ استاد دامن نے کتاباں نال بھرے ہوۓ ایس حجرے وچ ای ساری عمر گزار دتی تے 3 دسمبر 1984 نوں فوت ہو گئے۔

کھری گل حکمراناں دے منہ اُتے کہݨ توں نئیں ٹلدے سن جدوں وی عوامی احتجاج تے سوشسٹلسٹ سوچ نوں شعراں دا روپ دیندے سن تے اے گل حکمراناں نوں نئی چنگی لگدی سی۔

ولادت

4 ستمبر 1911 وچ چوک متی لاہور وچ پیدا ہوئے۔ والد میراں بخش درزیاں دا کم کر تے سن ۔ بچپن ہی وچ استاد دامن نے گھر یلوحالات دے پیش نظر تعلیم دے نال ٹیلر نگ دا کم وی کرنا شروع کیتا۔ جدو‏ں استاد دامن د‏‏ی عمر تیرہ سال ہو ئی تاں انہاں دا خاندان چوک متی تو‏ں باغبانپورہ منتقل ہو گیا۔ انہاں نے باغبانپورہ وچ درزیاں د‏‏ی دکان شروع د‏‏ی تے دیوسماج اسکول تو‏ں میٹرک دا امتحان پاس کیتا۔ انہاں نو‏ں شاعری دا شوق تاں بچپن ہی تو‏ں سی لیکن باقاعدہ طور اُتے شاعری دا آغاز میٹرک دے بعد کیتا تے مختلف جلساں تے مشاعراں وچ اپنا پنجابی کلام سنانے لگے۔

شہرت

1940 وچ میاں افتخار الدین د‏‏ی صدارت وچ ہو نے والے میونسپل کمیٹی لاہور دے اجلاس وچ کمیٹی کارکردگی اُتے تنقید ی نظم پیش د‏‏ی تے خوب داد حاصل کيتی۔ انہاں دے بعد انہاں د‏‏ی عوامی مقبولیت وچ اضافہ ہو تا گیا تے انہاں نے سیاسی جلساں وچ وی نظماں پڑھنے دا آغاز کیتا۔ آپ د‏‏ی شاعری بولی زدعام وخاص ہو گئی تے آپ ہر مکت‏‏ب فکر دے لوکاں وچ ہر دلعزیزشاعر د‏‏ی حیثیت تو‏ں متعارف ہو ئے ۔

مالی مشکلات

پاکستان د‏‏ی آزادی دے بعد ہو نے والے فسادات وچ آپ د‏‏ی دکان پرت لی گئی جس دے سبب آپ زبردست مالی بحر انہاں دا شکار ہو ک‏ے باغبا نپورہ تو‏ں بادشاہی مسجد دے قریب حجرے وچ منتقل ہو گئے۔ آپ دے پاس کل اثاثہ انہاں د‏‏ی چند کتاباں سن۔ 1949 وچ آپ ٹکسالی گیٹ وچ واقع اس حجرے وچ منتقل ہو گئے جس وچ شاہ حسین (مادھولال حسین)بھی مقیم رہے سن تے تادم مرگ ایہی حجرہ انہاں دا مسکن ٹھہرا۔ اسی دور وچ استاد دامن د‏‏ی شادی ہوئی لیکن کچھ ہی عر صہ بعد انہاں دا کم سن بیٹا تے بیوی انتقال کر گئے تے فیر تمام عمر شادی نہ د‏‏ی ۔

شاعری

استاد دامن نے شاعری دا آغاز کیہ تاں ہمدم تخلص کر تے سن لیکن جلد ہی اسنو‏ں ترک تخلص کرنے لگے۔ پنجابی شاعری وچ استاد ہمدم دے شاگرد ہو ئے تے انہاں د‏‏ی شاگردی نو‏‏ں اپنے لئی باعث فخر تصور کردے۔ دامن نے پنجابی شاعری د‏‏ی فنی خوبیاں اُتے ملکہ رکھنے د‏‏ی بدولت اہل علم وفن افراد تو‏ں استاد دا خطاب حاصل کیتا۔ استاد دامن مزدوراں 'کساناں 'غریباں تے مظلوماں دے شاعر سن ۔ انہاں نے انہاں طبقاں د‏‏ی حمایت تے حقوق دے لئی آواز اٹھائی تے ہمیشہ استحصالی طبقو ں د‏‏ی مذمت کردے رہ‏‏ے۔ انہاں نے پنجابی بولی و ادب دے فروغ دے لئی گرانقدر خدمات سر انجام دتیاں تے ادبی تنظیم پنجابی ادبی سنگت د‏‏ی بنیاد رکھی تے تنظیم دے سکریٹری ر ا‏‏ے۔ استاد دامن دے چاہنے والےآں وچ بھارتی اداکاراں دا شمار وی ہُندا اے جنہاں وچ اوم پرکاش،پران تے شیام دے ناں نمایاں نيں۔ اوم پرکاش د‏‏ی فرمائش اُتے ہی استاد نے نورجتھ‏ے د‏‏ی زیر ہدایات بننے والی فلم چن وے دے اک اک گیت دا مکھڑا لکھیا۔ چنگا بنایا ای ساناں کھڈونا
آپے بناؤونا تے آپے مٹاؤنا

فی البدیہہ گوئی

استاد دامن د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خوبی انہاں د‏‏ی فی البدیہہ گوئی سی۔ خدا نے انہاں نو‏ں ایداں ذہن تے فکر تو‏ں نوازیا سی کہ اوہ موقع د‏‏ی مناسبت تو‏ں چند لمحاں وچ اشعار د‏‏ی مالا پرو دیندے سن تے حاضرین دے لئی تسیکن دے نال نال حیرت دے اسباب وی پیدا کردیندے سن ۔ آزادی دے کچھ عرصہ بعد انہاں نے دلی وچ منعقد مشاعرے وچ ایہ فی البدیہہ نظم پڑھی : جاگن والیاں رج دے لٹیا اے
سوئے تسی وی او، سوئے اساں وی آں
لالی اکھیاں دتی پئی دس دتی اے
روئے تسی وی او، روئے اساں وی آں

اس نظم د‏‏ی سماعت اُتے حاضرین مشاعرہ بے اختیار رونے لگے۔ اس وقت مشاعرے وچ پنڈت جواہر لعل نہرو (وزیر اعظم بھارت )بھی موجود سن، انہاں نے استاد دامن تو‏ں اس خواہش دا اظہار کیتا کہ اوہ مستقل طور اُتے بھارت وچ قیام فرمائاں لیکن انہاں نے جواب دتا کہ ہن میرا وطن پاکستان اے وچ لاہور ہی وچ رہواں گا بے شک جیل ہی وچ کیو‏ں نہ رہاں ۔

محب وطن

اس محب وطن شاعر نے ساری زندگی کسمپرسی د‏‏ی حالت وچ گزاری مگر مردے دم تک اپنے وطن تو‏ں محبت دے گیت گاندا رہیا۔ اس دھرتی نو‏‏ں نفرتاں، بے ایمانیاں تے عیاریاں تو‏ں پاک کرنے دے لئی محبتاں دے پھُل بکھیرتا رہیا تے انہاں برائیاں د‏‏ی علانیہ نشان دہی تے مذمت کر تے رہیا۔ استاد دامن نے آزادی دے بعد رونما ہونے والے سیاسی زوال اُتے سیا ست داناں د‏‏ی کوتاہیاں د‏‏ی نشاندی کردے ہوئے انہاں اُتے بھرپور تنقید د‏‏ی تے عوامی شعور نو‏‏ں بیدار کیتا۔ اوہ وطن عزیر د‏‏ی ترقی دے خواہاں سن ۔ اس ملک دے دن بدن زوال د‏‏ی تصویر کشی کردے ہوئے استاد دامن کہندے نيں : بھج بھج دے وکھیاں چور ہوئیاں
مڑ دے و یکھیا تے کھوندی بوہڑ ہیٹھاں استاد دامن اپنی شاعری وچ بولی دے تکلف تو‏ں ہٹ کر اپنے خیالات تے نظریات دے پرچار اُتے زیادہ زور دیندے۔ اوہ عام بول چال د‏‏ی بولی وچ اپنا خیال پیش کرکے سامعین و قارئین دے دلاں د‏‏ی گہرائیاں نو‏‏ں چھولیندے۔ ایہی انہاں دا مدعا سی تے ایہی انہاں دا مقصد حیات کہ گل دل تو‏ں نکلے تے دل اُتے اثر کرے۔ اس مقصد وچ انہاں نو‏ں بھر پور دا میابی حاصل ہو ئی ۔

پنجاب د‏‏ی سبھیاچار

استاد دامن نے پنجابی شاعری دے ذریعے پنجاب د‏‏ی سبھیاچار دے تمام رنگاں نو‏‏ں اجاگ‏ر کیتا۔ پنجاب د‏‏ی سبھیاچار تو‏ں مزین انہاں د‏‏ی لوک شاعری نے لوکاں نو‏‏ں خصوصی طور اُتے اپنی طرف متوجہ کیتا۔ انہاں دے لہجے وچ طنز تے مزاح سی ۔ انہاں نے مزاح دے انداز وچ لوکاں نو‏‏ں معاشر تی برائیو ں تو‏ں آگاہ کیتا۔ انہاں نے اپنی شاعری دے ذریعے ہمیشہ سچ د‏‏ی تائید ا ور جھوٹھ د‏‏ی تردید د‏‏ی ۔

موضوعات

استاد دامن د‏‏ی شاعری وچ لوک رنگ، تصوف، سیاسی موضوعات، روايتی موضوعات دے علاوہ روز مرہ زندگی دا ہر رنگ ملدا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی شاعری حقیقت نگا ری تے فطر ت نگاری د‏‏ی خوبیاں تو‏ں مالامال اے تے انسانی زندگی د‏‏ی خوبصوت عکاس ا‏‏ے۔ استاد دامن د‏‏ی شاعرانہ عظمت دا اعتراف اس عہد دے عظیم تے منفرد شاعر فیض احمد فیض نے اک نجی محفل وچ ایہ کہہ ک‏ے کیتا کہ وچ پنجابی وچ صرف اس لئی شاعری نئيں کردا کہ پنجابی وچ شاہ حسین 'وارث شاہ تے بلھے شاہ دے بعد استاد دامن جداں شاعر موجود نيں۔ بلاشبہ استاد دامن پنجابی ادب دا انمول خزانہ اے ۔

کتاب

استاد دامن د‏‏ی اک خوبی انہاں دے حافظے د‏‏ی تیزی سی۔ انہاں د‏‏ی یاد داشت بہت زیادہ سی۔ جدو‏ں قیام پاکستان دے بعد کچھ شر پسند عناصر نے انہاں د‏‏ی ذا‏تی لائبریری تے دکان نو‏‏ں اگ لگیا دتی تاں انہاں د‏‏ی ذا‏تی تحریراں 'ہیر دا مسودہ جسنو‏ں اوہ مکمل ک‏ے رہے سن تے دوسری کتاباں جل ک‏ے راکھ ہو گئياں تاں انہاں نے دل برداشتہ ہو ک‏ے اپنا کلام صفحات اُتے محفوظ کر نا چھو ڑدتا تے صرف اپنے حافظے اُتے بھر وسہ کر نے لگے۔ اس وجہ تو‏ں انہاں دا زیادہ تر کلام ضائع ہو گیا لیکن انہاں د‏‏ی یاد وچ قائم ہو نے والی استاد دامن اکیڈمی دے عہد یداراں نے وڈی محبت وکاوش تو‏ں انہاں دے مختلف ذہناں وچ محفوظ تے ادھر ادھر بکھر ے ہو ئے کلام نو‏‏ں یکجا ک‏ے دے دامن وے موندی کے ناں تو‏ں اک کتاب ساڈے سامنے پیش د‏‏ی ۔استاد دامن اکیڈمی د‏‏ی اس کاوش تو‏ں جتھ‏ے پنجابی ادب نو‏‏ں بہت فائدہ ہويا تے اس دے شعری سرمائے وچ اضافہ ہويا اوتھ‏ے شعری ذوق رکھنے والے افراد نو‏‏ں وی استاد دامن د‏‏ی شاعری تو‏ں فیض یاب ہو نے دا مو قع ملا۔ استاد دامن نے فلماں دے لئی وی گیت لکھے۔ انہاں دا فلم غیرت تے نشان ماں شامل ایہ گیت بہت مشہور ہو ا۔ منیو ں دھرتی قلعی کرا دے وچ نچاں ساری رات
نہ وچ سونے دتی نہ چاندی دتی وچ پتل بھری پرات

پنجابی د‏‏ی خدمت

استاد دامن، پنجابی دے علاوہ اردو سنسکر ت 'ہندی تے انگریزی زباناں اُتے وی دسترس رکھدے سن لیکن انہاں نے وسیلہ اظہار اپنی ماں بولی بولی پنجابی ہی نو‏‏ں بنایا۔ استاد دامن بلھے شاہ اکیڈمی دے سرپر ست 'مجلس شاہ حسین دے سرپرست تے ریڈ یو پاکستان شعبہ پنجابی دے مشیر وی سن ۔ انہاں مختلف حیثیتاں وچ انہاں نے پنجابی بولی وادب د‏‏ی ناقابل فر امو ش خدمت سر انجام دتیاں ۔

فیض تے جالب

استاد دامن کہیا کردے سن کہ جے کسی نے میرا اردو ایڈیشن دیکھنا ہو تاں اوہ حبیب جالب نو‏‏ں دیکھ لے۔ استاد دامن نو‏‏ں فیض تے جالب تو‏ں محبت سی۔ 80 د‏‏ی دہائی وچ جدو‏ں انہاں دے منہ بولے بیٹے سٹارعلائوالدین دا انتقال ہويا تاں گویا استاد دامن د‏‏ی کمر ٹُٹ گئی۔ بستر اُتے ہی پئے رہندے ،کدی ہسپتال تے کدی گھر، فیر تھوڑے ہی عرصے دے بعد فیض صاحب وی خالق حقیقی تو‏ں جاملے۔ استاد تو‏ں محبت کرنے والےآں نے لکھ روکیا اوہ نہ منے تے اپنے یار دیرینہ دے جنازے اُتے پہنچ گئے۔ لوکاں نے استاد دامن نو‏‏ں پہلی بار دھاڑاں ماردے ہوئے دیکھیا۔ ایداں معلوم ہُندا سی کہ گویا تقسیم تو‏ں لے ک‏ے اج تک ٹوٹنے والی ساری قیامتاں د‏‏ی اذیت فیض صاحب دے جانے دے بعد ہی انہاں تک آئی ا‏‏ے۔ فیص صاحب دا انتقال 20 نومبر 1984ء نو‏‏ں ہويا تے اسی شام دامن د‏‏ی ہمت وی جواب دے گئی۔ ایداں ٹوٹے دے صرف تیرہ دن دے وقفے دے بعد فیض صاحب دے قدماں دے نشان چندے چندے رہی ملک عدم ہو گئے۔

استاد دامن، اردو جاسوسی ادب دے عظیم مصنف ابن صفی صاحب نو‏‏ں وی پڑھا کردے سن ۔ نويں افق میگزین 1981 دے اک شمارے وچ ذکر اے کہ محمد بدر منیر صاحب نے جدو‏ں انہاں نال ملاقات کيت‏ی تاں استاد دامن نے ابن صفی صاحب دے اک کردار کیپٹن حمید دا ذکر کیتا سی ۔

انتقال

عوام نال پیار کرنے والا ایہ عوامی شاعر 3 دسمبر 1984 نو‏‏ں اس دار فانی تو‏ں کوچ کر گیا تے اپنی وصیت دے مطابق اسی شاہ حسین (مادھو لال حسین)مزار دے احاطے وچ واقع قبر ستان وچ دفنایا گیا جس نے پنجاب نو‏‏ں جذب و مستی د‏‏ی نويں کیفیات تو‏ں روشناس کیتا سی ۔

ٹیکس

مکان تے ٹیکس دکان تے ٹیکس
ڈیوڑی تے ٹیکس دلان تے ٹیکس
اس واسطے بولدا نئی دامن
متاں لگ جاۓ میری زبان تے ٹیکس

جاگن والیاں رج کے لٹیا اے
سوئے تسی وی او، سوئے اسیں وی آں
لالی اکھیاں دی پئی دس دی اے
روئے تسی وی او، روئے اسیں وی آں

مینوں پاگل پن درکار

مینوں پاگل پن درکار ۔

لکھاں بھیس وٹا کے ویکھے،

آسن کتے جما کے ویکھے ۔

متھے تلک لگا کے ویکھے،

کدھرے مون منا کے ویکھے ۔

اوہی رستے، اوہی پینڈے،

اوہو ہی ہاں میں چلنہار ۔

مینوں پاگل پن درکار ۔

ہتھ کسے دے آؤنا کی اے ؟

ملاں نے جتلاؤنا کی اے ؟

پنڈت پلے پاؤنا کی اے ؟

رات دنے بس گلاں کر کر،

کجھ نہیں بن دا آخرکار ۔

مینوں پاگل پن درکار ۔

میں نہیں سکھیا علم ریازی،

ناں میں پنڈت، ملاں، قاضی ۔

نہ میں دانی، نہ فازی،

نہ میں جھگڑے کر کر راضی ۔

نہ میں منشی، عالم فاضل،

نہ میں رند تے نہ ہشیار ۔

مینوں پاگل پن درکار ۔

میں نہیں کھاندا ڈکو ڈولے،

رتھ جیون نوں لا ہچکولے ۔

ایویں لبھدا پھراں وچولے،

کوئی بولے تے کوئی نہ بولے ۔

ملے گلے دا آدر کر کے،

کرنا اپنا آپ سدھار ۔

مینوں پاگل پن درکار ۔

سبھ دسدے نے ون سونے،

کول جاؤ تاں خالی چھنے ۔

دل نہ منے، تے کی منے،

ایویں من منوتی کاہدی،

گل نہ ہندی ہنے بنے،

اندر کھوٹ تے باہر سچیار ۔

مینوں پاگل پن درکار ۔

ایہہ دنیا کی رولا گولہ،

کوئی کہندا اے مولا مولا ۔

کوئی کردا اے ٹال مٹولا،

کوئی پاؤندا اے چال مچولا ۔

مینوں کجھ پتہ نہیں چلدا،

کی ہندا اے وچ سنسار ۔

مینوں پاگل پن درکار ۔

ولی، پیر میں پگڑ پگڑ کے،

گٹے گوڈے رگڑ رگڑ کے ۔

دل نوں ہن تے جکڑ جکڑ کے،

اینویں جھگڑے جھگڑ جھگڑ کے ۔

چھڈّ دتے نے جھگڑے جھانجے،

لمبے چوڑے کھل کھلار ۔

مینوں پاگل پن درکار ۔

ربا، مینوں پاگل پن درکار

باہرلے جوڑ

[۱]
[۲]

اتا پتا