Arapça dilbilgisi

Kur'an külliyatından Arap gramerinin şema hâlinde görsel tasviri

Arapça dilbilgisi (Arapça: عُلُوم اللغَة العَرَبِيَّة, ‎Ulûm'ü-lügâtü'l-'Arabiyye) Arap dilinin yapısını inceler. Arapça bir Sami dili olmakla birlikte diğer Sami dillerin dilbilgisi kurallarıyla benzerlik göstermektedir.

Bu makale hem Edebi Arapçayı (yani Klasik Arapça ve Modern Standart Arapça gibi hemen hemen benzer dil bilgisini paylaşan türleri) hem de konuşulan Arapçanın türlerini incelemektedir. Bu iki türün dil bilgisi benzer ayrıntılar gösterir. Bu yüzden bu makalede sırasıyla önce Klasik Arapçanın kuralları daha sonra da bölgesel lehçelerde bu kuralların nasıl değişiklik gösterdiği anlatılmaktadır. (Her lehçe değişik farklılıklar göstermektedir).

Klasik/standart Arapçayla lehçelerin arasındaki en büyük farklar: lehçelerde, klasik/standart Arapçanın cümlede sözcüklerin işlevlerini (yani cümle içinde bir sözcüğün nesne, özne ya da yüklem olup olmadığını) morfolojik işaretlemelerle göstermemesi, söz diziminde meydana gelen değişiklikler, fiil kiplerindeki farklılıklar; ikil sayıların kullanımının kısıtlanması ve (çoğu lehçe için geçerli olan) dişil çoğulların kullanılmamasıdır. Pek çok lehçede, özellikle Mağrip Arapçasında standart Arapçadan farklı ünlülerin kullanıldığı ve alışılmadık ünsüz kümelerinin olduğu gözlemlenir. Diğer lehçelerden farklı olarak, Mağrip Arapçasında birinci tekil şahıs n- (ن) ön eki alır.

Tarihi

Arap dilinin dil bilgisini inceleyen en eski alimin kim olduğu bazı kaynaklarda harekelerin de mucidi olan Abu el-Esved el-Du'ali iken,^[1] diğer kaynaklarda Ibn Ebi İshaq olarak geçmektedir (Ölüm mîladi 735/6).^[2]

Daha sonra İslamiyetin de yükselişiyle birlikte Basra ve Küfe okulları 8. yüzyılın sonlarında Arapça dil bilgisini incelemeye devam etmişlerdir.^[3]^[4] Ebû Amr ibn el-Âla,^[5] tarafından kurulmasıyla anılan Basra okulunun iki temsilcisi alanlarında önemli buluşlar ortaya koymuşlardır: El-Halil ibn Ahmed el-Farahidi ilk Arapça sözlüğü ve ilk Arapça vezin kitabını yazmış olup, öğrencisi Sibavayh ise ilk Arapça dilbilgisi teorileri üzerine kitap yazan kimse olmuştur. Kufa okulunda, El-Ru'asi, yazıtlarının kaybolduğu farz edilse de^[6]^[7] okulun kurucusu olarak kabul edilir. Okulun gelişimi daha sonra başka yazarlar tarafından sağlanmıştır. el-Farahidi ve Sibavayh'ın emekleri Basra'ya analitik bir dil bilgisi okulu olarak tanınması açısından çokça itibar katarken, Küfen okulunun ise Arap şiirinin ve Arap kültürünün koruyucusu olarak anılmasını sağlamıştır.^[2]

İlk başta okullar sırf görüşlerinde değil amaçlarında da anlaşmazlığa düşmüşlerdir. Küfe okulu şiirde ve Kur'an tefsirinde ve ayrıca İslam hukuku ve Arap şeceresinde uzmanlık gösterirken, Basra okulu formal dil bilgisiyle ilgilenmiştir.^[8]

Alt dallar

Klasik Arapçacılar dil bilgisini beş dala ayırır:

el-luga Arapça: اَللُّغَة (dil/lügat) sözcük bilgisini inceler.
et-taṣrîf Arapça: اَلتَّصْرِيف (morfoloji) sözcüklere anlam veren en küçük birimi bulup inceler.
en-naḥiv Arapça: اَلنَّحْو (söz dizimi) sözcüklerin cümle içerisindeki sırasını inceler.
el-iştiqaqArapça: اَلاشْتِقَاق (köken bilim) sözcüklerin nereden geldiğini, türediğini inceler.
el-belaga Arapça: اَلْبَلَاغَة (retorik) dilde tarz, kalite, anlaşılabilirliği inceler.

Arapça dil bilgisinde uzman olan Said Muhammed Bedevi, Arapça dil bilgisini, kişinin okuryazarlık düzeyine ve kullandığı dilin Klasik Arapçaya yakınlığına göre beş bölüme ayırmıştır. Said Bedevi'nin bu sınıflandırması en formal dilden en informal dile göre sırasıyla: Okumamışların Arapçası (Arapça: عَامِّيَّة اَلْأُمِّيِّين), Yarı-okuryazar Arapça (Arapça: عَامِّيَّة اَلْمُتَنَوِّرِين), Okumuşların Arapçası (Arapça: عَامِّيَّة اَلْمُثَقَّفِين), Modern Standart Arapça (Arapça: فُصْحَى اَلْعَصْر) ve Klasik Arapça (Arapça: فُصْحَى اَلتُّرَاث).^[9]

Ses bilgisi

Klasik Arapçada Arap alfabesini oluşturan yarı ünlüler de dahil olmak üzere 28 ünsüz ses birim mevcuttur.

Arapçada üçü uzun üçü kısa altı sesli harf vardır. Bu ünlüler bulundukları ortama göre değişkenlik gösterebilirler. Mesela <كل> sözcüğünün telaffuzu /kæl/ iken <قل> sözcüğününki /qal/ şeklindedir. Kısa ünlüler normalde yazılı dilde gösterilmese de gerektiğinde harekelerle belirtilebilirler.

Her lehçenin vurgu sistemi farklıdır. Klasik Arapçada vurgu kabaca sondan üçüncü hecededir, eğer hece açıksa sözcüğün sondan önceki hecesinde olabilir.^[10]

İsimler ve sıfatlar

Klasik Arapçada ve aynı şekilde Modern Standart Arapçada da isimlerin ve sıfatların cümledeki işlevlerine, belirtili veya belirtisiz olmalarına, cinsiyetlerine ve sayılarına göre değişen halleri vardır. Lehçelerde bunlar daha basitleşmiş haldedir. Yeni isim ve sıfat türetmek için pek çok yapım eki mevcuttur ve sıfatlardan yeni zarflar türetilebilir.

Zamirler

Şahıs zamirleri

Arapçada 12 kişi zamiri vardır. İkince ve üçüncü şahısların tekil ve çoğul hallerinde eril ve dişil haller mevcuttur. İkil zamirlerin cinsiyetleri olamadığı gibi birinci tekil halleri de yoktur. Zamirler geleneksel olarak üçüncü şahıslardan birinciye doğrudur.

Tekil zamirler
Türkçe zamir	Arapça zamir	Dişil hali
Ben	أَنَا‎ (ene)
Sen	أَنْتَ‎ (ente)	أَنْتِ‎ '(enti)'
O	هُوَ‎ '(huve)'	هِيَ‎ '(hiye)'

Çoğul zamirler
Türkçe zamir	Arapça zamir	Dişil hali	İkil hali
Biz	نَحْنُ‎ '(naḥnu)'
Siz	أَنْتُمْ‎ '(entum)'	أَنْتُنَّ‎ '(entunne)'	أَنْتُمَا‎ '(entumā)'
Onlar	هُمْ‎ '(hum)'	هُنَّ‎ '(hunne)'	هُمَا‎ '(humā)'

Informal Arapçada ikinci ve üçüncü çoğul zamirlerin dişi hali ve ikil zamirler nadiren kullanılsa da, bunlar muhafazakâr lehçelerde gözlemlenebilir.

Birleşik Zamirler

Arapçada birleşik zamirler (diğer adıyla muttasıl zamirler <اَلضَّمَائِر الْمُتَّصِلَة>) pek çok sözcük türünün sonuna eklenebilirler ve çeşitli anlamları vardır:

Birleşik zamirler (الضمائر المتصلة)
Kişi zamiri	Muttasıl (birleşik) hali
أنا	ني / ي
نحن	نا
َانت	َك
انتِ	كِ
انتما	كما
انتم	كم
انتنن	كنَّ
هو	هُ
هي	ها
هما	هما
هم	هم
هنَّ	هنَّ

ِل edatına eklenirlerse "benim, senin, onun" anlamı katarlar. Örnek: لي = benim, لك = senin, له = onun
Fiillere eklenirlerse fiilden etkileneni belirtirler. Yani nesne zamiri işlevindedirler. Örnek: أُحِبّك = Seni seviyorum.
Fiile eklenen birleşik zamir yönelme durumu da belirtebilir. Yani "bana, sana, ona" anlamı katar. Örnek: أعطني = Bana ver.
أَنَّ (enne) لٰكِنَّ (lakin) gibi bağlaçlara eklenip (Mesela: لِأَنَّه, لٰكِنَّي) "çünkü ben..." "ama ben..." anlamı katabilirler. Örnek: لأنني كنت مريضا = Çünkü ben hastaydım.
Eğer -ي eki ünlü ses ile biten bir sözcüğe eklenirse -ن kaynaştırma ünsüzünü alır. Örnek: رَأَيْتَنِي = Beni gördün.

Edatlı Zamirler

Edatlı zamirler "edat + birleşik zamir" şeklindedir. Ancak bazı düzensiz edatlı zamirler de vardır:

Anlamı	Bağımsız şekli	Benimle	Seninle (eril tekil)	Onunla
"için, -a", dolaylı nesne	Arapça: لِـ li-	Arapça: لِي liy	Arapça: لَكَ leke	Arapça: لَهُ lehu
"içinde", "ile", "vasıtasıyla"	Arapça: بِـ bi-	Arapça: بِي biy	Arapça: بِكَ bike	Arapça: بِهِ bihi
"içinde"	Arapça: فِي fiy	Arapça: فِيَّ fîye	Arapça: فِيكَ fiyke	Arapça: فِيهِ fîhi
"-a"	Arapça: إِلَى ilâ	Arapça: إِلَيَّ ileyye	Arapça: إِلَيْكَ ileyke	Arapça: إِلَيْهِ ileyhi
"üzerine"	Arapça: عَلَى 'âla	Arapça: عَلَيَّ 'aleyye	Arapça: عَلَيْكَ 'aleyke	Arapça: عَلَيْهِ 'aleyhi
"ile"	Arapça: مَعَ ma‘a	Arapça: مَعِي ma'iy	Arapça: مَعَكَ me'ake	Arapça: مَعَهُ me'ahu
"-den"	Arapça: مِنْ min	Arapça: مِنِّي minniy	Arapça: مِنْكَ minke	Arapça: مِنْهُ minhu
"üzerine" "hakkında"	Arapça: عَنْ ‘an	Arapça: عَنِّي 'anniy	Arapça: عَنْكَ 'anke	Arapça: عَنْهُ ‘anhu

İşaret Zamirleri

Arapçada işaret zamirleri (Arapça: أَسْمَاء اَلْإِشَارَة asmā’ al-ishārah)

"Bu, bunlar"
Cinsiyet		Tekil	İkil	Çoğul
Eril	yalın	Arapça: هذا haẓa	Arapça: هٰذَانِ haẓani	Arapça: هٰؤُلَاءِ ha'ula'i
Eril	nesne/iyelik	Arapça: هذا haẓa	Arapça: هٰذَيْنِ haẓeyni
Dişil	yalık	Arapça: هٰذِهِ haẓihi	Arapça: هٰاتَانِ hatani
Dişil	nesne/iyelik	Arapça: هٰذِهِ haẓihi	Arapça: هٰاتَيْنِ hateyni

"Şu, şunlar"
Cinsiyet		Tekil	İkil	Çoğul
Eril	yalın	Arapça: ذَانِكَ ẓalike, ẓake	Arapça: ذَانِكَ ẓanike	Arapça: أُولٰئِكَ ula'ike
Eril	iyelik	Arapça: ذَانِكَ ẓalike, ẓake	Arapça: ذَيْنِكَ ẓaynike
Dişil	yalın	Arapça: تِلْكَ tilke	Arapça: تَانِكَ tanike
Dişil	iyelik	Arapça: تِلْكَ tilke	Arapça: تَيْنِكَ teynike

İkil haller yalnızca formal Arapçada kullanılır.

Bazı işaret zamirleri (hāzā, hāzihi, hāzāni, hāzeyni, hā’ulā’i, zālike ve ulā’ike) elif (Arapça: ا) olmasa da uzun /a/ ile telaffuz edilir.

Kuran Arapçasında "sahibi" anlamına gelen farklı zamirler de vardır:

"Sahibi"
Cinsiyet		Tekil	İkil	Çoğul
Eril	Yalın hali	Arapça: ذَوَا	Arapça: ذَوَا	Arapça: ذَوُو، أُولُو
	Nesne hali	Arapça: ذَا	Arapça: ذَوَيْ	Arapça: ذَوِي، أُولِي
	Tamlama	Arapça: ذِي	Arapça: ذَوَيْ	Arapça: ذَوِي، أُولِي
Dişil	Yalın hali	Arapça: ذَاتُ	Arapça: ذَوَاتَا	Arapça: ذَوَاتُ، أُولَاتُ
	Nesne hali	Arapça: ذَاتَ	Arapça: ذَوَاتَيْ	Arapça: ذَوَاتِ، أُولَاتِ
	iyelik	Arapça: ذَاتِ	Arapça: ذَوَاتَيْ	Arapça: ذَوَاتِ، أُولَاتِ

هذا aslında -ه 'bu' ön ekinden ve ذا zamirinin birleşmesiyle türemiştir. Yine aynı şekilde, ذالك sözcüğü ذا ve لِ ön eki ile -ك ekinin bir birleşimidir. Ayrıca اَلَّذِي ilgi zamirinin kökeni ذي zamiridir. Bu kombinasyonlar Kuran Arapçasında tam oturmamışken ذاك, ذالكم gibi kombinasyonların kullanıldığı görülmektedir.

Bu sözcük ayrıca İbranicede זה‎ "ze" ve dişil זאת‎ (zot), çoğul אלה‎ (eleh) olarak da görülür.

İlgi zamirleri

Arapça 8 adet ilgi zamiri olup bunlar öznenin cinsiyeti ve sayısı ile uyumlu olmalıdırlar:

İlgi zamirleri
Cinsiyet		Tekil	İkil	Çoğul
Eril	yalın hali	Arapça: اَلَّذِي elleẕī	Arapça: اَللَّذَانِ elleẕāni	Arapça: اَلَّذِينَ elleẕīn(e)
Eril	nesne veya iyelik hali	Arapça: اَلَّذِي elleẕī	Arapça: اَللَّذَيْنِ elleẕeyni	Arapça: اَلَّذِينَ elleẕīn(e)
Dişil	yalın hali	Arapça: اَلَّتِي elletī	Arapça: اَللَّتَانِ elletāni	Arapça: اَللَّاتِي ellātī
Dişil	nesne veya iyelik hali	Arapça: اَلَّتِي elletī	Arapça: اَللَّتَيْنِ elleteyni	Arapça: اَللَّاتِي ellātī

Arapçada ilgi zamiriyle cümle kurulurken ilgi zamirinden sonra gelen cümlecikteki nesne, uygun bir zamirle tekrar belirtilmelidir: Arapça: اَلَّرَجُلُ ٱلَّذِي تَكَلَّمْتُ مَعَهُ er-racul(u) (e)lleẕī tekellemtu ma‘a-hu, yani "onunla konuştuğum adam".

İlgi zamirinin etkilediği cümlecik belirtisiz ise ilgi zamiri kullanılmasa da olur: Arapça: رَجُلٌ تَكَلَّمْتُ مَعَهُ racul(un) tekellemtü ma‘a-h(u)

Lehçelerde

Lehçelerde, üstte bahsedilen sistemin ikil hallerinin olamaması ve dişil çoğul hallerini kaybetmeleri dışında bir fark yoktur.

Fiiller

Arapçada filler (Arapça: فعل fi‘l), diğer Semitik dillerdeki gibi 3 veya 4 ünsüzden oluşan köklere sahiptirler ve bu kökler aynı zamanda fiilin ilettiği anlamın en yalın haldir, mesela: k-t-b 'yazdı', q-r-’ 'okudu', ’-k-l 'yedi'. Bu ünsüzlerin arasındaki ünlülerde yapılan değişiklikler veya sözcüğe eklenen ön ve son ekler, sözcüğün işlevlerini (edilgenlik, emir, dilek belirtme gibi işlevlerini) ve anlamını değiştirir.

Arapçada "olmak" fiili veya -dir -idi gibi ek fiiller yoktur. "Onun evi var" demek için Arapça: عنده بيت (ʿindehü bayt) - yani: "Onda ev (vardır)" denebilir.

Edatlar

Yaygın kullanılan edatlar
	Arapça	Yaklaşık Türkçe manası
Gerçek edatlar	-ب	vasıtası ile
	-ت	sadece تٱللهِ (tallahi) derken kullanılır
	-لَ	kesinlikle (fiillerden önce de kullanılabilir)
	-لِ	için, -e ait
	-ك	gibi
	-ف	ve sonra
	إلى	-e
	حتّى	-e kadar
	على	üzerin(d)e
	عن	hakkında, -in yerine
	في	-de, içinde
	مِن	-den
	مُنذُ	-den beri
	مذ	-den beri
Yarı-edatlar	أمام	önünde
	َبَين	arasında
	َتحْت	altında
	َحوْل	etrafında
	خارِج	dışarısında
	خِلالَ	sırasında
	َداخِل	içinde
	َدُون	-sız
	ّضِد	karşı
	َعنْد	-de
	َفوْق	yukarıdaki
	َمَع	ile
	َمِثل	gibi
	وَراء	arkasında

Arapça: مَعَ edat mı (Arapça: حَرْف) yoksa isim (Arapça: اِسْم) mi?

Bu sorunun kesin bir yanıtı yoktur, Arapçada Arapça: حَرْف cümlede yerine ve işlevine göre değişmeyen olarak kabul edilir, mesela Arapça: فِي.^[11]

Çoğunluğa göre Arapça: مَعَ isim (Arapça: اِسْم) kabul edilmelidir çünkü Arapça: مَعَ tenvin alabilir (Arapça: تَنْوِين). Mesela Arapça "Beraber geldiler" derken (Arapça: جاؤوا مَعًا) mevzu bahis edatın tenvin aldığı görülür. Arapça: مَعَ bu sebepten dolayı yarı-edat sayılabilir.

Söz dizimi

Arapçada tamlayan tamlanandan sonra gelir. Buna arapçada Arapça: إِضَافَة iḍāfah (ekleme) denir. Tamlanan ötre (ُ) tamlayanlar ise kesre (ِ) alır. Farsça tamlamalara veya İngilizcedeki "(isim) of (isim)" yapısına benzer. Bu Arapçada diğer Semitik dillerde de olduğu gibi tamlama oluşturmak için yaygın bir kalıptır.

Birkaç örnek:

Arapça: بِنْتُ حَسَنٍ bintu Ḥasan "Hasan'ın kızı".
Arapça: دَارُ السَّلاَمِ dāru‿s-selām "Barış evi".
Arapça: كِيلُو مَوْزٍ kīlū mewz "Bir kilo muz".
Arapça: بَيْتُ رَجُلٍ beytu‿racul "Adamın evi" (Belirtili).
Arapça: بَيْتُ ٱلرَّجُلِ beytu‿r-racul "Bir adamın evi" (Belirtisiz).

Sözcü sırası

Klasik Arapçanın söz dizimi fiil + özne + nesne şeklindedir. Bu söz dizimi hemen hemen yalnızca Kelt dillerinde, Avustronezya dillerinde ve Maya dilleri görülen nadir bir dizimdir.

ّاِن (inne)

Bu sözcük (Arapça: إِنَّ inne 'şüphesiz') özneyi vurgulamak ve anlama kesinlik katmak için kullanılır. Kendinden sonra birleşik zamir eklenerek kullanılır, mesela: Arapça: إِنَّ ٱلسَّمَاءَ زَرْقَاءُ inne s-semā’a zerqā’(u) 'Şüphesiz gök mavidir'.

Belirtme edatı

Arapça belirtme edatı ال (el) cinsiyete, sayıya ve ismin hallerine göre değişiklik göstermez fakat kendisinden sonra ت، د ،ر، س، ن ، ط، ظ، ص، ض، ذ، ث، şemsi harfleri geliyorsa ل harfi okunmaz ve kendisinden sonra gelen şemsi harf şedde alır. Mesela النيل (Nil nehri) /ennil/ şeklinde telaffuz edilir.

Hanedan, aile ekleri

Özellikle Arap Yarım adasında önemli bir aileden gelen insanlar isimlerinden önce "aile, kabile" anlama gelen Arapça: آل takısını alır. Âl Saud (Saud ailesi) veya Âl eş-Şeyh (Şeyh ailesi). Arapça: آل belirtme edatı olan ال ile karıştırılmamalıdır.

Kaynakça

^ Kojiro Nakamura, "Ibn Mada's Criticism of Arab Grammarians." Orient, v. 10, pgs. 89-113. 1974
^ ^a ^b Monique Bernards, "Pioneers of Arabic Linguistic Studies." Taken from In the Shadow of Arabic: The Centrality of Language to Arabic Culture, pg. 213. Ed. Bilal Orfali. Leiden: Brill Publishers, 2011. 9789004215375
^ Goodchild, Philip. Difference in Philosophy of Religion, 2003. Page 153.
^ Archibald Sayce, Introduction to the Science of Language. Pg. 28, 1880.
^ Encyclopaedia of Islam, vol. 5, pg. 174, fascicules 81-82. Eds. Clifford Edmund Bosworth, E. van Donzel, Bernard Lewis and Charles Pellat. Leiden: Brill Publishers, 1980. 9789004060562
^ Arik Sadan, The Subjunctive Mood in Arabic Grammatical Thought, pg. 339. Volume 66 of Studies in Semitic Languages and Linguistics. Leiden: Brill Publishers, 2012. 9789004232952
^ Sir Hamilton Alexander Rosskeen Gibb, The Encyclopaedia of Islam, pg. 350. Leiden: Brill Archive, 1954. New edition 1980.
^ Alaa Elgibali and El-Said M. Badawi. Understanding Arabic: Essays in Contemporary Arabic Linguistics in Honor of El-Said M. Badawi, 1996. Page 105.
^ Kees Versteegh, The Arabic Language (Edinburgh: Edinburgh University Press, 1997), s. 90.
^ Gerald Drissner (16 Ekim 2015). Arabic for Nerds (İngilizce). Createspace Independent Publishing Platform. ISBN 978-1517538385.

[kojiro2-1] Kojiro Nakamura, "Ibn Mada's Criticism of Arab Grammarians." Orient, v. 10, pgs. 89-113. 1974

[mon3-2] Monique Bernards, "Pioneers of Arabic Linguistic Studies." Taken from In the Shadow of Arabic: The Centrality of Language to Arabic Culture, pg. 213. Ed. Bilal Orfali. Leiden: Brill Publishers, 2011. 9789004215375

[goodchild-3] Goodchild, Philip. Difference in Philosophy of Religion, 2003. Page 153.

[old-4] Archibald Sayce, Introduction to the Science of Language. Pg. 28, 1880.

[5] -Aṣmaʿī at the Encyclopædia Britannica Online. ©2013 Encyclopædia Britannica, Inc.. Accessed 10 June 2013.

[6] Encyclopaedia of Islam, vol. 5, pg. 174, fascicules 81-82. Eds. Clifford Edmund Bosworth, E. van Donzel, Bernard Lewis and Charles Pellat. Leiden: Brill Publishers, 1980. 9789004060562

[7] Arik Sadan, The Subjunctive Mood in Arabic Grammatical Thought, pg. 339. Volume 66 of Studies in Semitic Languages and Linguistics. Leiden: Brill Publishers, 2012. 9789004232952

[8] Sir Hamilton Alexander Rosskeen Gibb, The Encyclopaedia of Islam, pg. 350. Leiden: Brill Archive, 1954. New edition 1980.

[9] Alaa Elgibali and El-Said M. Badawi. Understanding Arabic: Essays in Contemporary Arabic Linguistics in Honor of El-Said M. Badawi, 1996. Page 105.

[10] Kees Versteegh, The Arabic Language (Edinburgh: Edinburgh University Press, 1997), s. 90.

[11] Gerald Drissner (16 Ekim 2015). Arabic for Nerds (İngilizce). Createspace Independent Publishing Platform. ISBN 978-1517538385.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]