Cumhuriyet Halk Partisi tarihi

• Sol üst: Mustafa Kemal Atatürk, Cumhuriyet Halk Partisi'nin kurucusu ve Türkiye'nin ilk cumhurbaşkanı.
• Sağ üst: İsmet İnönü, II. Dünya Savaşı yılları sırasında cumhurbaşkanı ve Cumhuriyet Halk Partisi'nin değişmez genel başkanı.
• Sol alt: Bülent Ecevit, 1970'ler ve 1990'larda başbakan, Cumhuriyet Halk Partisi'ni ideolojik olarak dönüştüren üçüncü parti lideri.
• Sağ alt: Özgür Özel, 47 yıl aradan sonra Cumhuriyet Halk Partisi'nin birinci olduğu seçimlerde partinin lideri.

Mevcut yapısı ve ideolojisi de dahil olmak üzere mevcut Cumhuriyet Halk Partisi hakkında bilgi ve partinin kısa tarihi için için Cumhuriyet Halk Partisi sayfasına bakınız.

Cumhuriyet Halk Partisi, Türkiye'de cumhuriyet dönemindeki ilk yasal ve en uzun süre iktidarda kalmış siyasi partidir. İlk olarak Türk Kurtuluş Savaşı döneminde Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti olarak örgütlenmiş ve daha sonradan "Halk Fırkası" adıyla resmi olarak kabul edilmiştir. 1935 yılında düzenlenen 4. Olağan Kurultay'da partinin adı "Cumhuriyet Halk Partisi" olarak değiştirilmiştir.

Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), 1923'ten 1945 yılında Millî Kalkınma Partisi'nin kuruluşuna kadar Türkiye'de yasal olarak faaliyet gösteren tek siyasi partidir. Parti, 1946 yılında yapılan ilk çok partili seçimleri kazandıktan sonra, 1950 seçimlerinde Demokrat Parti'ye (DP) karşı kaybetmiştir. Tek parti rejimi döneminde ilk cumhurbaşkanı Atatürk, bazı dönemlerde çok partili demokrasiye geçiş için Cumhuriyet Halk Partisi'ne karşı bazı muhalefet partilerinin kurulmasını teşvik etmiştir. Bu kapsamda Kâzım Karabekir 1924'te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nı (TCF) kurmuş ancak parti 1925 yılında Şeyh Said isyanının ardından kapatılmıştır. 1930 yılında ise Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF) kurulmuştur ancak parti üç ay sonra kapatılmıştır.

Parti, 1960'lardan itibaren ideolojik olarak demokratik sol politikaları benimsemiştir. Dönemin Çalışma Bakanı ve bir CHP'nin bir sonraki lideri olacak olan Ecevit, işçilere grev hakkı ve toplu sözleşme hakkı tanımada etkili olmuş, CHP'deki Demokratik Sol hareketin lideri olarak, CHP'nin Ortanın solu programını benimsemesine katkıda bulunmuştur. İkinci cumhurbaşkanı ve CHP'nin ikinci lideri İnönü'nün 1971 muhtırasına yaklaşımı nedeniyle kurultayda genel başkanlığa Bülent Ecevit seçildi. 1973 seçimlerine Bülent Ecevit'in liderliğinde katılan CHP, seçimlerden zaferle ayrıldı. 1970'lerde parti, yoğun kutuplaşma döneminde ve siyasi şiddet atmosferinde sendikalar ve solcu gruplarla ilişkilerini sağlamlaştırdı. 1977'de CHP, Ecevit döneminde çok partili siyasi tarihinin en yüksek oy oranını alarak %41'i yakaladı. Bu dönemden sonra, parti 2024 yılına kadar ülke çapında birinci olamadı.

1981 yılında askeri cunta tarafından kapatılan parti 1992 yılında özel bir yasayla yeniden açıldı. 1999 seçimlerinde ise %8.71 oy alarak tarihinde ilk kez baraj altında kaldı. Parti 2002 genel seçimlerinde yüzde 19.39 oy oranıyla tekrar meclise girdi ve 22 yılın ardından tekrar ana muhalefet partisi oldu. 2002 ve 2010 yılları arasında düzenlenen üç genel seçim ve iki yerel seçimde CHP %18 ila %23 arasında oy alarak ikinci olmuştur. 2010 yılında Deniz Baykal'ın istifa etmesinin ardından genel başkan seçilen Kemal Kılıçdaroğlu CHP'yi geleneksel sosyal demokrat imajına geri döndürmüş ve partinin Baykal döneminde benimsediği laik-muhafazakar karakterini bir kenara bırakmıştır. Kılıçdaroğlu bu dönemde dindar seçmenler ve Kürtler arasında bir köprü kurmak üzerine politika yürütmüştür. Kılıçdaroğlu liderliğindeki CHP 2010-2023 yılları arasında %22 ila 26 arasında oy alarak ana muhalefet pozisyonunu korumuştur.

Mevcut genel başkan Özgür Özel, 2023 yılında düzenlenen kurultayda Kılıçdaroğlu'nu yenerek genel başkan olmuştur. Parti tarihinde mevcut genel başkanın aday olduğu bir kurultayda ilk kez genel başkan değişimi yapılmış oldu. Özgür Özel, 'gölge kabine' yapısını duyurarak I. Türkiye Gölge Kabinesi'ni MYK üyeleri arasından kurdu. Özgür Özel liderliğinde katıldığı ilk seçimde CHP, 2024 yerel seçimlerinde 46 yıl aradan sonra birinci parti oldu ve 22 yılın ardından ülke genelinde Adalet ve Kalkınma Partisi'ni geçti.

Kuruluşu: 1919-1923

Ana madde: Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti

Ayrıca bakınız: Türk Kurtuluş Savaşı

Mustafa Kemal Paşa Cemil Cahit Bey ile Sivas'ta, Eylül 1919

CHP'nin 1. Kurultayı olarak da kabul edilen, 4-11 Eylül 1919 tarihleri arasında toplanan Sivas Kongresi'nde, Türkiye'nin çeşitli bölgelerinde kurulan müdâfaa-i hukuk cemiyetleri, Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti (ARMHC) adı altında birleştirilmiştir. 23 Nisan 1920'de toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisi ARMHC delegelerinden oluşmuş, ancak 1922'de Meclis, Birinci Grup ve İkinci Grup adıyla iki gruba ayrılmıştır. Mustafa Kemal'in takipçileri daha sonra "birinci grup" olarak adlandırıldı.

İkinci grup, azınlık olsa da parlamentoda güçlü bir muhalefet oluşturdu. Lozan Antlaşması'nın kabulü nedeniyle Mecliste baş gösteren yoğun tartışmalar üzerine Mustafa Kemal Paşa, 9 Eylül 1923 tarihinde Dokuz Umde adı verilen siyasi programı ilan etti ve iki gün sonra İçişleri Bakanlığı'na verilen bir dilekçeyle kendine bağlı milletvekillerinden oluşan Halk Fırkası'nı kurdu. Mayıs 1923'te meclis, Mustafa Kemal ve arkadaşlarının Lozan Antlaşması'nın daha güçlü bir meclis tarafından onaylanmasını sağlamak amacıyla yeni seçimler için bir tasarı hazırladı. Halk Fırkası, 1923 seçimlerinden sonra resmi olarak kuruldu. İkinci dönem için görev yapan mecliste Lozan Antlaşması kabul edildi, cumhuriyet ilan edildi ve halifelik kaldırıldı.

Halk Fırkası'nın resmî kuruluş tarihi 11 Eylül 1923 olmasına rağmen, partinin kuruluş tarihi daha sonradan partileşme kararının alındığı 9 Eylül 1923 olarak kabul edilmiştir.

Ancak 1924'te kısa süreli tek parti yönetiminden sonra, Mustafa Kemal'in eski çalışma arkadaşlarından birçoğu (Rauf Orbay, Kâzım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy vb.) bir muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nı kurdu. Muhalefet partisi kurulduktan sonra Halk Fırkası adını değiştirerek "Cumhuriyet Halk Fırkası" (CHF) oldu. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası çok kısa bir süre açık kaldı. Şeyh Sait isyanının ardından 5 Haziran'da hükûmet, partiyi isyana ve Mustafa Kemal'e suikast girişimine karışmakla suçladı. Karabekir ve partinin çok sayıda üyesi askeri mahkemeye çıkarıldı. Karabekir'in suçsuz olduğunu kanıtladı serbest bırakıldı.

Atatürk dönemi: 1923-1938

Partinin kurucusu ve ilk genel başkanı Mustafa Kemal Atatürk, CHP'nin 4. Kurultayı'nda, Ankara, 9 Mayıs 1935

1930'larda CHF Halk Kürsüsü

CHF Halk Kürsüsü, Zonguldak

CHF Nacaran Ocağı, 29 Ekim 1934

Düzce'de CHF üyeleri (1930'lar)

29 Ekim 1923 tarihinde, Halk Fırkası üyesi 158 milletvekili Cumhuriyet'i ilan ederek Mustafa Kemal Paşa'yı cumhurbaşkanı seçti. İlerleyen aylarda halifeliğin kaldırılması ve 2. dönem TBMM'de muhalif milletvekillerinin sayısının azaltılması gibi bazı hususlardan rahatsız olan, Millî Mücadele'nin lider ve aydın kadrosundaki Kâzım Karabekir, Rauf Orbay, Adnan Adıvar, Ali Fuat Cebesoy, Hüseyin Avni Ulaş, Cafer Tayyar Eğilmez, Refet Bele, Bekir Sami Kunduh ve Hüseyin Cahit Yalçın gibi bazı milletvekilleri mecliste ayrı bir grup oluşturdular ve 17 Kasım 1924 tarihinde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nı (TCF) kurdular. Bu olaydan bir hafta önce Halk Fırkası'nın adı "Cumhuriyet Halk Fırkası" olarak değiştirildi. TCF'nin, Şeyh Said İsyanı'ndan sonra 5 Haziran 1925 tarihinde kapatılıp önde gelen üyelerinin idamı veya siyasetten uzaklaştırılmasından sonra, 1946 yılına kadar CHF/CHP TBMM seçimlerine tek parti olarak katıldı.

Cumhuriyet idaresini kuran önemli reformların birçoğu 15 Ekim 1927 tarihindeki İkinci Kurultay'dan önce gerçekleştirildi. İkinci Kurultay'da Gazi Mustafa Kemal Büyük Nutuk'unu okudu. Kurultayda kabul edilen tüzüğe CHF'nin cumhuriyetçi, halkçı, milliyetçi siyasi bir cemiyet olduğu, fırkanın değişmez Umumi Reisinin Gazi Mustafa Kemal olduğu yazıldı. Başvekil İsmet İnönü, Umumi Reis yardımcılığına atandı.

1929 yılındaki Büyük Buhran'ın ardından Türkiye, devletçi ekonomik kalkınma politikasına başvurdu. Önemli yatırımların devlet eliyle yapılması kararlaştırıldı. 1930 yılında ekonomik krizin derinleşerek sürmesi ve toplumda ciddi huzursuzlukların baş göstermesi üzerine Mustafa Kemal, yakın arkadaşı olan Fethi Bey'i bir muhalefet partisi kurmakla görevlendirdi. 1930 yılı Ağustos ayı başında Serbest Cumhuriyet Fırkası kuruldu. İlk etapta CHF'den 15 milletvekili SCF'ye geçti. Yeni parti ülke çapında büyük heyecanla karşılandı. 5 Eylül'de yapılan İzmir Mitingi, Ege Bölgesi'nde rejime karşı genel bir ayaklanmaya dönüşme eğilimi gösterdi. Ekim ayında yapılan belediye seçimlerinde SCF'nin oy çoğunluğunu elde ettiği, ancak sandıklarda hile yapılarak CHF'nin kazandırıldığı söylentisi yayıldı. Silifke, bu seçimde SCF'yi seçtiği için ilçeye çevrildi. Olaylı İzmir Mitingi sonrası SCF kendini feshetti. SCF'ye yakın bir kaynağın iddiasına göre parti kendini feshedilmeye zorlandı.

SCF deneyinin başarısızlıkla sonuçlanmasından sonra CHF'nin tek parti yönetimi kökleşti. 1931 yılından toplanan Üçüncü Kurultay'da tüzük yenilendi ve partinin programı belirlendi. Bu kurultayda; cumhuriyetçilik, laiklik, milliyetçilik, devletçilik, halkçılık ve inkılapçılıktan oluşan altı ilke partinin ana programı olarak belirlendi. Halkevleri adı altında CHF'ye bağlı bir taban örgütünün oluşturulmasına karar verildi.

CHP'nin altı ilkesini simgeleyen altı oklu amblem, İsmail Hakkı Tonguç tarafından tasarlandı ve 1933 yılında kullanılmaya başlandı.

1934 yılında Birinci Beş Yıllık Plan devreye sokuldu. Devlet eliyle ağır sanayinin kurulmasını öngören plan için gereken parasal kaynak, büyük ölçüde Sovyet kredilerinden sağlandı. Demiryolu yapımına önem verildi.

29 Mayıs 1935 tarihinde 384 milletvekili ve 160 il delegesi ile toplanan Dördüncü Kurultay'da partinin adı, Dil Devrimi'nin getirdiği yeni anlayış uyarınca Cumhuriyet Halk Partisi olarak değiştirildi. Kemalizm sözcüğünün ilk defa parti programına girdiği bu kurultaya damgasını vuran "devletçilik" oldu. "Kişinin yapamayacağı işleri devlet yapar" anlayışının yerine "özel girişimi kontrol etme" anlamı verilen devletçilik ilkesi hemen tepkiler doğurdu. Eskişehirli büyük toprak sahibi Emin Sazak, devletçiliğe eski anlamının geri verilmesini isteyecek ve Genel Sekreter Recep Peker, devletçiliğin en sert ifadelerini kullanacaktır.

18 Haziran 1936 tarihinde yayımlanan bir genelgeyle bütün illerde parti il başkanlığı valilikle birleştirildi ve içişleri bakanı resmen, parti genel sekreterliği sıfatını üstlendi. 5 Şubat 1937 tarihinde yapılan anayasa değişikliğiyle, CHP'nin "Altı Ok"u Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'na resmen dahil edildi. Böylece "Tek Parti"nin devletle özdeşleşmesi süreci tamamlanmış oldu.

Atatürk döneminde Şeyh Said İsyanı, Ağrı İsyanı ve Dersim İsyanı olmak üzere üç büyük Kürt isyanı çıkmış, ayaklanmalar askeri harekatla bastırılmıştır.

CHP'nin 1938'de hazırladığı etkinlik raporu

Atatürk döneminde kurulan CHP hükûmetleri:

• I. İsmet İnönü Hükûmeti (30 Ekim 1923 - 6 Mart 1924)
• II. İsmet İnönü Hükûmeti (6 Mart 1924 - 22 Kasım 1924)
• Ali Fethi Okyar Hükûmeti (22 Kasım 1924 - 3 Mart 1925)
• III. İsmet İnönü Hükûmeti (3 Mart 1925 - 1 Kasım 1927)
• IV. İsmet İnönü Hükûmeti (1 Kasım 1927 - 27 Eylül 1930)
• V. İsmet İnönü Hükûmeti (27 Eylül 1930 - 4 Mayıs 1931)
• VI. İsmet İnönü Hükûmeti (4 Mayıs 1931 - 1 Mart 1935)
• VII. İsmet İnönü Hükûmeti (1 Mart 1935 - 1 Kasım 1937)
• I. Celal Bayar Hükûmeti (1 Kasım 1937 - 11 Kasım 1938)

Millî Şef: 1938-1946

İsmet İnönü

Cumhurbaşkanı ve CHP Genel Başkanı Mustafa Kemal Atatürk'ün 10 Kasım 1938 Perşembe günü ölümünden sonra TBMM 11 Kasım 1938 günü toplandı ve CHP Malatya milletvekili Mustafa İsmet İnönü toplantıya katılan 348 üyenin oybirliği ile Türkiye Cumhuriyeti'nin II. Cumhurbaşkanı seçildi. Cumhurbaşkanı İnönü hükûmeti kurmakla Atatürk'ün son başbakanı Celâl Bayar'ı görevlendirdi. II. Bayar Hükümeti 11 Kasım 1938 tarihinde kuruldu ve bu hükûmet 25 Ocak 1939 tarihine kadar görev başında kaldı. 26 Aralık 1938 tarihinde ise devletin tek partisi idarecisi ve yönlendiricisi konumunda olan CHP ilk olağanüstü kurultayını yaptı. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü bu kurultayda partinin "Değişmez Genel Başkanı" seçildi. Hayatta olmayan Atatürk ise Ebedi Şef ilan edildi. Bu şekilde İnönü, Millî Şef oluyordu. Atatürk'ten sonra cumhuriyetin başına seçilen İnönü devletin tek partisi olan Cumhuriyet Halk Partisi'nin de başına geçmişti. 29 Mayıs 1939 tarihinde yapılan V. Olağan Kurultay'da ise parti içinde muhalefet vazifesi yapacak olan Müstakil Grup kurulması kararı alındı.

İkinci Dünya Savaşını tek partili, tek liderin tüm yetkilere sahip olduğu faşist rejimler kaybetti. Savaşı kazanan iki taraftan bir tanesi Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere ve Fransa gibi çok partili demokrat devletler ve kazanan diğer taraf ise Sovyetler Birliği gibi tek partili sosyalist devletler oldu. Dünya'da iki siyasi kutbun oluştuğu bu dönemde Türkiye ile Sovyetler Birliği'nin arası bozulmaya başladı. 1945 yılının Mart ayında, iki devlet arasında 1925 yılında imzalanmış dostluk ve tarafsızlık antlaşmasının yenilenmeyeceği Stalin yönetimi tarafından ilan edildi. Ardından antlaşmanın yenilenmesi için Sovyetler Birliği boğazlarda üs ve doğuda toprak talebinde bulundu. Türkiye 22 Ağustos ve 18 Ekim 1945 tarihlerinde bu talepleri tamamen reddetti. Türkiye, Sovyetler Birliği'nin agresif politikalarına devam etmesinden dolayı ABD'ye yakınlaşmak durumunda kaldı.

Türk Ordusu her türlü tehlikeye karşı ayakta tutuldu. Dönemde yaşanan olaylardan biri ise Millî Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel öncülüğünde açılan Köy Enstitüleri idi.

II. Dünya Savaşı yıllarında kurulan CHP hükûmetleri:

• II. Celal Bayar Hükümeti (11 Kasım 1938 - 25 Ocak 1939)
• I. Refik Saydam Hükümeti (25 Ocak 1939 - 3 Nisan 1939)
• II. Refik Saydam Hükümeti (3 Mart 1939 - 9 Temmuz 1942)
• I. Şükrü Saracoğlu Hükümeti (9 Temmuz 1942 - 9 Mart 1943)
• II. Şükrü Saracoğlu Hükümeti (9 Mart 1943 - 7 Ağustos 1946)

II. Dünya Savaşı 1945 yılında sona erdiğinde demokrasiler kayıtsız şartsız galip gelmişlerdi. Diğer tarafta bir başka galip ise Türkiye'nin yanındaki Sovyetler Birliği olarak belirmişti. Savaş sonucunda Dünya'nın iki kutba ayrıldığı bir siyasi çizgi oluştu.

İkinci Dünya Savaşı'nı tek partili, tek liderin tüm yetkilere sahip olduğu faşist rejimler kaybetti. Savaşı kazanan iki taraftan bir tanesi Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere ve Fransa gibi çok partili demokrat devletler ve kazanan diğer taraf ise Sovyetler Birliği gibi tek partili sosyalist devletler oldu. Dünya'da iki siyasi kutbun oluştuğu bu dönemde Türkiye ile Sovyetler Birliği'nin arası bozulmaya başladı. 1945 yılının Mart ayında, iki devlet arasında 1925 yılında imzalanmış dostluk ve tarafsızlık antlaşmasının yenilenmeyeceği Stalin yönetimi tarafından ilan edildi. Ardından antlaşmanın yenilenmesi için Sovyetler Birliği boğazlarda üs ve doğuda toprak talebinde bulundu. Türkiye 22 Ağustos ve 18 Ekim 1945 tarihlerinde bu talepleri tamamen reddetti. Türkiye, Sovyetler Birliği'nin agresif politikalarına devam etmesinden dolayı ABD'ye yakınlaşmak durumunda kaldı.

ABD, Türkiye'ye siyasi ve ekonomik destek verebilmek için Türkiye'nin çok partili sisteme geçmesini istiyordu. CHP, "Millî Şef" unvanlı tek parti rejimini, çok partili demokrat devletler savaşın üstünlüğünü ele alana kadar korumuştur. Sovyetler Birliği'nin tehditleri sonucu Türkiye'nin zor durumda kalması, Türkiye'nin batı ittifakına katılımını mecburi bir duruma getirdiği değerlendirmesi yapıldı ve CHP yönetimi çok partili sisteme, demokrasiye geçiş kararı aldı. Bu konu hakkında dönemin ABD Dışişleri Bakan Yardımcısı şöyle dedi:

"Amerika yardımlarının hedefi bu memleketlere demokrasiyi (çok partili sistemi) yerleştirmek".

İsmet İnönü, San Francisco Konferansı'na katılacak olan diplomat Feridun Cemal Erkin'e şöyle dedi:

"Amerikalılar çok partili demokrasiyi ne zaman kuracağımızı sorabilirler, şöyle cevap verirsiniz: Savaş bitince bu amacı gerçekleştirmek Cumhurbaşkanı'nın en aziz arzusudur"

TBMM'deki ilk muhalefet ve İsmet İnönü'nün 19 Mayıs 1945 tarihindeki söylevi çok partili yaşamı işaret etmekteydi. 29 Mayıs 1945 tarihinde TBMM Şükrü Saracoğlu Hükûmeti'nin güven oylamasını yaptı ve neticeler sonunda 7 kişinin hükûmete güvensizlik oyu verdiği görüldü. Bu isimler; Celâl Bayar, Adnan Menderes, Fuad Köprülü, Refik Koraltan, Emin Sazak, Hikmet Bayur ve Recep Peker'di. Bu küçük kıvılcımın dört ismi Celâl Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuad Köprülü 7 Haziran 1945 tarihinde Dörtlü Takrir adlı önergeyi CHP Grup Başkanlığına sundular. Dörtlü Takrir, parti içinde özgür bir tartışma ortamının yaratılmasını istiyordu. O günlerde de TBMM Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu'nu görüşmekteydi. Kanunun özellikle 17. maddesi çok büyük tartışmalara neden oldu ve maddeye muhalefetin başında ise Aydın milletvekili Adnan Menderes geliyordu. Söz konusu madde büyük toprak sahiplerinin topraklarını sınırlandırıyor ve büyük bir kısmının toprak sahibi olmayan köylülere tahsis edilmesini öngörüyordu. Adnan Menderes de bir toprak ağası olduğu için şiddetle muhalefet etmekteydi. Ancak bu muhalefete rağmen kanun 11 Haziran 1945 tarihinde kabul edildi. Hemen ertesi gün Millî Şef İsmet İnönü, Dörtlü Takrir'i CHP grubuna reddettirdi.

Cumhuriyet Halk Partisi'nin TBMM grubu Dörtlü Takrir'i reddedince takrirde imzaları bulunan Adnan Menderes ve Fuat Köprülü Vatan gazetesinde muhalif yazılar yazmaya başladılar. CHP bu davranışı etik bulmayarak bu iki ismi 21 Eylül 1945 tarihinde partiden ihraç etti. Bu karara tepki gösteren Celâl Bayar, 28 Eylül 1945 tarihinde milletvekilliğinden istifa etti. İsmet İnönü, 1 Kasım 1945 tarihinde yaptığı konuşmada ülkenin tek eksiğinin iktidar partisi karşısında bir muhalefet partisi bulunmaması olduğunu söyledi ve muhalif isimlere parti kurmaları için yolu açtı. Bunun üzerine Celâl Bayar, 1 Aralık 1945 tarihinde parti kuracaklarını açıkladı ve 3 Aralık 1945 tarihinde CHP'den istifa etti.

Çok partili sistemin ilk aşamaları: 1946-1960

7 Ocak 1946 tarihinde Celâl Bayar genel başkanlığında Demokrat Parti kuruldu. Türkiye Cumhuriyeti tarihinde yepyeni bir devir açılmıştı. Devleti kuran CHP, demokrasiyi de tesis etmeye kararlıydı. Demokrat Parti (DP) kurulduktan sonra CHP bazı uygulamalara son verdi. 10 Mayıs 1946 tarihinde toplanan II. Olağanüstü Kurultay'da İsmet İnönü, Milli Şef ve Değişmez Genel Başkan unvanlarını üzerinden attı. Tek dereceli çoğunluk esasına dayanan seçim kanunu kabul edildi. Bazı vergiler kaldırıldı. Sendikalaşmaya izin verildi. Sınıfsal partilerin kurulması serbest bırakıldı. CHP her ne kadar demokratikleşmek için çaba gösterse de yine de iktidarı bırakmak niyetinde değildi. Bu sebeple 1947 yılında yapılması gereken seçimleri 21 Temmuz 1946 tarihine aldı. Böylece henüz teşkilatlanmasını tamamlayamayan DP karşısında iktidar ve zaman kazanılacaktı.

1946 seçimleri

Ana madde: 1946 Türkiye genel seçimleri

21 Temmuz 1946 tarihinde yapılan genel seçimlerde DP'nin 64 ve bağımsızların 6 sandalyesine karşı 395 sandalye kazanan CHP, TBMM'de yüzde 85 oranında çoğunluk elde etti. Seçimler yargı denetiminde yapılmazken, oylar açık biçimde kullanıldı ve gizli biçimde sayıldı. Söz konusu seçim, bu usulsüzlüklerden dolayı "şaibeli seçim" olarak da anıldı.

Peker'in sert tavrı nedeniyle CHP ve DP arasındaki gerilim artmaya başladı. Tartışmalar sonucunda, Demokrat Partililer, talepleri kabul edilmezse TBMM "sine-i millet" seçeneğini dillendirmeye başladılar. İktidar ve muhalefet arasındaki gerilimi yumuşatmak amacıyla Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, hem Başbakan Peker'i hem de Demokrat Partililerin lideri Bayar'ı dinledi.Tartışmaların ardından İnönü, 12 Temmuz Beyannamesi'ni yayımladı. Peker uzlaşma yanlısı olmadığı için İnönü, CHP içinde Peker'e karşı muhalefet başlattı. Muhalif ekibin başını Nihat Erim çekiyordu. Peker Hükûmeti istifa etmek zorunda kaldı ve yeni hükûmeti Hasan Saka 8 Eylül 1947 tarihinde kurdu.

CHP'nin 7. Olağan Kurultayı 17 Kasım 1947 tarihinde başladı ve 19 gün sürdü. Kurultayda, partinin Genel Başkanlık Divanı kaldırıldı ve yerine, üyeleri kurultay tarafından seçilecek 40 üyeli Parti Divanı getirildi. Kurultayda liberal iktisat politikalarına ve dinle ilgili politikalarda gevşemeye gidilen sürecin önü açıldı.

15 Ocak 1949 tarihinde istifa eden Hasan Saka'nın yerine Şemsettin Günaltay başbakan oldu. Yeni hükûmetin ilk uygulamaları da din alanında oldu: İlkokul programlarına seçmeli din dersi yeniden konuldu, imam-hatip eğitimi için kurslar açıldı, ilahiyat fakülteleri açılmasına karar verildi, türbeler ziyarete açıldı, hac ziyareti için döviz tahsilatına başlandı.

20 Haziran 1949 tarihinde DP II. Kongresi yapıldı ve parti bu kongrede seçimlere hile karıştırılmaması istemiyle Millî Teminat Andı'nı kabul etti. CHP bu karara Millî Husumet Andı adını verdi. Şubat 1950'de yeni bir seçim yasası getirildi. Yasa yargı denetimini de kabul ediyordu. Ancak nispi temsil yerine çoğunluk ilkesi korundu.

1946-1950 yılları arası kurulan CHP hükûmetleri:

• Recep Peker Hükûmeti (7 Ağustos 1946 - 10 Eylül 1947)
• I. Hasan Saka Hükûmeti (10 Eylül 1947 - 10 Haziran 1948)
• II. Hasan Saka Hükûmeti (10 Haziran 1948 - 16 Ocak 1949)
• Şemsettin Günaltay Hükûmeti (16 Ocak 1949 - 22 Mayıs 1950)

1950 genel seçimleri

Ana madde: 1950 Türkiye genel seçimleri

1946'da kurulan Demokrat Parti (DP), genel seçimlerde büyük bir başarı elde ederek iktidarı Cumhuriyet Halk Partisi'nden (CHP) devraldı. DP, yurt genelinde %53 oy alarak önemli bir destek kazandı, karşılığında CHP'nin oyları %39 seviyesinde kaldı. Ancak, mevcut çoğunluk sistemi nedeniyle sandalye dağılımı oldukça dengesizdi. DP, 408 sandalye kazanırken, CHP sadece 69 sandalye elde edebildi. Bu durum, CHP'nin 27 yıl boyunca ülkeyi tek başına yönettiği dönemde, serbest seçimler yoluyla iktidarı DP'ye devretmesiyle sonuçlandı. CHP'nin yayın organı Ulus gazetesi "CHP İktidarı Devrediyor." manşeti attı. Yeni TBMM 22 Mayıs 1950 tarihinde açıldı. Meclis başkanlığına DP kurucularından Refik Koraltan seçildi. Demokrat Parti, Cumhurbaşkanlığı için Genel Başkanları Celâl Bayar'ı seçtiler. Türkiye Cumhuriyeti'nin Atatürk ve İnönü'den sonra 3. cumhurbaşkanı seçilen Bayar hükûmeti kurmakla Aydın milletvekili Adnan Menderes'i görevlendirdi.

29 Haziran 1950 tarihinde gerçekleştirilen 8. Kurultayda daha önce parti meclisine bırakılmış olan genel sekreter seçimi yetkisi kurultay delegelerine bırakılmış, parti meclisi üye sayısı da hepsi kurultay tarafından seçilen 30 üyeye indirilmiştir. Yapılan seçimler sonunda İsmet İnönü Genel Başkan, Kasım Gülek Genel Sekreter seçilmiştir. 26 Kasım 1951 tarihinde toplanan 9. Kurultay'da İsmet İnönü yeniden Genel Başkanlığa, Kasım Gülek de yeniden Genel Sekreterliğe seçildi. 1953 yılında CHP'nin bazı mülkleri hazineye devredildi. Bu karara karşı CHP lideri İsmet İnönü TBMM'de Demokrat Partililere "Işıktan korkuyorsunuz." şeklinde bir cümle kurdu.

22 Haziran 1953 tarihinde toplanan 10. Kurultay'da parti programında ilk kez "Hukuk devleti" kavramına yer verildi, iki meclisli bir sisteme geçilmesi, Anayasa Mahkemesi'nin kurulması, seçim güvenliği, yargıç bağımsızlığı, sendika ve meslek örgütleri kurma özgürlüğü, işçilere grev hakkı gibi görüşler programa girdi. Kurultay sonunda yapılan seçimlerde İnönü tekrar Genel Başkanlığa, Kasım Gülek ise 860 delegeden 709'unun oyunu alarak yeniden Genel Sekreterliğe seçilmiştir.

1954 genel seçimleri

1954 seçimlerinde Demokrat Parti (DP) seçimleri açık ara farkla kazandı. DP, tüm ülke genelinde %56,6 oy alarak 503 milletvekilliği kazanırken, CHP %34,8 oy alarak sadece 31 milletvekilliği elde etti. TBMM'nin yeni döneminde Celâl Bayar tekrar cumhurbaşkanı seçildi. Hükûmeti tekrar Adnan Menderes kurdu. 26 Temmuz 1954 tarihindeki 11. Kurultay'da Tüzük Komisyonu, Genel Başkan ve Genel Sekreter ile 30 kişilik parti meclisinin kurultayca seçilmesini, Parti Meclisinden seçilecek 5 üye ile Genel Sekreterin seçeceği 2 Genel Sekreter Yardımcısının Merkez Yürütme Kurulunu oluşturmasını kararlaştırdı. Tüzük Komisyonunun raporu kurultay kararı ile kabul edildi. Kurultay, İnönü'yü yeniden Genel Başkanlığa, Gülek'i de yeniden Genel Sekreterliğe seçti.

21 Mayıs 1956 tarihinde 12. Kurultay yapıldı. Bu Kurultayda İsmet İnönü, 1021 delegenin 1020'sinin oyunu alarak yeniden Genel Başkan, Kasım Gülek de 972 oydan 880'ini alarak yeniden Genel Sekreter seçildi. 9 Eylül 1957 tarihinde yapılan 13. Kurultay, Demokrat Parti (DP) iktidarının artan baskılarına karşı, muhalefet ile iş birliği yapılmasının kararlaştırıldığı kongre oldu. 9 Eylül Kurultayı'nda üç muhalefet partisinin iş birliği kabul edildi. Parti Meclisine, Genel Yönetim Kuruluna iş birliği konusunda tam yetki verildi. Kongreye, CHP'nin ittifak yapmak istediği milliyetçi Cumhuriyetçi Millet Partisi ve liberal Hürriyet Partisi temsilcileri de katıldı. Yapılan seçimlerde İnönü 920 oy alarak Genel Başkanlığa, Gülek de 837 oy alarak Genel Sekreterliğe tekrar seçildi. Ancak DP İktidarı seçimler öncesinde çıkardığı bir kanunla seçim iş birliği yapılmasını engelledi.

1957 genel seçimleri

1957 genel seçimlerinde, CHP %41.1 oy oranıyla 178 milletvekilliği elde etti. DP ise yeniden iktidara geldi. CHP, 18 ilde tam liste halinde seçimleri kazandı ve bazı illerde diğer partilerle birleşerek DP'yi geride bıraktı. Ancak ittifaklara izin verilmemesi ve çoğunluk sistemi, sandalye dağılımında adaletsizliğe yol açtı.

12 Ocak 1959 tarihinde başlayan 14. Kurultay, "iktidara yürüyen parti" havasında gerçekleştirildi ve burada "düzen değişikliği programı" niteliğindeki "İlk Hedefler Beyannamesi" kabul edildi. Bildirgeye göre demokratik kurumların kurulması ve hukuk devleti olunması öngörülüyordu. Ayrıca işçi haklarından da söz edilmekteydi. Kurultay'da Parti Meclisi üye sayısı 30'dan 40'a çıkarıldı, Merkez Yönetim Kurulu üye sayısı da Genel Sekreter ile beraber 11'e yükseltildi. Parti Meclisine gerektiğinde Genel Sekreteri üçte iki çoğunlukla değiştirme ve yeni Genel Sekreter seçmek üzere kurultayı toplantıya çağırma yetkisi verildi. İnönü ve Gülek, tekrar Genel Başkanlığa ve Genel Sekreterliğe seçildiler. 28 Eylül 1959 tarihinde Kasım Gülek Genel Sekreterlikten istifa etti, yerine İsmail Rüştü Aksal Genel Sekreter oldu.

CHP'liler 1959 bahar aylarında Batı Anadolu illerini kapsayan ve Büyük Taarruz adı verilen bir seçim kampanyası başlattılar. Ülke ise büyük bir gerginlik içindeydi. Bu geziler sırasında İnönü, Uşak’ta taşlı saldırıya uğradı. Devlet güçleri olaya müdahale etmedi. CHP'nin yayın organı Ulus gazetesi kapatıldı. 2 Nisan 1960 tarihinde Kayseri'ye giden İnönü'nün treni durduruldu. İnönü, kurulan barikatları geçerek şehre ulaştı. Demokrat Parti, 18 Nisan 1960 tarihinde Tahkikat Komisyonunu kurdu. Aynı gün İnönü, TBMM'de Tahkikat Komisyonu hakkında "Biz demokratik rejim dedik, bu rejim kurulmuştur. Bu demokratik rejim istikametinden ayrılıp baskı rejimi haline götürmek tehlikeli bir şeydir. Bu yolda devam ederseniz, ben de sizi kurtaramam. Şartlar tamam olduğunda milletler için ihtilal, meşru bir haktır." dedi. İnönü'nün bu sözlerine karşılık meclis, 12 oturum TBMM toplantılarından İnönü'yü uzaklaştırma kararı aldı. Tepki gösteren CHP Grubu meclisten polis zoruyla uzaklaştırıldı. 28-30 Nisan'da, İstanbul ve Ankara'da hükûmete karşı öğrenci protestoları yapıldı. İki kentte de sıkıyönetim ilan edildi. Menderes olaylardan CHP ve İnönü'yü sorumlu tuttu. 3 Mayıs 1960 tarihinde Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Cemal Gürsel hükûmeti bir mektupla uyardı.

1960 darbesi ve İnönü'nün son dönemi: 1960-1972

Ana madde: 27 Mayıs Darbesi

27 Mayıs 1960 tarihinde Türk Silahlı Kuvvetleri ülke yönetimine el koydu. Anayasa feshedildi. Başta Cumhurbaşkanı Celâl Bayar ve Başbakan Adnan Menderes olmak üzere DP'liler, pek çok bürokratlar ve DP'ye yakın olduğu düşünülen generaller tutuklandı.

Devlet Başkanlığı, Millî Savunma Bakanlığı ve Başbakanlık görevlerini Orgeneral Cemal Gürsel üzerine aldı. Yeni anayasa hazırlanması ve siyasi yapıların kurulması için çalışmalar başladı. Demokrat Parti kapatıldı. Yeni anayasa hazırlanması için kurulan kurucu meclise CHP lideri İsmet İnönü de seçildi. 27 Mayıs sonrası CHP'nin 1959 tarihli "İlk Hedefler Beyannamesi"ndeki çoğu hedef hayata geçirildi.

9 Şubat 1961 tarihinde yeni siyasi partilerin kurulmasına izin verildi. Referanduma sunulan 1961 Anayasası halkın % 61'inin oyuyla yürürlüğe girdi. CHP'nin seçim çalışmaları sırasında Kasım Gülek hizbi ortaya çıktı. İnönü, 24 Ağustos 1961'de yapılan 15. Kurultay'da Genel Başkan olarak yeniden seçildi. İsmail Rüştü Aksal da genel sekreter oldu. 15 Ekim 1961 tarihinde yapılan seçimlerde Cumhuriyet Halk Partisi beklenen başarıyı elde edemedi. CHP milletvekilliği seçimlerinde % 36.7 oy alarak 173 milletvekilliği elde etti. Ayrıca, Cumhuriyet Senatosu'nda 36 senatör ile temsil edilmeye başlandı.

25 Ekim 1961 tarihinde TBMM açıldı. Ertesi gün 27 Mayıs Darbesi'nin lideri Cemal Gürsel cumhurbaşkanlığına seçildi. Hükûmeti kurma görevi 10 Kasım 1961 tarihinde CHP Genel Başkanı İsmet İnönü'ye verildi. İnönü 20 Kasım 1961'de Adalet Partisi ile cumhuriyet tarihinin ilk koalisyon hükûmetini kurdu. CHP'nin de Gürsel'i desteklediği seçimin öncesinde sağ partiler ortak aday olarak Ali Fuat Başgil'i aday göstermeyi düşünüyordu. 22 Şubat 1962 günü Albay Talat Aydemir askeri darbe girişiminde bulundu. Olay orduda saygınlığı bulunan İnönü tarafından bastırıldı. İnönü'nün ilk koalisyon hükûmeti uzun süre görev yapamadı. Başbakan İnönü 30 Mayıs 1962 tarihinde istifa etti. Hükûmeti kurma görevi tekrar kendine verildi. İnönü 25 Haziran 1962'de YTP, CKMP ve bağımsızlarla II. Koalisyon Hükûmeti'ni kurdu.

16. Kurultay sonrasında Kasım Gülek, Nihat Erim ve Mehmet Avni Doğan bir yıl süreyle partiden ihraç edildi. 1963 Mayıs ayında Talat Aydemir'in ikinci darbe girişimi de bastırıldı. Darbeye teşebbüsten mahkûm olan Talat Aydemir idam edildi.

16 Kasım 1963 tarihindeki ara seçimleri AP kazandı. Aynı gün yapılan yerel seçimlerde CHP %36.2 oranında oy aldı. Başbakan İnönü yurtdışında bulunduğu sırada YTP hükûmetten çekildi. Hemen ertesi gün de CKMP hükûmetten çekildiğini açıkladı. 2 Aralık 1962 tarihinde İnönü istifa etti. 10. İnönü Hükûmeti 25 Aralık 1963 tarihinde kuruldu. İsmet İnönü'nün kurduğu III. koalisyon hükûmeti 13 Şubat 1965 tarihindeki bütçe görüşmelerinde sona erdi. Hükûmetin bütçesi reddedilmişti. Başbakan İnönü istifa etti. CHP dışındaki sağ partiler birleşerek 1965 milletvekilliği genel seçimlerine kadar sürecek bir hükûmet kurdular.

İsmet İnönü'nün kurduğu üç koalisyon hükûmeti:

• VIII. İnönü Hükûmeti (20 Kasım 1961 - 25 Haziran 1962)
• IX. İnönü Hükûmeti (25 Haziran 1962 - 25 Aralık 1963)
• X. İnönü Hükûmeti (25 Aralık 1963 - 20 Şubat 1965)

Seçimlere gidilirken İnönü, "CHP Ortanın Solundadır." dedi. CHP bu şekilde hem soldaki Türkiye İşçi Partisi'ne tabandan gidecek oyları engellemek hem de yeni gidişatını belirlemek amacındaydı.

CHP'nin rakibi AP bu sloganı seçimlere gidilirken tam tersi yönde kullandı ve CHP'yi sosyalizme kaymakla suçladı. 1964 yılında AP'nin başına geçen Süleyman Demirel meydanlarda "Ortanın Solu Moskova Yolu" diyerek CHP'yi eleştirdi. Ayrıca seçimler öncesinde CHP'nin girişimiyle seçim kanunu değiştirildi ve millî bakiye usulü getirildi.

10 Ekim 1965 tarihinde yapılan genel seçimlerden AP zaferle ayrıldı. Türkiye genelinde CHP % 28.7 oyla 134 milletvekili kazanabildi. Adalet Partisi tek başına iktidara geldi. CHP ise yeniden ana muhalefet partisi oldu.

24 Ekim 1966 tarihinde düzenlenen 18. Kurultay'da Bülent Ecevit genel sekreter seçildi. 18 Ekim 1968 tarihinde 19. Kurultay toplandı. İnönü-Ecevit listesi seçimleri kazandı. 1969 seçimlerinde AP tek başına iktidarını sürdürdü.

12 Mart 1971 tarihinde Türk Silahlı Kuvvetleri hükûmete karşı muhtıra verdi ve Başbakan Demirel istifa etti. Yeni hükûmeti eski CHP'li Nihat Erim kuruyordu ve Ecevit bu askerî müdahaleye karşı olduğundan CHP'nin bu hükûmette yer almasını istemiyordu. İsmet İnönü muhtıraya karşı ılımlı bir tavır takınınca ve hükûmete destek vereceğini belirtince Genel Sekreter Bülent Ecevit istifa etti. Yerine Şeref Bakşık geçti. Ancak Ecevit'in bu muhalefeti onu toplumda büyük prestij sahibi yapmış, partide de oldukça güçlendirmişti. İnönü Haziran 1972 yılındaki olağan kurultay öncesinde 5 Mayıs 1972 tarihinde 5. Olağanüstü Kurultayı toplama kararı aldı. Kurultaydan bir gün önce İnönü kalp krizi geçirdi. Kurultay bir gün sonrasına ertelenerek 6 Mayıs 1972 tarihinde Genel Başkan İsmet İnönü ve Bülent Ecevit karşı karşıya geldi. İnönü açılış konuşmasında açık konuşarak Ya ben ya Bülent dedi ve kararı partiye bıraktı. 7 Mayıs 1972 tarihinde yapılan oylama sonucunda Ecevit'in parti meclisi listesi 709 oyla kazandı. 33 yıldır CHP'yi yöneten İsmet İnönü 8 Mayıs 1972 tarihinde genel başkanlıktan istifa etti. 14 Mayıs 1972 günü yapılan genel başkanlık seçimi özel kurultayında 51 il başkanının adayı Bülent Ecevit 913 delegeden 828'inin oyuyla Atatürk ve İnönü'den sonra CHP'nin yeni genel başkanı seçildi.

Ecevit dönemi: 1972-1980

Bülent Ecevit

30 Haziran 1972 tarihinde toplanan 21. Olağan Kurultay'da partideki büyük iktidar değişiminin bir sonucu olarak, CHP Tüzüğünün 35 maddesi birden değiştirildi. Kurultay, Genel Başkanlıktan istifa eden İsmet İnönü'nün CHP Kurultayına son katılımına sahne oldu. Bülent Ecevit, 1085 delegeden 1032'sinin oyunu alarak tekrar Genel Başkanlığa seçildi.

Bülent Ecevit, asker destekli Ferit Melen Hükümeti'ne 5 bakan vererek destek oldu. Ancak 5 Kasım'da Ferit Melen'le anlaşamayarak bakanları çekti. 6 Kasım 1972 tarihinde İsmet İnönü partiden ve milletvekilliğinden istifa etti. İsmet İnönü, anayasanın eski cumhurbaşkanlarına verdiği Tabii Senatör olma hakkını kullanarak TBMM'de tabii senatör olarak çalışmalarına devam etti. 28 Mart 1973 tarihinde Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay'ın görev süresi bitti. Orgeneral Faruk Gürler'i seçtirmek isteyen demokrasi dışı güçlere karşı CHP ile AP iş birliği yaptı. 6 Nisan 1973 tarihinde Fahri Korutürk cumhurbaşkanı seçildi.

1973 genel seçimleri

1973 genel seçimlerinde CHP, Türkiye genelinde zafer elde etmeyi başardı. Cumhuriyet Halk Partisi ülke genelinde oyların % 33'ünü alarak 185 milletvekilliği kazandı ve birinci parti oldu. CHP yükselişini sürdürdü ve 1973 yerel seçimlerinde %37 oyla tekrar birinci parti oldu.

1973 genel seçimlerinde CHP'nin elde ettiği 185 milletvekili, tek başına hükûmet kurmak için gerekli olan 226 milletvekili sayısına ulaşamadı. Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk'ten görevi alan Ecevit'in 27 Ekim-8 Kasım 1973 tarihleri arasındaki koalisyon görüşmeleri sonuçsuz kaldı. Ardından, görevi alan AP lideri Demirel'in de hükûmet kurma girişimleri başarısızlıkla sonuçlandı. Bunun üzerine görev tekrar Bülent Ecevit'e verildi. Ecevit, 26 Ocak 1974'te Necmettin Erbakan liderliğindeki MSP ile koalisyon hükûmetini kurdu.

28 Haziran 1974 tarihinde toplanan tüzük kurultayında "Demokratik Sol" kavramı doğrultusunda parti tüzüğünde değişikliğe gidildi. Demokratik Sol'un Marksizm'den kaynaklanmayan yerli bir kavram olduğu vurgulandı.

CHP ve MSP Türk Ceza Kanunu'nun 163., 141. ve 142. maddeleri konusunda görüş ayrılığına düştü. Tartışmalar esnasında Yunanistan'daki albaylar cuntasının desteklediği Kıbrıs Rum Millî Muhafız Alayı'na bağlı birlikler, Enosis'i gerçekleştirmek amacıyla, cumhurbaşkanı Makarios'u devirdi. Cunta, adadaki Türklere karşı katliam hareketlerine başladı. Diplomatik görüşmeler sonuçsuz kaldı ve Türkiye 1960 Zürih ve Londra garantörlük antlaşmalarının verdiği hakkı kullanarak Kıbrıs'a askerî müdahalede bulundu. Türk Silahlı Kuvvetleri, 20 Temmuz 1974 sabahı Kıbrıs Harekâtı'na başladı. Birleşmiş Milletler'in çağrısıyla ateşkes yapıldı. Kıbrıs Barış Harekâtı'nın ardından hükûmet içi anlaşmazlıklar nedeniyle, 18 Eylül 1974 tarihinde CHP-MSP hükûmeti istifasını verdi. Hükûmetin istifasının ardından Ecevit erken seçim kampanyası başlattı. Hükûmet uzun süre kurulamadı. CHP 14 Aralık 1974 tarihinde 22. Kurultayını topladı. Orhan Eyüboğlu genel sekreter seçildi. Deniz Baykal ve Mustafa Üstündağ yeni genel sekreter yardımcıları oldular.

Süleyman Demirel Başbakanlığında AP, MSP, MHP ve CGP, I. Milliyetçi Cephe Hükümeti'ni kurdular. 12 Ekim 1975'te yapılan ara seçimlerde CHP ve AP oylarını artırdı. 6 milletvekili için yapılan ara seçimde milletvekillerinden 5'ini AP, 1'ini de CHP kazandı. Senato üçte bir yenileme seçiminde ise CHP 25 senatörlük kazandı.

8 Mart 1976 tarihinde Deniz Baykal, Haluk Ülman, Erol Çevikçe, Adil Ali Cinel, Tankut Akalın parti yönetiminden istifa ettiler. Orhan Eyüboğlu tekrar genel sekreter seçilirken, yardımcıları ise Ali Topuz, Hasan Esat Işık, Mustafa Üstündağ ve İsmail Hakkı Birler oldu. İktidardaki Milliyetçi Cephe hükûmetine karşı toplumsal muhalefet dalgası ise yükseliyordu. 27 Kasım 1976 tarihinde toplanan 23. Kurultayda CHP'nin mevcut altı ilkesinin yanına bir de "Demokratik Sol"un altı ilkesinin eklenmesi benimsendi. Bu ilkeler; özgürlük, eşitlik, dayanışma, emeğin üstünlüğü, gelişmenin bütünlüğü ve halkın kendini yönetmesiydi. Ayrıca CHP'nin Sosyalist Enternasyonal'e üyeliği kabul edildi. Bülent Ecevit tekrar genel başkan seçildi.

1977 genel seçimleri

1977'nin Şubat ayında DİSK, seçimlerde CHP'yi destekleyeceğini açıkladı. Nisan ayında ise TBMM 5 Haziran günü erken seçim kararı aldı. 26 Nisan 1977 tarihinde Ecevit'in seçim otobüsü Niksar'da kurşunlandı. 1 Mayıs 1977 tarihinde Taksim Meydanı'nda düzenlenen 1 Mayıs Mitingi'nde kalabalığın üzerine çevredeki binalardan ateş açıldı. Oluşan izdihamda ve saldırı sonucunda 37 kişi öldü. 29 Mayıs günü İzmir-Çiğli Havaalanı'nda uçaktan inen Bülent Ecevit'in bulunduğu gruba ateş edildi. 2 Haziran 1977 tarihinde Başbakan Demirel, 3 Haziran'da yapılacak CHP Taksim mitinginde Bülent Ecevit'e suikast yapılacağını, CHP Genel Başkanı'na bir mektupla bildirdi. Bülent Ecevit ise mitingden vazgeçmeyeceğini bildirdi. 3 Haziran günü CHP, İstanbul Taksim Meydanı'nda yüksek katılımlı bir miting gerçekleştirdi.

1977 genel seçimlerinde Cumhuriyet Halk Partisi oyların % 41.3'ünü alarak 213 milletvekilliği kazandı. Senato üçte bir yenileme seçimlerinde ise CHP 28 senatörlük kazandı. 14 Haziran 1977 tarihinde hükûmeti kurma görevini alan Bülent Ecevit, 21 Haziran 1977 tarihinde azınlık hükûmetini kurdu. Hükûmet 3 Temmuz 1977 tarihinde yapılan güven oylamasında yeterli oyu alamayınca Ecevit istifa etti. Hükûmeti kurma görevini alan AP Genel Başkanı Süleyman Demirel 21 Temmuz 1977 tarihinde MHP ve MSP ile II. Milliyetçi Cephe hükûmetini kurdu. Ekonomik kriz döneminde düzenlenen yerel seçimlerde CHP % 41.7 oy alarak 41 il merkezinin belediye başkanlığını kazandı.

Bülent Ecevit 22 Aralık 1977 tarihinde hükûmet hakkında bir gensoru verdi ve 31 Aralık 1977 tarihinde II. Milliyetçi Cephe hükûmeti 218 güvenoyuna karşı 228 güvensizlik oyu ile düşürüldü. Hükûmeti kurma görevini cumhurbaşkanından alan Bülent Ecevit Cumhuriyetçi Güven Partisi, Demokratik Parti ve bağımsızların desteğiyle 5 Ocak 1978 tarihinde hükûmetini kurdu. Ecevit, "ekonomi ve devlet yapısında bir enkaz devraldıklarını" belirtti.

Mart 1978'de İstanbul Üniversitesi'nde öğrenciler katledildi. Ekim ayında TÜRK-İŞ, CHP-AP koalisyonu kurulmasını önerse de bu kabul edilmedi. Yıl sonunda Kahramanmaraş'ta çıkan olaylarda 105 kişi öldü. 1 Şubat'ta Milliyet Genel Yayın Yönetmeni Abdi İpekçi katledildi. TÜSİAD Ecevit Hükûmeti'nin çekilmesi için gazete ilanları vermeye başladı ve Başbakan Ecevit'in sert tepkisiyle karşılık buldu. 14 Ekim 1979 tarihinde yapılan milletvekili ara ve senato üçte bir yenileme seçimlerini AP kazandı. CHP'nin oyları %41'den %29'a düştü. 16 Ekim'de başbakan Bülent Ecevit istifa etti. Hükûmeti kurma görevini alan Süleyman Demirel 12 Kasım 1979 tarihinde azınlık hükûmetini kurdu.

14 Ekim 1979 tarihindeki senato seçimlerinde beş senatörlüğün beşini de AP'nin kazanmasının ardından CHP, 4 Kasım 1979 tarihinde 8. Olağanüstü Kurultay'ı topladı. Genel Başkan Bülent Ecevit güven tazelemek istedi. Parti içi muhalefetteki Deniz Baykal ve Ali Topuz grupları yönetimi eleştirdi. Turan Güneş ve Haluk Ülman, Bülent Ecevit'in istifasını istedi. Güven oylamasında Bülent Ecevit, 4 çekimser, 20 ret oyuna karşılık 1341 oy ile delegelerin güvenoyunu aldı. Genel Sekreterliğe Mustafa Üstündağ getirildi.

Eski CHP önderlerinden ve eski başbakan Nihat Erim, 19 Temmuz 1980 tarihinde bir terör saldırısı sonucunda öldü. Çeşitli çevrelerin önerdiği CHP-AP koalisyonuna ise her iki partinin de sıcak bakmadığı iddia edildi. Bu arada 6 Nisan 1980 tarihinde Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk'ün görev süresi tamamlandı ancak TBMM yeni cumhurbaşkanını seçemedi. CHP cumhurbaşkanlığı seçiminde emekli orgeneral ve CHP senatörü Muhsin Batur'u aday gösterdi. 12 Eylül 1980 tarihinde asker yönetime el koydu. TBMM, hükûmet ve anayasa feshedildi. Siyasi partilerin, derneklerin ve sendikaların etkinlikleri durduruldu. Kenan Evren ve Millî Güvenlik Konseyi ülkeyi yönetmeye başladı. Bülent Ecevit ve Başkanı Süleyman Demirel Gelibolu'daki Hamzakoy tesislerinde gözetim altına alındı. Necmettin Erbakan ve Alparslan Türkeş ise Uzunada'ya gönderildi.

28 Ekim 1980 tarihinde tüm siyasi partilerin çalışmaları durduruldu. 30 Ekim 1980 tarihinde Bülent Ecevit, "siyasi yasak nedeniyle kendi eve hapsolup sustuğunda partiyi karıştırmak isteyenlerin istediklerini yapabilecekleri" gerekçesiyle 30 Ekim 1980'de CHP Genel Başkanlığından istifa etti. Ayrıca istifasıyla ilgili kamuoyuna bir açıklamada bulundu. 21 Şubat 1981 tarihinden itibaren Arayış dergisini çıkardı. MGK bir yıl sonra, 16 Ekim 1981 tarihinde tüm siyasi partilerle birlikte Cumhuriyet Halk Partisi'ni de kapattı.

Bülent Ecevit'in kurduğu CHP hükûmetleri:

• I. Ecevit Hükümeti (26 Ocak 1974 - 17 Kasım 1974)
• II. Ecevit Hükümeti (21 Haziran 1977 - 21 Temmuz 1977)
• III. Ecevit Hükümeti (5 Ocak 1978 - 12 Kasım 1979)

Kapatıldığı dönem: 1980-1992

Ayrıca bakınız: Halkçı Parti, Sosyal Demokrasi Partisi, Sosyaldemokrat Halkçı Parti ve Demokratik Sol Parti

12 Eylül döneminde tüm siyasi faaliyetler durdurulmuştur. 7 Kasım 1982 tarihinde Kurucu Meclis tarafından düzenlenen yeni anayasa halkoylamasına sunuldu ve % 91,3 oyla kabul edildi. Aynı oylamayla Millî Güvenlik Konseyi (MGK) ve Devlet Başkanı Kenan Evren de Türkiye cumhurbaşkanlığına seçildi.

Seçimlerin 6 Kasım 1983 tarihinde yapılacağı açıklandı. Partiler kurulurken MGK'ya kurucuları veto etme yetkisi verildi. Erdal İnönü'nün kurduğu Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP) seçimlere katılamadı. Seçimlere sadece Turgut Özal'ın başında bulunduğu ANAP, Necdet Calp'in başında bulunduğu Halkçı Parti ve Turgut Sunalp'in Milliyetçi Demokrasi Partisi katılabildi. 6 Kasım 1983 seçimleri sonucunda ANAP %45 oy alarak tek başına iktidara geldi ve Turgut Özal yeni hükûmeti kurdu. CHP'nin mirasçısı Halkçı Parti %30 oy alarak ana muhalefet partisi oldu.

13 Nisan 1984 tarihinde toplanan SODEP 1. Kurultayı'nda Genel Başkan Erdal İnönü solda tek çatının şart olduğunu söyledi. Temmuz ayında SODEP lideri İnönü ve HP lideri Necdet Calp birleşme konusunda prensipte anlaştıklarını açıkladılar. 29 Haziran 1985 tarihinde Aydın Güven Gürkan, Halkçı Parti genel başkanı seçildi ve birleşmeden yana olduğunu açıkladı. Gürkan birleşmeye Rahşan Ecevit tarafından kurulan Demokratik Sol Parti'nin de dahil olmasını istedi ancak birleşme sağlanamadı. 26 Eylül 1985 tarihinde Gürkan ve İnönü SODEP-HP birleşme protokolünü imzaladı ve yeni partinin adı Sosyaldemokrat Halkçı Parti olarak açıklandı. 30 Mayıs 1986 tarihinde SHP 1. Kurultayı toplandı ve Erdal İnönü genel başkan seçildi. İnönü daha sonra 26 Eylül 1986 tarihinde yapılan ara seçimlerde milletvekili seçilerek TBMM'ye girdi.

6 Eylül 1987 tarihinde ANAP iktidarı 12 Eylül idaresince getirilen siyasi yasakların kaldırılması için halkoylamasına gitti. Yasakların kaldırılması kabul edildi. 13 Eylül 1987 tarihinde Bülent Ecevit DSP'nin başına geçti. 25 Haziran 1988 tarihinde Erdal İnönü SHP genel başkanlığına yeniden seçildi. Deniz Baykal SHP genel sekreteri seçildi. 26 Mart 1989 yerel seçimlerinde SHP; İstanbul, Ankara ve İzmir belediye başkanlıklarıyla 39 ilin belediye başkanlığını kazandı ve il genel meclisi seçimlerinde %28,8 oy almayı başardı. SHP ve DYP, ANAP iktidarının meşruiyetini kaybettiğini, halkın desteğini yitirdiğini ve bu nedenle genel seçimlerin yenilenmesi gerektiğini savunmaya başladı. Turgut Özal 9 Kasım 1989 tarihinde Türkiye cumhurbaşkanlığına seçildi. 12 Aralık 1990 tarihinde İnönü ile Demirel buluştu, ortak bildiri imzalayarak erken seçim istediler.

Eylül 1990'da Genel Başkan Erdal İnönü ile anlaşmazlığa düşen Genel Sekreter Deniz Baykal görevinden istifa etti. 29 Eylül 1990 tarihindeki SHP 6. Olağanüstü Kurultayı'nda Erdal İnönü ve Deniz Baykal genel başkanlık için yarıştı. İnönü, 504 oyla genel başkanlık seçimini kazanırken Deniz Baykal ise 405 oy aldı. SHP Genel Sekreterliği'ne Hikmet Çetin seçildi. Haziran 1991'deki olağan kurultayda İnönü ve Baykal bir defa daha karşı karşıya geldi. Üçüncü tur oylamada İnönü 534, Baykal 451 oy aldı. SHP'nin 44 kişilik parti meclisine Baykal listesinden 15, İnönü listesinden ise 28 kişi seçildi. Hikmet Çetin tekrar genel sekreter seçildi.

20 Ekim 1991 seçimlerinde DYP %27 oy alarak birinci oldu. SHP %20 oy alarak üçüncü sıraya geriledi. SHP seçimlere Halkın Emek Partisi (HEP) ile birlikte katıldı. 21 Mart 1992 Nevruz Bayramı'nda çıkan olaylar sonucunda SHP içindeki HEP kökenli siyasetçiler partiden istifa ettiler.

Hükûmeti kurma görevi DYP Genel Başkanı Süleyman Demirel'e verildi. Demirel DYP-SHP koalisyon hükûmetini 20 Kasım 1991 tarihinde kurdu. SHP Genel Başkanı Erdal İnönü Başbakan Yardımcılığı görevini aldı.

25-26 Ocak 1992 tarihlerindeki 7. Olağanüstü Kurultay öncesinde Deniz Baykal ve İsmail Cem birlikte Yeni Sol adlı bir kitap yayımladılar. SHP'nin yeniden yapılandırılmasını öngördüler. 7. Olağanüstü Kurultay'da İnönü, Baykal'ı bir kez daha yendi ve genel başkanlığa seçildi.

Tekrar açılışı ve I. Baykal dönemi: 1992-1995

Deniz Baykal

Deniz Baykal, yaklaşık birer yıllık iki kısa kesintiyle (1995, 1999-2000) de olsa, CHP'nin ikinci kuruluşu sonrası döneminde yaklaşık 15 yıl 8 ay genel başkanlık yapmıştır.

Tekrardan faaliyetlerine başlaması

19 Haziran 1992 tarihinde eski siyasi partilerin aynı adla tekrar açılmasını engelleyen yasa kaldırıldı ve eski partilerin yeniden açılabilmesi sağlandı. 3 Mayıs 1992 tarihinde CHP'nin hayatta olan son genel yönetim kurulu üyeleri bir bildiri yayımlayarak Cumhuriyet Halk Partisi'nin yeniden açılması için harekete geçtiler. Bildirinin altında Erol Tuncer, Hayrettin Uysal, Altan Öymen, Metin Somuncu, Metin Tüzün, Erdoğan Bakkalbaşı, Coşkun Karagözoğlu, Orhan Akbulut, Avni Gürsoy, Güler Gürpınar, Mehmet Gümüşlü, Hayri Öner, Celal Doğan, Mehmet Nebil Oktay, Nail Atlı, Mehmet Dedeoğlu, Çetin Bozkurt, Hüseyin Doğan, İlyas Kılıç, İsmet Atalay, Orhan Vural'ın imzası bulunuyordu. 9 Eylül 1992 tarihinde Cumhuriyet Halk Partisi faaliyetlerine tekrar başladı.

9 Eylül 1992 tarihinde, bir önceki kurultay olan 1979 yılındaki 8. Olağanüstü Kurultay delegelerinin çoğunluğunun katılımı ve oybirliği ile tekrar açılan partinin 25. Olağan Kurultay'ında, Deniz Baykal ve Erol Tuncer'in girdiği genel başkanlık yarışını 679 oyla Deniz Baykal kazanırken Tuncer 425 oy alabildi. Böylece Baykal; Mustafa Kemal Atatürk, İsmet İnönü ve Bülent Ecevit'ten sonra dördüncü CHP genel başkanı olarak seçildi. Sosyal demokrat siyasi partilerde Sosyaldemokrat Halkçı Parti Genel Başkanı Erdal İnönü birleşmenin SHP'de olmasını isterken, Ecevit ise DSP ile yola devam edeceğini açıklıyordu. 15 Mart 1993 tarihindeki ilk parti meclisi seçiminde genel sekreterliğe Ertuğrul Günay seçildi. Genel başkan yardımcıları İsmail Cem, Erol Çevikçe, Hasan Fehmi Güneş, Adnan Keskin, İstemihan Talay ve Ali Topuz şeklinde şekillendi. 21 milletvekili SHP ve DSP'den ayrılarak anayasanın parti değiştirme engelini aşmak için Bütünleşme Partisi'ni kurdular ve bu partinin daha sonra CHP'ye katılmasıyla CHP, TBMM'de grup kurdu.

17 Nisan 1993 tarihinde Cumhurbaşkanı Turgut Özal öldü. DYP Genel Başkanı ve Başbakan Süleyman Demirel cumhurbaşkanlığına aday oldu ve 16 Mayıs 1993 tarihinde yapılan üçüncü tur oylamada koalisyon ortağı SHP'nin desteğiyle dokuzuncu cumhurbaşkanlığına seçildi. CHP bu seçimlerde İsmail Cem'i aday gösterdi. DYP-SHP hükûmeti erdi. 3 Haziran 1993 tarihinde Tansu Çiller, DYP Genel Başkanı seçildi. 6 Haziran 1993 tarihinde ise SHP Genel Başkanı İnönü, Eylül ayındaki kurultayda aday olmayarak siyaseti bırakacağını açıkladı. 25 Haziran 1993 tarihinde, Tansu Çiller başbakanlığında yeni DYP-SHP hükûmeti göreve geldi. Eylül ayındaki kurultayda Murat Karayalçın, SHP'nin başına geçti.

Çetin dönemi: 1995

Hikmet Çetin

30 Eylül 1994 tarihinde SHP ile CHP arasında "bütünleşme ön protokolü" imzalandı. 6 Kasım 1994 tarihinde de SHP Genel Başkanı Murat Karayalçın ile CHP Genel Başkanı Deniz Baykal, "Birleşme Protokolu"nü imzaladılar. Bütünleşme Kurultayı'nın 28 Ocak 1995 tarihinde yapılması kararlaştırıldı. Ancak Deniz Baykal ile Karayalçın genel başkanlık ve birleşmenin hangi partinin çatısı altında olacağı konusunda anlaşamayınca kurultay gerçekleştirilemedi. Daha sonra Murat Karayalçın ve Deniz Baykal, Hikmet Çetin ismi üzerinde uzlaştılar. 18 Şubat 1995 tarihinde 26. birleşme kurultayında 1003 delege birleşmenin CHP, 635 delege de SHP çatısı altında olması yönünde oy kullandı. Bunun üzerine hemen toplanan SHP Kurultayı'nda 121'e karşı 508 oy ile parti feshedildi ve CHP'ye katılım kararı alındı. Hikmet Çetin oybirliğiyle CHP Genel Başkanı seçildi. Hikmet Çetin, CHP'nin 5. Genel Başkanı oldu. Birleşme sürecinde CHP Genel Sekreteri Ertuğrul Günay, partiden istifa etti, yerine Adnan Keskin getirildi. Birleşmeden sonra 25 Şubat'ta yapılan seçimde Adnan Keskin tekrar genel sekreter oldu.

27. Kurultay 9 Eylül 1995 tarihinde yapıldı. Kurultaya genel başkanlık tartışmaları arasında girildi. Hikmet Çetin'in aday olmadığı kurultayda Murat Karayalçın ile Deniz Baykal çekişti. Baykal 681 oy alarak CHP'nin yeni genel başkanı oldu. Karayalçın 309 oyda kaldı. Parti Meclisi seçimine 3 liste ile gidildi. Bu seçimi de Deniz Baykal'ın listesi kazandı. Karayalçın listesinden İsmail Cem ve Hasan Fehmi Güneş, listeyi deldiler. Genel sekreterliğe de Adnan Keskin getirildi.

CHP'nin 1990'larda katıldığı hükûmetler:

• I. Tansu Çiller Hükümeti (25 Haziran 1993 - 5 Ekim 1995)
• III. Tansu Çiller Hükümeti (30 Ekim 1995 - 6 Mart 1996)

Haziran 1995'te İstanbul Emniyet Müdürü Necdet Menzir'in İnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanı CHP'li Algan Hacaloğlu ilgili söyledikleri sözler, hükûmet ortakları arasında gerilime ve nihayetinde hükûmetin dağılmasına neden oldu.

II. Baykal dönemi: 1995-1999

9 Eylül 1995'teki kurultayda ise Deniz Baykal genel başkanlığa tekrar seçildi. DYP genel başkanı Tansu Çiller'in kurduğu azınlık hükûmeti TBMM'de güvenoyu alamayınca, 30 Ekim'de DYP ve CHP ülkeyi seçime götürecek yeni bir koalisyon hükûmeti kurdu. Bu hükûmette CHP Genel Başkanı Deniz Baykal, Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı olarak yer aldı. TBMM seçimlerin 24 Aralık 1995'te yenilenmesi kararını aldı. 24 Aralık 1995 milletvekilliği seçimlerinde CHP yüzde 10 barajını aşarak TBMM'ye girdi. CHP, %10.71 oyla 49 milletvekili elde etti. Öte yandan DSP %14.64 oy aldı.

30 Haziran 1997 tarihinde kurulan ANAP-DSP-DTP azınlık koalisyonu hükûmetini CHP dışarıdan destekledi. Kasım 1998'de Türkbank skandalı sırasında Mesut Yılmaz tartışmaya açılınca CHP hükûmete gensoru verdi ve koalisyonu düşürdü. Uzun süren hükûmet çalışmaları sonucunda DYP, DSP Genel Başkanı Bülent Ecevit başbakanlığında kurulacak bir azınlık hükûmetine destek vereceğini açıkladı ve Ecevit 11 Ocak 1999 tarihinde 21 yıl sonra tekrar başbakan oldu. Başbakanlığı sırasında Abdullah Öcalan, Kenya'nın başkenti Nairobi'de yakalanarak Türkiye'ye getirildi.

1999 genel seçimlerinde iş birliğine girmek amacıyla Demokratik Halk Partisi ile müzakerelerde bulunmuş ve kamuoyunca tanınmayan DEHAP'lı 20 ismin kendileri tarafından seçilip CHP listelerinden seçime girmelerini önermiş; ancak müzakereler başarısızlıkla sonuçlanmıştır. CHP %8.71 oy alarak tarihinde ilk kez baraj altında kaldı. Deniz Baykal seçim yenilgisinden kendinin sorumlu olduğunu belirterek 22 Nisan 1999'da genel başkanlıktan istifa etti. Parti Meclisi, Cevdet Selvi'yi genel başkan vekilliğine getirdi ve olağanüstü kurultay kararı aldı.

Öymen dönemi: 1999-2000

22 Mayıs 1999 tarihinde yapılan 9. Olağanüstü Kurultay'da Altan Öymen, Hasan Fehmi Güneş, Murat Karayalçın, Ertuğrul Günay, Hurşit Güneş genel başkanlık için yarıştılar. Üçüncü turda 521 oy alan Öymen, CHP'nin 6. genel başkanı oldu. Hasan Fehmi Güneş'e 508 oy çıktı. Parti Meclisi seçimlerinde liste konusunda gelişen olaylar nedeniyle, seçimleri kazananlar istifa ettiler ve 26 Haziran 1999 tarihinde 10. Olağanüstü Kurultay'a gidildi. Genel Başkan Altan Öymen'in listesi delindi ve 60 kişilik Parti Meclisinde Baykal ekibi çoğunluğu elde etti. Parti Meclisinde yapılan seçimlerde 20 kişilik MYK'ya, kendi listesinden yalnızca 5 kişinin girmesi sonrasında, Öymen, 30 Eylül 2000 tarihinde olağanüstü kurultaya gidileceğini duyurdu. Bu tarihte yapılan kurultayda genel başkanlık için Altan Öymen yeniden aday olurken, eski Genel Başkan Deniz Baykal ile Hasan Fehmi Güneş ve Kocaeli Belediye Başkanı Sefa Sirmen de adaylığını açıkladı. 30 Eylül 2000 tarihindeki 11. Olağanüstü Kurultayda, Deniz Baykal üçüncü turda yeniden liderliğe seçildi.

III. Baykal dönemi: 2000-2010

30 Eylül 2000 tarihinde toplanan 11. Olağanüstü Kurultay'da Baykal genel başkanlığa döndü. genel sekreterliğe ise Önder Sav seçildi.

CHP 2001 ekonomik krizinden hükûmeti sorumlu tutarak kampanya çalışmalarını sürdürdü. Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakanı Kemal Derviş için önceleri YTP'ye geçeceği söylense de Ağustos ayında CHP'ye katıldı. Diğer partilerden ayrılan 3 milletvekili de CHP'ye katılarak partinin TBMM'de temsil edilmesini sağladı. TBMM Ağustos ayında toplanarak 3 Kasım'da erken seçim kararı aldı. Bu dönemde Türk-İş başkanı Bayram Meral, sanatçı Zülfü Livaneli ve ilahiyatçı Yaşar Nuri Öztürk partiye katıldı.

2002 genel seçimleri

CHP'nin 2002 genel seçimlerinde şehirlere göre aldığı oy oranları (açık kırmızı en az, koyu kırmızı en fazla olacak şekilde)

3 Kasım 2002 genel seçimlerinde Recep Tayyip Erdoğan liderliğinde Adalet ve Kalkınma Partisi tek başına iktidara geldi. AK Parti seçimlerde yüzde 34.4 oy oranıyla 363 milletvekilliği kazanırken CHP yüzde 19.39'la 178 milletvekilliğinde kaldı. Kalan milletvekilliklerini bağımsızlar kazandı. Diğer partilerin hiçbiri yüzde 10 barajını aşamadı.

İktidardaki AK Parti Genel Başkanı Recep Tayyip Erdoğan siyasi yasaklı olduğu için hükûmeti Abdullah Gül kurdu. Aralık ayında Yüksek Seçim Kurulu Siirt ilindeki seçimleri bağımsız milletvekili Fadıl Akgündüz'ün yolsuzluk iddiaları yüzünden iptal etti ve 1 AK Parti, 1 CHP, 1 de bağımsız 3 milletvekilinin üyeliği düştü. 9 Mart 2003'te bu ilde seçimler yenilendi ve 3 milletvekilliğini de AK Parti kazandı. Erdoğan'ın siyasi yasağının kalkması için mecliste yapılan anayasa değişikliğine CHP destek verdi. Erdoğan, 9 Mart'ta Siirt'ten milletvekili seçilerek 15 Mart'ta başbakanlık koltuğuna oturdu.

Ana muhalefetteki CHP ile iktidardaki AK Parti arasındaki ilk ciddi tartışma 1 Mart 2003 tarihindeki Irak'a tezkere oylamasında ortaya çıktı. 1 Mart 2003 tarihinde CHP ve AK Parti'li bir grup milletvekilinin oylarıyla hükûmet tezkeresi reddedildi. 2003 yılı Ekim ayında yapılan 30. Olağan Kurultay'da Baykal tekrar genel başkan olarak seçildi. Tüzük değişikliği, tartışmalara sebep oldu ve Kemal Derviş parti meclisine girdi. 2004 yerel seçimlerinde AK Parti %41 oy alırken CHP %18'e oranında oy aldı.

Mustafa Sarıgül Deniz Baykal'a karşı parti içi muhalefet hareketi başlattı. CHP'yi iktidara taşıyacağı söylemiyle Anadolu'yu dolaşmaya başladı. Deniz Baykal 3 Temmuz 2004 tarihinde 12. Olağanüstü kurultayı topladı. 781 oyla güvenoyu alarak görevini sürdürdü. Yeni Türkiye Partisi kendini feshetti ve CHP'ye katıldı. Sarıgül ise muhalefetini sürdürdürerek mitinglere devam etti. Bunun üzerine yönetim Sarıgül'ü disiplin kuruluna sevk etti. Kurul Sarıgül'ün ihracını 7'ye karşı 8 oyla reddetti. Deniz Baykal kararın rüşvetle alındığını belirterek 29 Ocak 2005 tarihinde Olağanüstü Kurultayı toplayacağını söyledi. Baykal ve Sarıgül'ün yarıştığı 13. Olağanüstü Kurultay şiddetli tartışmalar sahne oldu. Baykal 674 oyla yeniden genel başkan seçildi. Kurultaydan sonra Sarıgül, 24 Mart 2005'te, CHP Yüksek Disiplin Kurulu tarafından "Kurultayı arbede ve şiddet ortamına çevirdiği" gerekçesiyle CHP'den ihraç edildi.

19-20 Kasım 2005 tarihlerinde toplanan 31. Olağan Kurultay'da Deniz Baykal 1158 oyun tamamını alarak genel başkanlığına devam etti.

2007 cumhurbaşkanlığı seçimleri döneminde oylamalara en az 367 kişinin katılması gerektiği, aksi halde sonucun geçersiz olacağı iddia edildi. İddiaya göre 354 sandalyeye sahip olan olan iktidar partisi, tek başına kendi oylarıyla cumhurbaşkanı seçemeyecekti. Aynı dönemde ana muhalefet lideri Deniz Baykal, iktidar partisinin uzlaşma olmadan kendi adayını çıkarması durumunda oylamalara katılmayacaklarını ve 367 tartışmalarının ciddiye alınması gerektiğini söyledi. AK Parti dönemin dışişleri bakanı olan Kayseri milletvekili Abdullah Gül'ü aday gösterdi. İlk tur oylama 27 Nisan'da yapıldı. Toplam 361 oy kullanılırken, Abdullah Gül 357 oy aldı. Oylamanın hemen sonrasında, CHP 367 iddiasıyla seçimi Anayasa Mahkemesine taşıdı. Aynı günün akşamı Genelkurmay Başkanlığı internet sitesine, daha sonra e-muhtıra olarak anılacak, bir basın açıklaması konuldu. Anayasa Mahkemesi 1 Mayıs'ta verdiği kararla, 367 iddiasını kabul ederek yapılan birinci tur oylamayı iptal etti. Olayın ardından Anayasa'da bazı değişiklikler yapıldı. Genel seçimlerin yapılma süresi beş yılda birden, dört yılda bire düşürüldü. Cumhurbaşkanının meclis tarafından değil, halk tarafından iki turlu oylamayla seçilmesi kararlaştırıldı; yedi yıl olan görev süresi beş yıla düşürülerek, iki kez seçilebilmesinin önü açıldı. Değişiklik paketi mecliste 376 oyla kabul edildi. Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer, yapılan değişiklikleri "rejimi sıkıntıya sokar" eleştirisiyle veto etti. Değişiklik paketi aynı şekilde tekrar sunularak 370 oyla kabul edildi. Anayasa değişiklikleri, 21 Ekim 2007 tarihinde yapılan halk oylamasında, %68,95'lik kabul oyuyla yürürlüğe girdi.

2007 genel seçimleri

CHP'nin 2007 genel seçimlerinde şehirlere göre aldığı oy oranları (açık kırmızı en az, koyu kırmızı en fazla olacak şekilde)

2007 seçimlerinde CHP oyların %20.88'ini alarak ikinci oldu. Buna karşın iktidardaki AK Parti oyların %46.58'ini alarak, 341 milletvekilliği kazandı. CHP 112 milletvekili kazandı. 112 milletvekilinin 13'ü DSP ile yapılan ittifak kapsamında seçildi, ayrılmaları ile CHP yeni döneme 99 milletvekili ile başladı. Basın ve parti içi muhalefet bu sonuçlardan dolayı Deniz Baykal'a sert eleştirilerde bulundular, ancak seçimlerden iki gün sonra gazetecilerin karşısına geçen Deniz Baykal istifa etmeyeceğini açıkladı.

CHP'nin boykot ettiği oylamaların üçüncüsünde, 28 Ağustos 2007 tarihinde AK Parti Kayseri milletvekili Abdullah Gül, Türkiye Cumhuriyeti'nin 11. cumhurbaşkanlığına seçildi. CHP yeni cumhurbaşkanı ile zorunlu haller dışında temaslarının olmayacağını açıkladı. 2008 yılının Ocak ayında Başbakan Recep Tayyip Erdoğan tarafından gündeme getirilen üniversitelerde baş örtüsü serbestisi önerisine muhalefet partilerinden MHP destek verirken, CHP şiddetle karşı çıktı. Anayasa değişikliği Şubat ayı başlarında Meclis'ten geçerken CHP, Anayasa Mahkemesi'ne başvurdu. 5 Haziran 2008 tarihinde Anayasa Mahkemesi CHP'nin talebini kabul ederek başörtüsü serbestisini engelledi.

Mart 2008'de yapılan CHP 32. Olağan Kurultayı öncesinde bir önceki dönemin grup başkanvekili, Samsun milletvekili Haluk Koç genel başkan aday adaylığını açıkladı. 26-27 Nisan 2008 tarihlerinde, Ankara'da yapılan 32. Olağan Kurultay'da aday adaylarından hiçbiri aday olabilmek için gerekli 253 imzayı toplayamayınca 1016 delegenin imzası ile seçimlere tek aday olarak giren Deniz Baykal genel başkanlık seçiminde 1105 oyun 1021'ini alarak onuncu defa CHP Genel Başkanı seçilmeyi başardı. 21 Aralık 2008 tarihinde Ankara'da toplanan CHP 14. Olağanüstü Kurultayı'nda program ve tüzük değişiklikleri ele alındı. 1994'ten bu yana kullanılan parti programı değiştirildi.

2009 yerel seçimlerine yaklaşılırken SHP genel başkanı Murat Karayalçın partisinin genel başkanlığından ayrılarak 5 Aralık 2008 tarihinde CHP'ye katıldı ve partinin Ankara büyükşehir belediye başkan adayı oldu. 2009 yerel seçimlerinde CHP, kazandığı %23.12'lik oranla Türkiye genelindeki oy oranını %2.24 artırdı. CHP, İstanbul büyükşehir belediye başkanlığı seçimlerinde, 2004'teki oy oranının üstüne %7.88 oy oranı ekledi ve geçen seçimlerde AK Parti ile olan farkı %16.4'ten %7.54'e indirdi. Bu sonuçların alınmasından sonra CHP İstanbul il başkanı Gürsel Tekin ve belediye başkanı adayı Kemal Kılıçdaroğlu parti içinde ve kamuoyunda daha çok ön plana çıktı.

Kılıçdaroğlu dönemi ve parlamenter sistem: 2010-2017

Kemal Kılıçdaroğlu

Genel Başkan seçilmesi

22-23 Mayıs 2010 tarihlerinde toplanacak olan 33. Olağan Kurultay'a iki haftadan az bir süre kala genel başkan Deniz Baykal, yine bir CHP milletvekili olan Nesrin Baytok ile birlikte yer aldığı öne sürülen kasetin metacafe.com adlı internet sitesinde 7 Mayıs 2010 tarihinde yayınlanması sonucu, 10 Mayıs 2010 tarihinde düzenlediği basın açıklamasıyla yaklaşık 15 yıl 8 ay sürdürdüğü CHP genel başkanlığı görevinden istifa ettiğini duyurdu. İstifadan iki gün sonra parti sözcüsü Mustafa Özyürek, Baykal'ın kurultaya katılmayacağını ve Baykal'ın gönlündeki ismin de herkesin olduğu gibi CHP grup başkanvekili Kemal Kılıçdaroğlu olduğunu söyledi. Kılıçdaroğlu ise, istifanın ve Özyürek'in açıklamasının ardından, parti içi dengeleri gözeterek iki kez kurultayda aday olmayacağını söyledi. Deniz Baykal'ın istifasının ardından, Deniz Baykal'ın evinde çeşitli Merkez Yönetim Kurulu üyeleri ve milletvekilleri ile partinin geleceğinin konuşulduğu görüşmelerde genel sekreter Önder Sav, parti üyelerine Deniz Baykal'ı geri getireceklerini söyledi. Ancak Kemal Kılıçdaroğlu, kurultaya beş gün kala partinin hâlâ genel başkan adaysız kalmasından rahatsız olan birçok partilinin isteğini ve halkın desteğini göz önünde bulundurarak, 17 Mayıs 2010 tarihinde CHP grup başkanvekilliğinden istifa ettiğini ve 33. Olağan Kurultay'da aday olacağını açıkladı.

Deniz Baykal'ın genel başkanlık için Kemal Kılıçdaroğlu'nu önermesine rağmen bu öneriyi reddeden Önder Sav, Kemal Kılıçdaroğlu'nun ertesi günkü sürpriz adaylığından sonra onu destekleyen ilk kişi olmuş ve Deniz Baykal'la beraber birçok CHP'liyi şaşırtmıştır. Deniz Baykal bu konudaki kırgınlığını, "Ben de bu süreçte Kemal Kılıçdaroğlu’nun olabileceğini önermiştim ancak benim bu önerime karşı çıkanlar, bugün yan yana geldiler. ...gizlendi ve basından öğrendik. Kaçırarak, yok sayarak yapmaları hoş olmadı. ...Yapılış biçimi dışında bir yanlış yok." sözleriyle açıklamıştır.

Sav'ın ardından, öncelikle diğer grup başkanvekilleri Kemal Anadol ve Hakkı Süha Okay'ın desteğini alan Kılıçdaroğlu; ardından sırasıyla 60 CHP milletvekilinin, 18 Mayıs günü Ağrı, Antalya, İzmir ve Samsun dışındaki 77 il başkanının ve 19 Mayıs günü de bu 4 il başkanının desteğini almıştır. 22 Mayıs'ta yapılan 33. Olağan Kurultay'da Kemal Kılıçdaroğlu 1249 delegenin 1200'ünün imzasıyla tek aday olarak seçime girdi ve kullanılan 1197 oyun geçerli olan 1189'unu alarak CHP'nin 7. genel başkanı oldu. Kurultayda dikkat çeken bir başka önemli hususta kamuoyunda "küskünler" olarak bilinen bazı eski sosyal demokrat ve sol görüşlü siyasetçilerin kurultaya katılması ve birlik mesajları vermesidir. Kılıçdaroğlu, 1 Haziran'daki ilk grup konuşmasından önce Tunceli bağımsız milletvekili Kamer Genç ile DSP milletvekili Emrehan Halıcı'ya parti rozetlerini taktı. 2 milletvekilinin de katılımı ile CHP'nin sandalye sayısı 99'a yükselirken bağımsız milletvekili sayısı 10'a düştü.

2010 halkoylaması

12 Eylül 2010 halkoylamasından 4 ay önce genel başkan olan Kılıçdaroğlu, genel başkan olduktan sonra yurt gezisine çıktı. Bu yurt gezilerinde halkın sorunlarını dinledi ve teşkilatını yerinde denetledi. Bu atmosferde halkoylamasında hazırlandı. Halkoylamasında Adalet ve Kalkınma Partisi'nin istediği sonuç çıktı. Anayasa değişiklikleri %58 oranla kabul edildi. 11 Kasım 2010 tarihinde Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı Abdurrahman Yalçınkaya, CHP'ye 2008 yılında Olağanüstü Tüzük Kurultayı'nda yapılan değişikliklerin uygulanarak yönetimin buna göre düzenlenmesi gerektiğini belirten bir yazı gönderdi. Bunun üzerine Kılıçdaroğlu Mayıs ayında seçilen Merkez Yönetim Kurulunu dağıttı. Yerine, tüzük gereğince Genel Başkan, Genel Başkan yardımcıları ve Genel Sekreter'den oluşan yeni MYK'yı açıkladı. Bu MYK'da Genel Sekreter Önder Sav'a yer vermedi. Böylece Önder Sav'ın 10 yıl süren Genel Sekreterlik görevi son buldu. 17 Kasım 2010 tarihinde Parti Meclisinin yeniden seçilmesi için Olağanüstü Kurultay'a çağırdı. Yapılan PM seçiminde Önder Sav, Kemal Anadol, Hakkı Süha Okay gibi partinin önemli isimleri liste dışında kaldı.

2011 genel seçimleri ve 34. Kurultay

CHP'nin 2011 genel seçimlerinde şehirlere göre aldığı oy oranları

2011 genel seçimlerinde CHP önceki seçimlere göre oylarını 4 milyon artırdı ve 25,98 oy alarak mecliste 135 sandalyeye sahip oldu. Ana muhalefet olarak kalmaya devam etti. CHP'den milletvekili seçilen Mustafa Balbay ile Mehmet Haberal'in tahliyelerinin reddedilmesiyle 28 Haziran'da Kılıçdaroğlu, CHP'nin basına kapalı grup toplantısından sonra yaptığı açıklamada, "Halkın seçtiği milletvekillerinin yemin etmesine izin vermeyen, antidemokratik ve hukuk dışı uygulamaların parçası olmayacaklarını" ifade etti ve "Bu anlayış, ilke ve demokrasi inancıyla yeminleri engellenen milletvekili arkadaşlarımıza yemin etme yolu açılmadıkça, biz CHP milletvekilleri de yemin etmeyeceğiz." diye ekledi. TBMM'de yeni dönemin ilk oturumu ve yemin töreni 28 Haziran'da yapıldı fakat CHP, Genel Kurul'a katılmasına rağmen geçici meclis başkan olan Oktay Ekşi hariç diğer CHP'liler yemin etmedi. 8 ve 11 Temmuz 2011 tarihlerinde AK Parti ve CHP arasında yapılan görüşmelerin ardından iki parti anlaşmaya varınca CHP'li milletvekilleri, 11 Temmuz'da Genel Kurul'a "Egemenlik Milletindir" pankartıyla gelerek yemin ettiler.

30 Mart 2012 tarihinde yapılan olağanüstü kurultayda CHP tüzüğü yenilendi. Ön seçim zorunlu hale getirildi. %33 kadın kotası getirildi. %10 gençlik kotası konuldu. Kemal Kılıçdaroğlu, 17-18 Temmuz 2012 tarihinde yapılan 34. Olağan Genel Kurultayda 1164 oyun tamamını alarak yeniden genel başkanlığa seçildi.

2014 seçimleri ve 18. Olağanüstü Kurultay

5 Eylül 2014 tarihinde Ankara'da gerçekleştirilen CHP 18. Olağanüstü Kurultayı'nda Muharrem İnce ve Kemal Kılıçdaroğlu.

Cumhuriyet Halk Partisi, 2014 cumhurbaşkanlığı seçiminde Milliyetçi Hareket Partisi ile ortak aday çıkarma kararı aldı ve İslam İşbirliği Teşkilatı eski genel sekreteri Ekmeleddin İhsanoğlu'nu aday gösterdi.

Ekmeleddin İhsanoğlu'nun seçimlerde %38,44 oy alarak kaybetmesi üzerine CHP'de muhalifler hareketlendi. Genel Başkan Kemal Kılıçdaroğlu muhaliflerin olağanüstü kurultay için yeterli imzayı bulamayacağını düşünerek tüzüğün kendine verdiği yetkiyle kurultayı toplama kararı aldı. Aynı gün CHP Yalova Milletvekili ve Grup Başkanvekili Muharrem İnce, yapılacak 18. Olağanüstü Kurultay'da Kemal Kılıçdaroğlu'na karşı adaylığını açıkladı. 5 Eylül 2014'te Ankara'da düzenlenen kurultayda Kılıçdaroğlu 740 oyla tekrar genel başkan seçildi, İnce 415 oy aldı.

2015 genel seçimleri

CHP'nin 2015 genel seçimlerinde açıkladığı Yaşanacak Bir Türkiye bildirgesini açıklaması.

Yaşanacak Bir Türkiye logosu

CHP'nin Haziran 2015 genel seçimlerinde şehirlere göre aldığı oy oranları

CHP'nin Kasım 2015 genel seçimlerinde şehirlere göre aldığı oy oranları (açık kırmızı en az, koyu kırmızı en fazla olacak şekilde)

Parti Meclisinin aldığı karar doğrultusunda 29 Mart 2015 tarihinde, 7 Haziran 2015'te düzenlenecek milletvekilliği seçimleri için partinin adaylarını belirlemek üzere ön seçim düzenlendi. İl seçim kurullarının gözetiminde 45 seçim bölgesinde gerçekleştirilen ön seçimde Genel Başkan Kılıçdaroğlu İzmir 2'nci bölgeden oyların yaklaşık yüzde 85'ini alarak birinci çıkmayı başarırken, 11 milletvekili aday listelerine giremedi.

7 Haziran 2015 tarihinde yapılan genel seçimlerde yaklaşık %25 oy alan CHP, 132 milletvekilliği kazandı. 2011 seçimlerine göre oy kaybı yaşansa da, CHP seçmeninin seçim barajını geçmesi için HDP'ye stratejik oy vermiş olduğunun yaygın olarak kabullenilmesi nedeniyle 'yenilgi psikolojisi' hissedilmedi. Buna rağmen CHP Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde siyasi olarak neredeyse yok oldu. İktidardaki Adalet ve Kalkınma Partisi'nin TBMM'deki sayısal üstünlüğü kaybettiği seçimlerin ardından, Kılıçdaroğlu, MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli'ye birlikte hükûmet kurmaları halinde başbakan olması yönünde çağrıda bulundu. CHP liderinin kendine yaptığı "başbakanlık" teklifine Bahçeli olumsuz yanıt verdi.

Cumhurbaşkanı'nın hükûmeti kurma yetkisi verdiği AK Parti Genel Başkanı Ahmet Davutoğlu, 13 Temmuz'da koalisyon görüşmeleri kapsamında Kılıçdaroğlu ile bir araya geldi. Böylece Türkiye'de, 16 yıl sonra ilk defa hükûmet kurulması için koalisyon görüşmeleri gerçekleştirilmiş oldu. Hükûmet kurma girişimlerinin başarısızlıkla sonuçlanması üzerine Davutoğlu, 63. Hükûmet'i kurma görevini Cumhurbaşkanı Erdoğan'a 18 Ağustos'ta iade etti. Erdoğan, Davutoğlu dışında ikinci kez hükûmeti kurma görevlendirmesi yapmadı ve 26 Ağustos'ta anayasa gereği yenileme seçimi yapılması kararı verdi. 1 Kasım'da yapılacak seçimlere kadar görev yapacak seçim hükûmetinde Anayasa gereği tüm partilerin hükûmette temsil edilmesi zorunluluğu vardı. Davutoğlu, TBMM'de temsil eden partilerden kendi belirledikleri isimlere bakanlık önerisi yaptı. CHP ve MHP, bu süreçte hükûmete bakan vermeyeceğini açıkladı. 1 Kasım'da yenilenen seçimde, AK Parti yüzde 49 oya çıkarak 317 milletvekili ile tekrar tek başına iktidar oldu. CHP'nin oyları ise yüzde 25'e çıktı.

16 Ocak 2016 tarihinde düzenlenen Cumhuriyet Halk Partisi'nin (CHP) 35. Olağan Kurultayı'nda Genel Başkanlık seçimine tek aday olarak giren Kemal Kılıçdaroğlu, 1238 delegeden 960'ının oyunu alarak 4. kez genel başkan seçildi.

15 Temmuz darbe girişimi

Ana madde: 15 Temmuz Darbe Girişimi

CHP, 15 Temmuz darbe girişiminin (2016) ardından, 21 Temmuz'da Türkiye genelinde ilan edilen olağanüstü hâle karşı çıktı. 24 Temmuz 2016'da partilerüstü Taksim Mitingi düzenlendi. Darbe girişimi sonrasında başlatılan ve 'Demokrasi Nöbeti' olarak adlandırılan darbe karşıtı gösterilerin sonuncusu olan 7 Ağustos'taki Yenikapı Mitingi'ne Cumhurbaşkanı Erdoğan, Başbakan Binali Yıldırım, CHP Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu, MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli, eski Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ve Genelkurmay Başkanı Hulusi Akar da katıldı. HDP ise davet edilmedi.

15 Temmuz darbe girişiminin ardından Devlet Bahçeli'nin cumhurbaşkanlığı sistemi açıklaması ile AK Parti ve MHP heyetleri arasında başlayan görüşmeler sonucunda AK Parti'nin hazırladığı teklif TBMM Anayasa Komisyonuna geldi. Cumhuriyet Halk Partisi, 18 maddelik yasa tasarısının, hem TBMM'deki görüşmeleri sırasında, hem de, tasarının doğrudan yürürlüğe girmesi için gerek olan 367 barajının altında kalması nedeniyle 16 Nisan 2017 tarihinde yapılan referandum öncesinde tasarıya karşı sert bir muhalefet yürüttü. Yüksek Seçim Kurulu'nun mühürsüz oyları geçerli saymasının yasaya aykırı olduğunu savunan CHP'nin referandumun iptali için YSK'ya yaptığı başvuru reddedildi.

2017'deki Adalet Yürüyüşü sırasında Kemal Kılıçdaroğlu

Kılıçdaroğlu dönemi ve başkanlık sistemi: 2017-2023

Adalet Yürüyüşü

Ana madde: Adalet Yürüyüşü (2017)

15 Haziran–9 Temmuz 2017 tarihleri arasında, Kılıçdaroğlu öncülüğünde başlayıp çeşitli isimlerin ve grupların katılımıyla büyüyen, Ankara'dan İstanbul'a kadar, "adalet" talebiyle Adalet Yürüyüşü gerçekleştirildi. Kılıçdaroğlu yürüyüş kararını, 14 Haziran 2017'de Millî İstihbarat Teşkilatı'na ait TIR'ların görüntülerini Cumhuriyet gazetesinin eski genel yayın yönetmeni Can Dündar'a verdiği suçlamasıyla yargılanan CHP İstanbul Milletvekili Enis Berberoğlu'nun yirmi beş yıl hapis cezası alması ve tutuklanmasına kararı verilmesi sonrasında aldı. Yürüyüşün nedenleri arasında 15-16 Temmuz 2016 tarihleri arasında Türk Silahlı Kuvvetleri bünyesinde kendilerini Yurtta Sulh Konseyi olarak tanımlayan bir grup asker tarafından gerçekleştirilen darbe girişiminden sonra çıkarılan kanun hükmünde kararnamelerin uzun süreli olması, bu yetkinin FETÖ ile mücadelenin önüne geçilip bütün muhalif kesimlerle mücadeleye dönüşmesi, milletvekillerin tutuklanması, üniversite hocalarının (barış bildirisine imza atanlar dahil) meslekten atılması da gösterildi. Yürüyüş, 15 Haziran 2017'de Ankara'da Güven Park'ta başladı ve 9 Temmuz 2017'de Maltepe'de sonlandı. 420 kilometrelik yolu 25 günde yürüyen Kılıçdaroğlu, yürüyüşün sonunda Maltepe'de bir miting de düzenledi.

2018 genel seçimleri ve 36. Kurultay

CHP'nin adayı Muharrem İnce'nin 2018 Türkiye cumhurbaşkanlığı seçimi için aday ilan edildiği an.

3-4 Şubat 2018 tarihlerinde Ankara'da yapılan 36. Kurultay'da, 1237 geçerli oydan 790'ın oyunu alan Kemal Kılıçdaroğlu yeniden genel başkan seçildi. Muharrem İnce ise 447 oyda kaldı. Parti Meclisi (PM) seçiminde ise Kılıçdaroğlu'nun anahtar listesinde olup da delegeden yeterli oyu alamayan aralarında Sezgin Tanrıkulu ve Mehmet Bekaroğlu'nun da olduğu 7 kişi liste dışı kaldı. Diğer yandan Kılıçdaroğlu'nun listesine almadığı Genel Başkan Yardımcısı Erdal Aksünger ve eski Genel Başkan Yardımcısı Gökhan Günaydın ile milletvekilleri, Tuncay Özkan, Haluk Pekşen, Ali Şeker, Gaye Usluer ve Necati Yılmaz listeyi delerek PM'ye girdi.

TBMM, 20 Nisan 2018 tarihinde 381 milletvekilinin oyuyla cumhurbaşkanı ve milletvekili seçimlerinin 3 Kasım 2019 tarihi yerine 24 Haziran 2018 tarihinde yapılacağını kararlaştırdı. Erken seçim kararının ardından "ortak cumhurbaşkanı adayı" arayışı sonuçsuz kalan ve her partinin kendi adayıyla cumhurbaşkanlığı için yarışmasında karar kılan muhalefet partileri, parlamento seçimlerinde ise ittifakla seçime gitme kararı aldı. Millet İttifakı, 5 Mayıs 2018 tarihinde Kemal Kılıçdaroğlu, İYİ Parti Genel Başkanı Meral Akşener, Saadet Partisi Genel Başkanı Temel Karamollaoğlu ve Demokrat Parti Genel Başkanı Gültekin Uysal'ın Partiler Arası Seçim İşbirliği Bildirisi'ni imzalamalarıyla kuruldu.

Cumhuriyet Halk Partisi milletvekilleri Öztürk Yılmaz ve Didem Engin, 20 Nisan 2018'de Cumhurbaşkanlığı'na aday adayı olduklarını ilan etti. Parti Sözcüsü Bülent Tezcan, Yılmaz ve Engin'in açıklamalarının ciddiye alınmaması gerektiğini belirtti. CHP Parti Meclisi, cumhurbaşkanı adayını belirleme yetkisini Genel Başkan Kemal Kılıçdaroğlu'na verdi. Kılıçdaroğlu, kendinin aday olmayacağını, belirlenecek aday için çalışacağını açıkladı. CHP, 4 Mayıs 2018 tarihinde 110 milletvekilinin imzasıyla aldığı grup kararıyla Muharrem İnce'yi aday gösterdi. Bir gün sonra İnce'nin adaylık başvurusu YSK'ya iletildi. Kılıçdaroğlu, 26 Mayıs 2018'de partisinin seçim bildirgesini açıkladı ve milletvekili adaylarını tanıttı.

24 Haziran 2018 tarihinde düzenlenen Cumhurbaşkanlığı seçiminin ilk turunda Recep Tayyip Erdoğan yeniden Cumhurbaşkanı seçilirken, CHP'nin adayı Muharrem İnce oyların %30,64'ünü alarak ikinci oldu. İnce'nin seçim gecesi kamuoyunun karşısına çıkmaması ve gazeteci İsmail Küçükkaya'ya gönderdiği "Adam Kazandı" mesajıyla Erdoğan'ın galibiyetini kabul etmesi, özellikle CHP tabanında tepkilere neden oldu. İnce'nin, kaybetmesine rağmen, hem 1983 genel seçimlerinden sonra ilk kez Türkiye çapında CHP'nin oy oranını %30'un üzerine taşıması, hem de partisinin milletvekilliği genel seçimlerindeki oyunun 8 puan üstünde oy alması dikkat çekici sayıldı.

Milletvekilliği seçimlerinde ise %22,65 oy oranı ile 146 milletvekilliği kazanıldı. Oyların önemli bir kısmının CHP'den geldiği Millet İttifakı, Türkiye genelinde %34'e yakın bir oy oranına ulaştı. Seçimlerin ardından, olağanüstü seçimli genel kurultay için imza kampanyası yapan ve aralarında eski Eskişehir Milletvekili ve Parti Meclisi Üyesi Gaye Usluer ile Bilecik Milletvekili Yaşar Tüzün'ün de bulunduğu "Çağrı Grubu"nun topladığı imzalar CHP Genel Merkezi tarafından olumsuz cevaplandı.

2019 yerel seçimleri

CHP Genel Başkanı Kılıçdaroğlu, Ankara Büyükşehir Belediye Başkanı Yavaş ve İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı İmamoğlu ile birlikte, Mart 2023

2018 genel seçimleri’nde uygulanan "ittifak" modelinin fiili olarak 31 Mart 2019 Yerel Seçimlerinde de sürmesinin etkisiyle Kemal Kılıçdaroğlu liderliğindeki CHP, önemli bir başarıya imza attı. CHP, büyükşehir belediye başkanlığı seçimlerinde 2014'e göre toplam oy oranını yüzde 13,5 artırarak, aday gösterdiği 19 belediyeden 11'ini kazandı. En büyük başarı ise 30 yıl aradan sonra İstanbul ve Ankara belediye başkanlıklarının kazanılması oldu. Böylece Türkiye'nin en büyük 3 kenti de CHP'li başkanların idaresine geçti.

İttifak modelinin, kentleşmenin yoğun ve sosyo-ekonomik düzeyin yüksek olduğu büyükşehirlerde en büyük avantajı sağladığı görülen CHP, İstanbul ve Ankara'nın dışında, çoğu Cumhur İttifakı'nın elinde olan Antalya, Adana, Mersin, Bilecik, Bolu, Kırşehir, Artvin ve Ardahan belediye başkanlıklarını da elde etti.

YSK'nın İstanbul İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı seçimlerini iptal etmesiyle siyasette yeni bir süreç başladı; 31 Mart'ta CHP adayı Ekrem İmamoğlu'nun kazandığı seçimler, 6 Mayıs 2019 günü YSK tarafından, "kamu görevlisi olmayan sandık kurulu başkan ve üyelerinin seçimde görevlendirilmesi" gerekçesiyle 4'e karşı 7 oyla iptal edildi. 23 Haziran 2019 tarihinde tekrar edilen seçimlerde, oyunu daha da artıran İmamoğlu elde ettiği yüzde 54,22 oy oranıyla tarihi sayılabilecek bir başarı elde etti. 1977'den sonra en yüksek oy oranıyla bu göreve seçilen başkan olan İmamoğlu, 1994'ten beri Milli Görüş-AK Parti çizgisindeki başkanlar tarafından yönetilen İstanbul Büyükşehir Belediyesi'ndeki bu geleneğe de son verdi.

37. Kurultay

Kurultayın logosu

28-29 Mart 2020 tarihinde yapılması planlanan 37. Olağan Kurultay, COVID-19 pandemisi nedeniyle 25-26 Temmuz'a ertelendi. Genel Başkan Kılıçdaroğlu, tek aday olarak girdiği genel başkanlık seçiminde 1318 delegeden 1251'inin oyunu alarak yeniden genel başkan seçildi. Bu kurultayda bütün delegelerin oy birliği ile İkinci Yüzyıla Çağrı Beyannamesi isimli bir manifesto kabul edildi.

İkinci Yüzyıla Çağrı Beyannamesi

"CHP’nin geçmişte yayımladığı “Halkçılık Programı, Dokuz Umde, 12 Temmuz Beyannamesi, İlk Hedefler Beyannamesi, Akgünlere” gibi belgelerinin günümüz koşullarındaki devamı niteliğinde" olduğu değerlendirilen 13 maddelik bu beyanname, 25 Temmuz 2020 tarihinde Kemal Kılıçdaroğlu tarafından halka ilan edildi.

• Yeni bir anayasa ile Güçlendirilmiş parlamenter sisteme geçilecektir.
• Başta Kürt sorununun TBMM öncülüğünde çözümü olmak üzere, Türkiye'nin toplumsal barış ve huzuru sağlanacaktır.
• Türkiye'nin tam bağımsızlığı, demokrasisi ve üniter yapısı güçlendirilecektir.
• Devlet yönetiminde ve toplumsal düzende liyakat sistemi hakim kılınacaktır.
• Seçim yasası değişecek, milletin vekilini millet seçecektir.
• Siyasi Ahlak Yasası çıkarılacaktır.
• Kamu İhale Kanunu, rekabet ve şeffaflığı sağlayacak şekilde yeniden düzenlenecektir.
• Sayıştay, gerçek işlevine kavuşturulacak, "Ulusal Vergi Konseyi" ve TBMM'de "Kesin Hesap Komisyonu" kurulacaktır.
• Güçlü bir stratejik planlama teşkilatı kurulacaktır.
• Eğitim sistemi, tüm bileşenlerin ortak çabasıyla yeniden yapılandırılacaktır.
• Gelecek nesiller için "Ekosistem Hakkı" korunacaktır.
• Güçlü sosyal devletin ilk adımı olarak "Aile Destekleri Sigortası Kurumu" kurulacaktır.
• Yeni bir "Merkez-Yerel" dengesi kurulacaktır.
• "Ortadoğu Barış ve İşbirliği Teşkilatı" kurulacaktır.

2023 genel ve cumhurbaşkanlığı seçimleri

Ayrıca bakınız: Kemal Kılıçdaroğlu'nun 2023 cumhurbaşkanlığı seçim kampanyası

Özel dönemi: 2023-günümüz

Ayrıca bakınız: Özel Gölge Kabinesi

Özgür Özel

2023 yılında yapılacak 38. Cumhuriyet Halk Partisi Olağan Kurultayı'nda genel başkanlık için aday olacağını açıkladı. CHP genel başkanı Kemal Kılıçdaroğlu, CHP'nin geleceği hakkında yaptığı açıklamalarda, partiyi "bilgili, birikimli iyi bir sosyal demokrata" devredeceğini söyledi. Ancak bu ifadeye tepki gösteren bazı partililer, Kılıçdaroğlu'nun partiyi demokratik bir şekilde yönetemediği eleştirilerinde bulundular. Özellikle Özgür Özel, Kılıçdaroğlu'nun bu tanımlamayı kendine ve diğer potansiyel rakiplere yönelik olarak yaptığını savundu. Özel, partinin iç demokrasisinin önemine vurgu yaparak, partinin liderinin demokratik yollarla seçilmesi gerektiğini dile getirdi. Ayrıca Kılıçdaroğlu'nun "ama görünür hale gelmesi lazım" ifadesine de tepki gösterdi ve böyle bir kişinin nerede olduğunu ve hangi görevlerde denendiğini sordu. Kemal Kılıçdaroğlu'nun "partiyi güvenli bir limana teslim etmek" benzetmesine de itiraz eden Özel, bu ifadeyi "O gemiyi tehlikeli sulara kim sürükledi?" sorusuyla eleştirdi.

5 Kasım 2023'te gerçekleştirilen kongrede rakibi ve mevcut genel başkan Kemal Kılıçdaroğlu karşısında 2. turda 812 oy ile CHP genel başkanı seçildi.

5 Kasım 2023 tarihinde Rize'de düzenlenen bir toplu açılış töreninde AK Parti Genel Başkanı ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Özel'in Selahattin Demirtaş ve Osman Kavala'ya selam vermesini sert bir dille eleştirdi. 6 Kasım 2023'te Özel, "Erdoğan'ın stresini anladığını ve bundan sonra her geçen günün Erdoğan için daha zor, kendileri için daha moralli olacağını" belirterek, Erdoğan'a "Cumhuriyet Halk Partisi'nden endişe etmeye devam etsin" şeklinde cevap verdi. 11 Kasım 2023 tarihinde de ana muhalefet partisi tarafından ilk kez kurulan 'gölge kabine' yapısını duyurarak I. Türkiye Gölge Kabinesi'ni MYK üyeleri arasından kurmuştur.

2024 yerel seçimleri

Türkiye 31 Mart 2024 tarihinde yerel yöneticilerini seçti. CHP bu seçimden 46 yıl aradan sonra birinci parti olarak çıktı ve "yerelde iktidar" konumuna geçti. Mevcut Büyükşehirlerinin Hatay hariç hepsini koruyup ek olarak Bursa, Balıkesir, Denizli, Afyon ve Manisa Büyükşehir Belediyelerini kazandı. Anadolu'nun iç kesimlerinde pek çok İl belediyesini kazanan CHP, Kırklareli Belediyesi ve Hatay Büyükşehir Belediyesini resmi olmayan sonuçlara göre kaybetti.

Cumhuriyet Halk Partili başbakanlar

#	Adı (Doğum-Ölüm)	Fotoğraf	Görev dönemi	Toplam görev süresi
1	İsmet İnönü (1884-1973)		1923-1924; 1925-1937; 1961-1965	16 yıl 11 ay 24 gün
2	Fethi Okyar (1880-1943)		1924-1925	3 ay 11 gün
3	Celâl Bayar (1883-1986)		1937-1939	1 yıl 3 ay 2 gün
4	Refik Saydam (1881-1942)		1939-1942	3 yıl 5 ay 14 gün
–	Ahmet Fikri Tüzer (vekâleten) (1878-1942)		1942	1 gün
5	Şükrü Saracoğlu (1887-1953)		1942-1946	4 yıl 29 gün
6	Recep Peker (1889-1950)		1946-1947	1 yıl 34 gün
7	Hasan Saka (1885-1960)		1947-1949	1 yıl 3 ay 38 gün
8	Şemsettin Günaltay (1883-1961)		1949-1950	1 yıl 3 ay 36 gün
9	Bülent Ecevit (1925-2006)		1974; 1977; 1978-1979	2 yıl 8 ay 29 gün

Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkan Vekilleri Listesi

Genel Başkan Vekilliği, partinin tek başına iktidar olduğu 1923-1950 yıllarında var olan bir makamdı. Makam ilk olarak 29 Ekim 1923'te partinin genel başkanı olan Gazi Mustafa Kemal (Atatürk)'ün cumhurbaşkanı seçilmesi üzerine oluşturuldu. Bundaki amaç ise genel başkan Gazi Mustafa Kemal (Atatürk)'ün cumhurbaşkanlığı ile parti genel başkanlığını aynı anda idare etmek istememesiydi. Mustafa Kemal (Atatürk) tarafından atanan ilk genel başkan vekili dönemin başbakanı İsmet Paşa (İnönü) olmuştur. 1950 seçimleri sonucunda İsmet İnönü cumhurbaşkanlığını kaybettiği için bu makama gerek kalmamış ve kaldırılmıştır.

#	Adı (Doğum-Ölüm)	Görev dönemi	Toplam görev süresi
1	İsmet İnönü (1884-1973)	19 Kasım 1923-1 Kasım 1937	13 yıl 11 ay 13 gün
2	Celâl Bayar (1883-1986)	1 Kasım 1937-25 Ocak 1939	1 yıl 2 ay 24 gün
3	Refik Saydam (1881-1942)	25 Ocak 1939-8 Temmuz 1942	3 yıl 5 ay 13 gün
-	Ahmet Fikri Tüzer (vekâleten) (1878-1942)	8-9 Temmuz 1942	1 gün
4	Şükrü Saracoğlu (1887-1953)	9 Temmuz 1942-7 Ağustos 1946	4 yıl 29 gün
5	Recep Peker (1889-1950)	7 Ağustos 1946-10 Eylül 1947	1 yıl 1 ay 3 gün
6	Hasan Saka (1885-1960)	10 Eylül 1947-16 Ocak 1949	1 yıl 4 ay 6 gün
7	Şemsettin Günaltay (1883-1961)	16 Ocak 1949-22 Mayıs 1950	1 yıl 4 ay 6 gün