Mir

**Mir**
Görev nişanı
Mir nişanı
Görev İstatistikleri
Görevin Adı	Mir
Kalkış	19 Şubat 1986 21.28.23 UTC Baykonur, SSCB
Görevin bitişi	23 Mart 2001 05.50.00 UTC
Mürettebat	28 uzun süreli mürettebat
Görevde	4.594 gün
Yörüngede	5.511 gün
Yörüngedeki tur sayısı	89.067
Dünya'dan en uzak	393 km
Dünya'ya en yakın	385 km
Periyot	89,1 dakika
Eğikliği	51,6 derece
Aldığı Yol	3.638.470.307 km
Yörüngedeki ağırlığı	124.340 kg
Yapısı

Mir uzay istasyonu

Mir (Rusça: Мир, anlamı: dünya veya barış), 1986 yılından 2001 yılına kadar alçak Dünya yörüngesinde kalan, Sovyetler Birliği ve ardından Rusya tarafından yönetilen uzay istasyonudur. İlk modülü 19 Şubat 1986'da uzaya gönderildi. İnsanlığın uzayda uzun süre düzenli olarak içinde yaşadığı ilk uzay araştırma istasyonudur. Yapılan uluslararası iş birliği sayesinde, çeşitli milletlerden uzay adamlarının kullanımına açıldı. Yörüngede 1986 ile 1996 yılları arasında gönderilen pek çok modül ile başarılı bir şekilde kenetlendi. 23 Mart 2001 tarihinde görevi sona erdi ve atmosfere girerek yanması sağlandı.

Tarihi

Mir, daha önce Sovyetler Birliği tarafından gönderilmiş olan Salyut serisi uzay istasyonları baz alınarak yapılmıştır (1971 yılından sonra yedi Salyut uzay istasyonu gönderilmişti). Esas olarak Rus yapımı insanlı Soyuz roketleri ve Progress kargo gemileri tarafından onarımı yapılmıştır, fakat ayrıca sonraki uçuşlarda Buran uzay mekiği için bir varış noktası olması planlanmıştır. Yörüngedeki Mir'in öncelikli amacı uzayda geniş ve yaşanabilir bir bilimsel laboratuvar sağlamaktır.

Amerika Birleşik Devletleri, Mir'in kendine ait bir kopyası olarak Freedom Uzay İstasyonu'nu yapmayı planlamış; ancak bu proje Sovyetler Birliği'nin yıkılmasının ardından uluslararası iş birliği yolu açılması üzerine durdurulmuştur (bkz. Uluslararası Uzay İstasyonu). Ayrıca, Challenger Uzay Mekiği Mir'in kalkışından bir aydan daha kısa bir süre önce patlamıştı (bkz. Challenger Uzay Mekiği kazası). Daha sonraki yıllarda, Soğuk Savaş döneminin ardından, Shuttle-Mir programıyla Rusya'ya ait olan Mir'in yetenekleriyle Amerika'nın uzay mekiklerinin yetenekleri birleştirilmiş; bir takım Amerikalı ve diğer batı ülkelerinden astronotların istasyonu ziyaret etmesi veya istasyondaki uzun dönemli bilimsel çalışmalara katılması sağlanmıştır. İstasyonu ziyaret eden Amerikan mekikleri, Space Station Freedom için tasarlanmış bir kola bağlanmış ve esas olarak Sovyet Buran mekikleri için tasarlanmış bir kenetlenme halkası kullanmışlardır. Mir ve ona kenetlenmiş olan uzay mekiği, 250 tonluk ağırlığıyla uzay çalışmaları tarihinin en büyük yörünge aracı unvanını almıştır.

100 tonluk Mir'in içi, hortumlar, kablolar ve bilimsel araçlarla olduğu kadar, günlük yaşama ait eşyalarla dolu –fotoğraflar, çocukların yaptığı resimler, kitaplar ve bir gitar– dar bir labirente benzerdi. Genellikle üç kişilik mürettebat kalmakla birlikte, bazen bir aya kadar bir süre boyunca altı uzay adamını ağırladığı da olmuştur. İki kısa dönemin haricinde, Mir Ağustos 1999'a dek sürekli olarak görevdeydi.

15 yaşındaki Rus uzay istasyonunun yolculuğu, 23 Mart 2001 tarihinde, Fiji yakınlarında Büyük Okyanusun güneyine düşmesiyle son bulmuştur. Son günlerine kadar, pek çok girişimcinin, muhtemelen ilk yörünge televizyon/film stüdyosunu kurmak için, Mir'i almak gibi planları vardı. Ne var ki istasyon daha fazla kullanılamayacak kadar güvensizdi. Uzay topluluğundan pek çok kişi hâlâ Mir'in en azından bazı parçalarının kurtarılabilir olduğunu, ayrıca yörüngeye materyal çıkarmanın yüksek maliyeti göz önünde bulundurulduğunda, Mir'in yok edilmesinin büyük bir fırsat kaybı olduğunu düşünür.

Sovyet ve Rus kozmonotların yanı sıra Mir uluslararası biliminsanlarına ve Amerikalı astronotlara da ev sahipliği yapmıştır.

Mir modülleri

Mir uzay istasyonu, – Uzay mekiği tarafından Mir'e getirilen kenetlenme modülü hariç – her biri ayrı ayrı Proton roketiyle yörüngeye taşınan pek çok Mir modülünün yörüngede birleştirilmesiyle oluşmuştur.

Modül	Fırlatma tarihi	Fırlatma aracı	Kenetlenme tarihi	Kütle	Soyuz	Amaç
Çekirdek	19 Şubat 1986	Proton 8K82K	Bilinmiyor	20.100 kg	Bilinmiyor	Yaşama alanları
Kvant-1	31 Mart 1987	Proton 8K82K	~9 Nisan 1987	10.000 kg	TM-2	Gökbilim
Kvant-2	26 Kasım 1989	Proton 8K82K	6 Aralık 1989	19.640 kg	TM-8	Yeni ve gelişmiş yaşam destek üniteleri.
Kristall	31 Mayıs 1990	Proton 8K82K	10 Haziran 1990	19.640 kg	TM-9	Teknoloji, materyal işleme, jeofizik ve astrofizik laboratuvarları
Spektr	20 Mayıs 1995	Proton 8K82K	1 Haziran 1995	19.640 kg	TM-21	ABD-Sovyet İşbirliği programı çerçevesinde yapılan ev deneyleri.
Kenetlenme Modülü	12 Kasım 1995	STS-74 Atlantis	15 Kasım 1995	6.134 kg	TM-22	Uzay mekiğinin kenetlenmesi için kullanıldı.
Priroda	23 Nisan 1996	Proton 8K82K	26 Nisan 1996	19.000 kg	TM-23	Uzaktan algılama modülü

İsimler

Rus Devrimi öncesinde "mir", bir köylü topluluğu tarafından işlenen toprak parçalarına verilen isimdi. Bu topraklarda yaşayan köylülere, yüksek vergiler alınarak çok büyük bir sosyal baskı uygulanırdı. Eğer bazı köylüler miri terkederlerse, kalanlar daha yüksek vergi ödemek zorunda kalırdı.

Kvant (Квант), "kuantum" anlamına gelir. Elektromanyetik tayf ve x-ışını emilimlerini ölçerek astrofizik araştırmaları yapmasından yola çıkılarak bu isim verilmiştir. Kristall (Кристалл) "kristal" demektir. Bu modülün esas çalışma alanı biyoloji uzay ortamında materyal üretim teknolojileri olduğu için bu ad verilmiştir. Spektr (Спектр) "tayf" anlamına gelir. Atmosfer algılayıcılarından ötürü bu isim verilmiştir. Priroda (Природа) "doğa" demektir. Progress (Прогресс) "ilerleme, gelişme" anlamına gelir. Soyuz (Союз), "birlik, topluluk" anlamındadır (Sovietskii Soyuz, Советский Союз = Sovyetler Birliği). Ayrıca Soyuz modülü üç küçük modülden oluşan bir topluluk olduğundan bu isimle anılır.

Popüler kültürde Mir

1980'lerin sonunda, Dünya'daki telsiz operatörlerinin kozmonotlarla iletişime geçebilmesi için iki amatör telsiz sinyali Mir'e tayin edildi. Bu çağrılardan biri U2MIR'di.
İstasyon, Michael Bay'ın 1998 yapımı filmi Armageddon'da yakıt ikmal deposu olarak önemli bir rolde oynamıştır. İstasyon filmde yakıt ikmali sırasında meydana gelen bir yakıt sızıntısı sonucu patlamıştır.
İstasyon S. R. Hadden'in 1997'deki sinema uyarlaması Contact'te barınak olarak küçük bir rol almıştır.
South Park'ın "Pink Eye" bölümünde Kenny'nin ilk ölümü Mir'in üzerine düşmesiyle olur.
Dead Like Me televizyon şovunun pilot bölümünde, esas karakter Mir'den düşen bir klozetin altında kalarak ölür.
Mir'in atmosferde yanışının beklendiği günlerde, Taco Bell'in sahipleri Büyük Okyanus'unda kocaman bir hedef belirlemişlerdi. Eğer Mir'in düşen parçalarından biri hedefe isabet ederse, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki tüm insanlar, bedava bir Taco Bell tacoyu hak edeceklerdi. Ne var ki istasyonun hiçbir parçası hedefe isabet etmemiştir.
Popüler Amerikalı yazar Jeremy Schwendiman, romanı "The Battle of Otok"daki barış adasına Mir adını vermiştir.

Gemide yaşam

STS-79 sırasında Eylül 1996'dan Mir'in video turu

130-ton (140-küçük-ton) Mir'in içerisi hortumlar, kablolar ve bilimsel aletlerin yanı sıra fotoğraflar, çocukların çizimleri, kitaplar ve bir gitar gibi günlük yaşamdan eşyalarla dolu sıkışık bir labirent'i andırıyordu. Genellikle üç mürettebat üyesini barındırıyordu ancak bir aya kadar altı kişiyi destekleyebiliyordu. İstasyon yörüngede yaklaşık beş yıl kalacak şekilde tasarlandı; on beş yıl yörüngede kaldı.^[1] Sonuç olarak NASA astronotu John Blaha, istasyonun ömrüne geç eklenen Priroda ve Spektr hariç, Mir'in kullanılmış göründüğünü, yani on ila on bir yıl boyunca eve getirilmeden ve temizlenmeden yaşadığı düşünülürse bunun beklenebileceğini raporladı.^[2]

Ekip programı

Mir gemisinde kullanılan saat dilimi Moskova Saati (UTC+03) idi. İstasyonda günde 16 gün doğumu ve gün batımı yaşandığı için gece saatlerinde karanlık izlenimi vermek için pencereler kapatıldı. Mürettebat için tipik bir gün saat 08.00'de uyanma ile başladı, ardından iki saat kişisel hijyen ve kahvaltı yapıldı. Çalışma 10.00-13.00 saatleri arasında yapıldı, ardından bir saat egzersiz ve bir saat öğle yemeği molası verildi. Öğle yemeğini üç saat daha çalışma ve bir saat egzersiz daha izledi ve ekipler akşam yemeği için saat 19.00'da hazırlanmaya başladılar. Kozmonotlar akşam dilediklerini yapmakta özgürdü ve gün boyunca büyük ölçüde kendi hızlarına göre çalıştılar.^[3]

Mürettebat boş zamanlarında işlerine yetişebiliyor, aşağıdaki Dünya'yı gözlemleyebiliyor, Dünya'dan getirilen mektuplara, çizimlere ve diğer eşyalara cevap verebiliyordu (ve onlara Mir gemisinde olduklarını gösteren resmi bir damga verebiliyordu) veya istasyonun amatör telsizini kullanırlardı.^[3] İki amatör telsiz çağrı işareti, U1MIR ve U2MIR, 1980'lerin sonlarında Mir'e atanarak, Dünya'daki amatör telsiz operatörlerinin kozmonotlarla iletişim kurmasına izin verdi.^[4] İstasyon ayrıca mürettebatın okuması ve izlemesi için bir dizi kitap ve filmle donatıldı.^[5]

NASA astronotu Jerry Linenger, Mir gemisindeki yaşamın nasıl düzenlendiğini ve yer kontrolü tarafından sağlanan ayrıntılı güzergahlara göre yaşandığını anlattı. Gemideki her saniye hesaplandı ve tüm faaliyetler zaman çizelgelendi. Mir üzerinde bir süre çalıştıktan sonra, Linenger, faaliyetlerinin tahsis edildiği sıranın, bu faaliyetler için mümkün olan en mantıklı veya verimli sırayı temsil etmediğini hissetti. Görevlerini, daha verimli çalışmasını, daha az yorulmasını ve daha az stres yaşamasını sağladığını hissettiği bir sırayla gerçekleştirmeye karar verdi. Linenger, Mir'deki yoldaşlarının bu şekilde "doğaçlama" yapmadıklarını ve bir tıp doktoru olarak, yolda değişiklik yapmadan bir güzergahı takip etmenin sonucu olduğuna inandığı stresin yoldaşları üzerindeki etkilerini gözlemlediğini kaydetti. Buna rağmen, yoldaşlarının tüm görevlerini son derece profesyonel bir şekilde yerine getirdiğini belirtti.^[6]

Mir gemisindeyken bir kadın tarafından uzayda en uzun süre kalma rekorunu kıran (11 yıl sonra ISS'de Sunita Williams tarafından geride bırakılan) Astronot Shannon Lucid de gemide çalışma hakkında yorum yaptı. Mir demek "Bence her gün Mir üzerinde çalışmak, Antarktika'daki bir karakolda günlük olarak çalışmaya çok benzerdir. Burada işe gitmekle arasındaki en büyük fark, izolasyondur çünkü gerçekten tecrit edilmişsin. Yerden çok fazla desteğin yok. Gerçekten tek başınasın.""^[2]

Egzersiz

Uzun süreli ağırlıksızlığın en önemli yan etkileri kas atrofisi ve iskelet'in bozulması veya uzay uçuşu osteopenisi'dir. Diğer önemli etkiler arasında sıvı yeniden dağılımı, kardiyovasküler sistem yavaşlaması, kırmızı kan hücresi üretiminin azalması, denge bozuklukları ve bağışıklık sistemi zayıflaması sayılabilir. Daha az semptomlar arasında vücut kütlesi kaybı, burun tıkanıklığı, uyku bozukluğu, aşırı şişkinlik ve yüzde şişkinlik vardır. Bu etkiler, Dünya'ya döndükten sonra hızla tersine dönmeye başlar.^[7]

Bu etkilerden bazılarını önlemek için istasyon iki koşu bandı (çekirdek modülde ve “Kvant”-2) ve bir egzersiz bisikleti (çekirdek modülde) ile donatıldı; her kozmonot, 10 kilometre (6,2 mi) eşdeğeri bisiklet sürecek ve günde 5 kilometre (3,1 mi) eşdeğerini çalıştıracaktı.^[3] Kozmonotlar kendilerini koşu bandına bağlamak için bungee kordonları kullandılar. Araştırmacılar, düşük yerçekimi durumlarında meydana gelen kemik ve kas yoğunluğu kaybı için egzersizin iyi bir önlem olduğuna inanıyor.^[8]

Temizlik

DOS-7 ve Kvant-2'de bulunan Mir üzerinde iki uzay tuvaleti (ASU) vardı.^[5] Uzay Mekiği Atık Toplama Sistemine benzer bir fan tahrikli emme sistemi kullanıldı. Kullanıcı önce, iyi bir sızdırmazlık sağlamak için yaylı emniyet çubuklarıyla donatılmış klozet oturağına sabitlenir. Güçlü bir fanı çalıştıran bir kol ve bir emme deliği kayarak açılırdı: hava akımı atığı uzaklaştırırdı. Katı atıklar alüminyum bir kapta saklanan ayrı torbalarda toplandı. Dolu konteynerler bertaraf edilmek üzere Progress uzay aracına transfer edildi. Sıvı atıklar, tuvaletin ön tarafına bağlanan bir hortumla, anatomik olarak uygun "idrar hunisi adaptörleri" tüpe bağlı olarak tahliye edildi, böylece hem erkekler hem de kadınlar aynı tuvaleti kullanabilirdi. Atık toplandı ve Su Geri Kazanım Sistemine aktarıldı ve burada içme suyuna geri dönüştürüldü ancak bu genellikle Elektron sistemi aracılığıyla oksijen üretmek için kullanıldı.^[3]

Mir, Kvant-2'de bulunan Bania adlı bir duşa sahipti. Önceki Salyut istasyonlarında kurulan ünitelerde bir iyileştirmeydi ancak kurulum, kullanım ve istifleme için gereken süre nedeniyle kullanımı zor oldu. Plastik bir perde ve hava akımıyla su toplamak için vantilatör içeren duş, daha sonra bir buhar odasına dönüştürülmüş; sonunda tesisatı söküldü ve alan yeniden kullanıldı. Duş kullanılamadığında, ekip üyeleri ıslak mendil, diş macunu tüpüne benzer bir kaptan dağıtılan sabunla veya çekirdek modülde bulunan plastik bir başlık ile donatılmış bir lavabo kullanarak yıkandı. Ekiplere ayrıca su tasarrufu sağlamak için durulanmayan şampuan ve yenilebilir diş macunu da sağlandı.^[3]

1998 yılında Mir'e yapılan bir ziyarette, servis panellerinin arkasında yoğunlaşan nemden oluşan su küreciklerinde bakteri ve daha büyük organizmaların çoğaldığı bulundu.^[9]

Uzayda uyumak

İstasyon, iki daimi mürettebat kamarası sağladı, çekirdek modülün arkasına doğru yerleştirilmiş telefon kutusu boyutunda kabinler olan "Kayutkas", her biri bağlı bir uyku tulumu, bir katlanır masa, bir lomboz ve kişisel eşyalar için depolama alanı içeriyordu. Ziyaret ekiplerinin tahsis edilmiş bir uyku modülü yoktu, bunun yerine duvardaki boş bir alana uyku tulumu takıyordu; ABD astronotları, Progress ile çarpışma bu modülün basıncının düşmesine neden olana kadar kendilerini Spektr içine yerleştirdiler.^[3] Mürettebatın barınma yerlerinin iyi havalandırılması önemliydi; Aksi takdirde, astronotlar oksijensiz ve nefes nefese uyanabilirler, çünkü kafalarının etrafında kendi soludukları karbondioksitten bir baloncuk oluşmuştu.^[10]

Yiyecek ve içecek

İstasyon ekipleri tarafından yenen yiyeceklerin çoğu donduruldu, soğutuldu veya konserve edildi. Yemekler kozmonotlar tarafından istasyona uçmadan önce bir diyetisyen yardımıyla hazırlandı. Diyet, uygun mineral ve vitamin takviyelerine ek olarak günde yaklaşık 100 g protein, 130 g yağ ve 330 g karbonhidrat sağlamak üzere tasarlanmıştır. Hazma yardımcı olmak için öğünler gün boyunca aralıklı olarak dağıtıldı.^[3] Jöleli sığır dili gibi konserve yiyecekler, çekirdek modülün masasında 5-10 dakika içinde ısıtılabileceği bir niş içine yerleştirildi. Ekipler genellikle çay, kahve ve meyve suları içerdi, ancak ISS'nin aksine, istasyonda ayrıca özel günler için konyak ve votka kaynağı da vardı.^[5]

Mikrobiyolojik çevresel tehlikeler

1990'larda Mir'den ekstremofil küf örnekleri alındı. 1990 yılında, istasyonun faaliyete geçmesinden dört yıl sonra, doksan mikroorganizma türü bulundu. 2001 yılında hizmet dışı bırakıldığı zaman, bilinen farklı mikroorganizmaların sayısı 140'a yükseldi. Uzay istasyonları yaşlandıkça, kirlilikle ilgili sorunlar daha da kötüleşir. Uzayda gelişen küfler istasyonlar metal, cam ve kauçuğu bozan asitler üretebilir.^[11] Mir'deki küflerin panellerin arkasında ve klima ekipmanları içinde büyüdüğü bulundu. Küfler ayrıca kötü bir kokuya da neden oldu ve bu genellikle ziyaretçilerin en güçlü izlenimi olarak gösterildi.^[12] 2018'deki araştırmacılar, insanlar için patojenik olmayan beş Enterobacter bugandensis bakteri suşunun Uluslararası Uzay İstasyonu (ISS) üzerinde varlığını belirledikten sonra, astronotlar için tıbben sağlıklı bir ortam sağlamaya devam edilmesi için ISS'deki mikroorganizma'ların dikkatle izlenmesi gerektiğini raporladı.^[13]^[14]

Bazı biyologlar, mutant mantarların insanlar için büyük bir mikrobiyolojik tehlike oluşturması ve 15 yıl boyunca izole bir ortamda kaldıktan sonra astronotların denize inişiyle Dünya'ya ulaşması konusunda endişeliydi.^[12]

Seferler, uzay yürüyüşleri ve mürettebatlar

Ayrıca bakınız

Mir uzay üssü ziyaretçileri
Uzay istasyonu görev alan uzay istasyonlarının istatistikleri için
Salyut
Skylab
Soyuz
Progress
Uluslararası Uzay İstasyonu
11881 Mirstation asteroitine uzay istasyonunun adı verilmiştir.
Shuttle-Mir Programı
Mir uzay üssü seferleri listesi

Kaynakça

^ Fred Guterl (1 Ocak 1998). "One Thing After Another". Discover. 13 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2011.
^ ^a ^b "From Mir to Mars". Public Broadcasting Service. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2008.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g David Harland (30 Kasım 2004). The Story of Space Station Mir. New York: Springer-Verlag New York Inc. ISBN 978-0-387-23011-5.
^ "Astronaut Hams". 30 Aralık 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ ^a ^b ^c Bryan Burrough (7 Ocak 1998). Dragonfly: NASA and the Crisis Aboard Mir. London, UK: Fourth Estate Ltd. ISBN 978-1-84115-087-1.
^ Jerry Linenger (1 Ocak 2001). Off the Planet: Surviving Five Perilous Months Aboard the Space Station Mir. New York, US: McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-137230-5.
^ Jay Buckey (23 Şubat 2006). Space Physiology. Oxford University Press USA. ISBN 978-0-19-513725-5.
^ Amiko Kauderer (19 Ağustos 2009). "Do Tread on Me". NASA. 21 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2009.
^ "Preventing "Sick" Spaceships - Science Mission Directorate". science.nasa.gov. 14 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2017.
^ "Daily life". ESA. 19 Temmuz 2004. 13 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2009.
^ Trudy E. Bell (2007). "Preventing "Sick" Spaceships". 14 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2017.
^ ^a ^b "Mutant fungus from space". BBC. 8 Mart 2001. 18 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2015.
^ BioMed Central (22 Kasım 2018). "ISS microbes should be monitored to avoid threat to astronaut health". EurekAlert!. 26 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2018.
^ Singh, Nitin K. (23 Kasım 2018). "Multi-drug resistant Enterobacter bugandensis species isolated from the International Space Station and comparative genomic analyses with human pathogenic strains". BMC Microbiology. 18 (1): 175. doi:10.1186/s12866-018-1325-2. PMC 6251167 $2. PMID 30466389.

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Mir ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Detaylı diyagramlar, resimler ve arka plan bilgileri1 Haziran 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Mir ve mekik kenetlenme modülü8 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] Fred Guterl (1 Ocak 1998). "One Thing After Another". Discover. 13 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2011.

[From_Mir_to_Mars-2] "From Mir to Mars". Public Broadcasting Service. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2008.

[SSSM-3] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g David Harland (30 Kasım 2004). The Story of Space Station Mir. New York: Springer-Verlag New York Inc. ISBN 978-0-387-23011-5.

[4] "Astronaut Hams". 30 Aralık 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[Dragonfly-5] Bryan Burrough (7 Ocak 1998). Dragonfly: NASA and the Crisis Aboard Mir. London, UK: Fourth Estate Ltd. ISBN 978-1-84115-087-1.

[OffPlanet-6] Jerry Linenger (1 Ocak 2001). Off the Planet: Surviving Five Perilous Months Aboard the Space Station Mir. New York, US: McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-137230-5.

[JCB-7] Jay Buckey (23 Şubat 2006). Space Physiology. Oxford University Press USA. ISBN 978-0-19-513725-5.

[8] Amiko Kauderer (19 Ağustos 2009). "Do Tread on Me". NASA. 21 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2009.

[9] "Preventing "Sick" Spaceships - Science Mission Directorate". science.nasa.gov. 14 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2017.

[ESALife-10] "Daily life". ESA. 19 Temmuz 2004. 13 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2009.

[11] Trudy E. Bell (2007). "Preventing "Sick" Spaceships". 14 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2017.

[bbc2001-12] "Mutant fungus from space". BBC. 8 Mart 2001. 18 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2015.

[EA-20181122-13] BioMed Central (22 Kasım 2018). "ISS microbes should be monitored to avoid threat to astronaut health". EurekAlert!. 26 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2018.

[BMC-20181123-14] Singh, Nitin K. (23 Kasım 2018). "Multi-drug resistant Enterobacter bugandensis species isolated from the International Space Station and comparative genomic analyses with human pathogenic strains". BMC Microbiology. 18 (1): 175. doi:10.1186/s12866-018-1325-2. PMC 6251167 $2. PMID 30466389.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]