Matimu ya Matsonga

Vatsonga

Shangaan.jpg

Ncino wa xibhelani.

Ntsengo wa rixaka

5,370,000 (Joshua Project)

Laha vakumekaka kona hixitalo

Afrika Dzonga, Mozambhiki na Zimbabwe

Mpumalanga, Gauteng na Limpopo Province

Tindzimi ta rixaka

Xitsonga

Vukhongeri

Xikreste, Ndhzavuko wa Xintima

Vuxaka

VaNgoni

Matsonga (Kumbe Machangana), i rixaka ra vanhu lava akeke e Afrika-Dzonga, Mozambhiki na le Zimbabwe. Rixaka leri ri hambanisiwa hi swiyenge swa tindzimi swo hlayanyana leswi hlanganisaka Vahlanganu; Vadjonga; Vabila; Van'walungu na Vahlengwe, hikuya hi Henry Junod. Varhonga, Vacopi na Vathswa a va hlayiwi eka Vatsonga, hambi leswi tindzimi tavona tiyelanaka. Ku ve na njhekanjhekiswano exikarhi ka Machangana na Matsonga, kusukela khale ka tinyimpi ta Manukosi, kambe ku ta fikela sweswi, Machangana na Vatsonga ma hlayiwa eka rixaka rin'we ehansi ka mfumo wa Afrika Dzonga.

Matimu

Khale ka khaleni, Vatsonga a va kumeka eDzongeni ra tiko ra Mozambiki (Junod, 1977:31). Junod u hlamusela leswaku Vatsonga a va tshama eSt. Lucia Bay eMozambiki hi malembe ya va 1250 (Junod, 1977:31). Kambe hi ku famba ka mikarhi va hangalakile ni tindhawu to hambanahambana va ala ku va ehansi ka Soshangana. Tindhawu leti va nga balekela eka tona hi leti na namuntlha ta ha riki na swikombiso swa tindlu ta Vatsonga ni ndhavuko wa vona. Hi lembe ra 1497, hosi ya le Portugal, yena Dom Manuel u rhumerile tinhenha ta yena hi tingalava ku ya pfula tindlela letintswha ta ku fika ematikweni lama nga si tiviwaka. Ku hlawuriwile Vasco Da Gama ku va mufambisi wa vona.

Loko Vasco Da Gama a fikile eMozambiki, u hlanganile na tihosi ta Vatsonga endhawini leyi vuriwaka Nyarimi (Inharime), a vumba vuxaka lebyinene na vona (Junod, 1977:31). Vasco Da Gama u kumile leswaku vanhu lava a va kumeka kona, vona Vatsonga, a va ri na tintswalo swinene na kona a va tsakela vanhu van’wana. Loko vanhu lava va tsakile a va phokotela mandla ku komba ku tsaka ka vona. Hikwalaho ka tintswalo ta Vatsonga eka tiko leri a va ri ka rona, swi endlile leswaku va thya tiko leriya vito ro sungula ra Mozambiki leswi vulaka, “Tiko ra vanhu lavanene.”

Eku sunguleni Vatsonga a va tshamile ku suka e St.Lucia Bay, eN’walungu wa KwaZulu-Natal, ku ya fika enambyeni wa Save eMozambiki. Ndhawu ya Vatsonga a yi katsa tindhawu ta N’walungu wa KwaZulu-Natal, Swaziland, Mpumalanga, Kruger National Park na Dzonga-N’walungu wa Zimbabwe. Matsalwa ya Perestrello (Santa Bento, 1554), Diogo de Couto (Santa Thome, 1589) na Lavanha (Santa Alberto, 1593) ya hlamusela leswaku a ku ri na mitlawa yo hambana ya Vatsonga eMozambiki yo fana

na vaRonga, Vanyayi, vaKalanga, vaLenge, vaNgoni, na vaNdzawu, vaTonga, vaHlanganu, vaCopi na vaHlengwe.Ntlawa wa vaRonga a va tshama exikarhi ka Maputo na St. Lucia Bay hi lembe xidzana ra vu 16, vaRonga a va fumiwa hi tihosi to fana na va Ngomane, Nyaka, Mpfumo, Lebombo (Livombo), Manyisa na Tembe. Swivongo leswi swa ha ri kona na namuntlha. Ku vuriwa leswaku tihosi to fana na Nyaka na Tembe a va ri tihosi ta matimba swinene ku sukela eDelagoa Bay, eN’walungu ku ya eSt.Lucia Bay edzongeni, ku ya fika etintshaveni ta Lebombo, evupeladyambu.

Hi nkarhi wa Mfecane hi lembe xidzana ra vukaye, Vatsonga vo tala a va akile exikarhi ka tiko ra Mozambiki (Jenkins, 2011). Soshangana loyi a ri ndhuna ya Tshaka, eka Zulu u hlaserile Vatsonga, a vumba vuhosi bya ka Gaza. Endzhaku ka Soshangane, n’wana wa yena Muzila u tekile vuhosi. Muzila u landzeriwile hi Nghunghunyane, loyi a nga khomiwa a pfaleriwa ekhotsweni hi Maputukezi eMandlakazi hi 1895. Hi malembe ya va 1835 va ka Nkuna, Valoyi, Mavundza na Rikhotso va sukile Mozambiki va kongoma eTransvaal eSouth Africa, va ala ku va hansi ka Soshangane. Va ka Maluleke vona va sukile Mozambiki hi ku chava Soshangane va ya tshama laha sweswi ku nga Kruger National Park. Van’wana Vatsonga va sukile Mozambiki na muhloti wa Muputukezi, Juwawa va kongoma eTransvaal, eAfrika-Dzonga, eAlbasini, kusuhani na laha ku nga na doroba ra Makhado sweswi. Va akile mfumo wa Xipilongo lowu a wu ri wa Magwamba. Hi lembe ra 1850 Muzila n’wana Soshangane u balekele eXipilongo hikwalaho ka nyimpi ya yena na makwavo Mawewe.

Hi lembe ra 1861 Muzila u tlhelele eMozambiki ku ya lwa na makwavo Mawewe, loyi a nga nwi hlula a balekela Swaziland (Junod, 1977:51). Muzila u fumile ku fika lembe ra 1884 loko a lova. N’wana wa yena Nghunghunyane u tekile vuhosi, kutani a ya tshama eBileni hi 1889. Hi lembe ra 1861 ku vile na nyimpi exikarhi ka Muzila na Maputukezi kutani va n’wi khoma. Ndhuna ya yena ya nyimpi Magigwana Khosa u yisile nyimpi emahlweni ku fika hi lembe ra 1897 loko a dlayiwa eMapulangweni. Hi lembe leri landzelaka Muzila u sukile eMozambiki na vanhu va yena, a kongoma eAfrika-Dzonga eBushbuckridge. Loko va fika, va kumile Vatsonga van’wana lava se a va tshama eAfrika-Dzonga, vo fana na va ka Mnisi hosi yale eBushbuckridge, Nkuna, Valoyi, na Magwamba lava a va tshama eTzaneen, Giyani, na Malamulele.