Mətbuat azadlığı

Mətbuat azadlığı — Mətbuat azadlığı və ya KİV azadlığı, müxtəlif media, o cümlədən çap və elektron media, xüsusən nəşr olunan materiallar vasitəsilə ünsiyyət və ifadə azadlığıdır. Mətbuat azadlığı ölkənin mətbuatın azadlığına müdaxilə etməməsi prinsipini dəstəkləyir və onun qorunması konstitusiya və ya digər qanuni yollarla qorunmasının tərəfdarıdır.

Dövlət sirlərinin qorunması

Dövlət məlumatlarına gəlincə(məs.müharibə şəraitində olan ölkələrdə hərbi məlumatlar) bu məlumatlar xüsusi dövlət orqanları ilə razılaşdırılmış şəkildə həyata keçirilir. Dövlət materialları məlumatın milli maraqların qorunması ilə əlaqədar olaraq və ya düşmən ölkə tərəfindən hər hansı bir dövlət və ya hərbi sirrin qorunması naminə gizli tutulmalıdır.

Formalaşması

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 1948-ci ildə qəbul edilmiş Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsində deyilir: "Hər kəsin fikir və ifadə azadlığı hüququ var; bu hüquq, müdaxilə olmadan fikir yürütmək azadlığına, məlumat və fikirləri istənilən media vasitəsilə axtarmaq, almaq və yaymaq azadlığına təminat verir." Bu fəlsəfə ümumiyyətlə elmi tədqiqat, elmi azadlıq, nəşr və mətbuat azadlığının müxtəlif dərəcələrini təmin edən qanunvericiliklə müşayiət olunur. Bu qanunların bir ölkənin hüquq sisteminə daxil olma dərinliyi onun konstitusiyasına qədər gedə bilər. Söz azadlığı anlayışı bir çox hallarda mətbuat azadlığı ilə eyni qanunlarla əhatə olunur. İsveç dünyada mətbuat azadlığını 1766-cı il Mətbuat Azadlığı Qanunu ilə öz konstitusiyasına qəbul edən ilk ölkə oldu

Dünyada mətbuat azadlığının vəziyyəti

Qanuni təriflərdən başqa bir sıra qeyri-hökumət təşkilatları dünyada mətbuat azadlığının səviyyəsini qiymətləndirmək üçün digər meyarlardan istifadə edirlər. Bəziləri subyektiv siyahılar yaradır, digərləri kəmiyyət məlumatlarına əsaslanır:

Sərhədsiz reportyorlar(Reporters without Borders) — öldürülən, həbs edilən və ya təcavüzə məruz qalan jurnalistlərin sayını və dövlət inhisarlı televiziya və radioların mövcudluğunu, həmçinin mediada senzuranın və özünütənzərənin qeydə alınması, medianın ümumi müstəqilliyini nəzərə alır. Mütəmadi olaraq hər il oxucularına illik yekun hesabatlar təqdim edirlər

Jurnalistləri Müdafiə Komitəsi (CPJ) işlərinə görə repressiyalarda öldürülən və həbs olunan jurnalistlərin sayını sistematik olaraq izləyir. Bildirilir ki, jurnalistika vasitələrindən müstəqil araşdırma, fakt araşdırma missiyaları və xarici ölkələrdəki müxbirlər, o cümlədən dünya ölkələrində yerli işçi jurnalistlər şəbəkəsi izləməklə jurnalistlərə kömək etmək üçün istifadə olunur. CPJ, 119-dan çox sərbəst ifadə təşkilatının qlobal şəbəkəsi olan Beynəlxalq Söz Azadlığı Mübadiləsi vasitəsilə dünyanın digər mətbuat azadlığı təşkilatları ilə məlumatları bölüşür. CPJ, jurnalist qətlləri hallarında cəzasız qalmağı da izləyir. CPJ işçiləri hər bir iş üçün ciddi meyarlar tətbiq edirlər; tədqiqatçılar müstəqil olaraq hər bir ölüm və ya həbs cəzasının səbəblərini araşdırır və yoxlayırlar.

Freedom House- hər bir xalqın daha çox ümumi siyasi və iqtisadi mühitini a praktikada nəzəri olaraq mövcud ola biləcək mətbuat azadlığı səviyyəsini məhdudlaşdıran asılılıq əlaqələrinin mövcud olub-olmadığını müəyyən edir. Mütəxəssislər qrupları, mətbuat azadlığı balı qiymətləndirir və hər bir ölkənin xülasəsini 100 ballıq şkala əsasında jurnalistlər üçün siyasi, iqtisadi, hüquqi və təhlükəsizlik vəziyyətini təhlil edən ölçülmüş qiymətləndirmə sisteminə görə tərtib edirlər. Bundan sonra ölkələri azad, partiyasız və ya azad olmayan mətbuat var. 2019-cu ildə ən çox mətbuat azadlığına sahib olan 10 ölkə sırası belədir:Norveç, Finlandiya, İsveç, Hollandiya, Danimarka, İsveçrə, Yeni Zelandiya, Yamayka, Belçika və Kosta Rika. Mətbuat azadlığının ən az olduğu 10 ölkə sırası isə bu cür qeyd olunub: Şimali Koreya, Eritreya, Çin, Vyetnam, Sudan, Suriya, Cibuti, Səudiyyə Ərəbistanı, Laos, İran və Kuba.

Azərbaycanda mətbuat azadlığının vəziyyəti

Bu gün ölkəmizdə mətbuat azadlığının vəziyyəti heç də ürəkaçan deyil. Müstəqil jurnalistlər və bloqqerlər əvvəlcə təcavüz, döymək, şantaj və rüşvət verməyə razı olmadıqları təqdirdə absurd əsaslarla həbs olunurlar."Zerkalo " və "Azadlıq" kimi müstəqil KİV-lər iqtisadi cəhətdən sıxışdırılıb. Digərləri, məsələn, "Azadlıq" radiosu güclə bağlanıb. Əsas müstəqil xəbər saytları bloklanır. Sürgündə müqavimət göstərməyə davam edənləri susdurmaq üçün hakimiyyət hələ də Azərbaycanda olan ailə üzvlərinə təcavüz edir. Rejim eyni zamanda Gürcüstan və Ukraynada jurnalistlərin tutulması və Fransada məhkəməyə verilməsi kimi bir sıra mətbuat azadlığına zidd yollara əl atır. Həmçinin qeyd edək ki, indeksdə Azərbaycandan bir pillə yuxarıda yəni,165-ci yerdə Ekvatorial Qvineya, bir pillə aşağıda, yəni 167-ci pillədə isə Bəhreyn qərarlaşıb. Qonşu dövlətlərə nəzərə salsaq, şimal qonşumuz Russiya 149-cu, Türkiyə 157-ci, Gürcüstan 60-cı, İran 170-ci, müharibə şəraitində olduğumuz Ermənistan isə 61-ci pillədə qərarlaşıb "RUH" Jurnalistləri Müdafiə Komitəsinin apardığı hesablamalara görə, 1991-ci ildən bu günə qədər 40-a yaxın jurnalist terrorla üzləşib.

Altı Azərbaycan jurnalisti Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi zonasında həlak olub. "Azadlıq", "Yeni Müsavat", "Bakı-xəbər", "Bizim yol", "Ayna", "Gündəlik Azərbaycan","Turan" İnformasiya Agentliyində, "Azadlıq" radiosunda çalışan onlarla jurnalist dəfələrlə oğurlanıb, döyülüb, qondarma cinayət işlərilə dustaqxanalara salınıb. Bu gün də 9 jurnalist məhz fərqli düşündüyünə və düşündüklərini media vasitəsilə cəmiyyətə çatdırdığına görə həbsdədir.

Elmar Hüseynov

2005-ci il martın 2-də "Monitor" jurnalının baş redaktoru Elmar Hüseynovun qətlə yetirilməsi isə gərginləşən hakimiyyət-media münasibətlərinin kuliminasiya nöqtəsi oldu. Hadisənin üstündən 15 il keçsə də, hələ də araşdırmaların sözdə davam etməsi və qatilin tapılmaması media azadlığın məsələsəinin şəffaflığlnı təhlükə altına atır.

Rasim Əliyev

Rasim Əliyev 2015-ci il avqustun 8-də amansızcasına döyülərək bir gün sonra, avqustun 9-da Bakıdakı xəstəxanalardan birində dünyasını dəyişib. Bakıda fəaliyyət göstərən 30 yaşlı reportyor Rasim Əliyev azərbaycanlı futbolçu Cavid Hüseynovu xarici jurnalistə qarşı pis rəftarına görə tənqid etdikdən sonra ona özünü futbolçunun qohumları kimi təqdim edən şəxslərdən telefon zəngləri gəlib. Nəhayət, o, Bakının gediş-gəlişli və məskunlaşmış bir ərazisində təhlükəsiz kimi görünən bir yerdə görüşməyə razılıq verib, lakin, elə həmin yerdə bir qrup şəxs tərəfindən amansızcasına döyülüb.

Təşkilatlar

• Amerika Vətəndaş Azadlıqları Birliyi
• Maddə 19
• Sərbəst ifadə üçün Kanada jurnalistləri
• Jurnalistləri Müdafiə Komitəsi
• Freedom House
• Senzura üzrə indeks
• Beynəlxalq ifadə azadlığı mübadiləsi Beynəlxalq Mətbuat İnstitutu
• Media Hüquq Müdafiə Təşəbbüsü
• ATƏT-in media azadlığı üzrə nümayəndəsi
• Sərhədsiz reportyorlar

Hal-hazırkı vəziyyət

Son dövrlərdə Azərbaycanda mətbuat azadlığının qorunmasında cüzi miqdarda inkişaf hiss olunur.2019-cu ildə keçirilən bələdiyyə və 2020-ci ildə növbədənkənar(əslində isə elə qanuna uyğun olaraq 5 ildən bir keçirildiyi üçün, son seçkilər 2015-ci ildə keçirib və təbii olaraq bu proses 2020-ci ildə davam etməliydi) seçkilər bir daha medianın gücünü əhaliyə göstərdi. Ümumiyyətlə son dövrlərdə jurnalistlərə qarşı yumşalma hiss olunur.

Həmçinin bax

• İnternet senzurası
• Jurnalistika
• Hərbi jurnalistika
• Yayım jurnalistikası
• Mətbuat
• "Jurnalistlərin dostu" mükafatı