Алег Мікалаевіч Трубачоў

Алег Мікалаевіч Трубачоў
Дата нараджэння	23 кастрычніка 1930(1930-10-23)
Месца нараджэння	Сталінград, Ніжне-Волжскі край, РСФСР, СССР
Дата смерці	9 сакавіка 2002(2002-03-09) (71 год)
Месца смерці	Масква, Расія
Месца пахавання	Траякураўскія могілкі
Грамадзянства	СССР  Расія
Род дзейнасці	мовазнавец
Навуковая сфера	мовазнаўства
Месца працы	Інстытут рускай мовы імя В. У. Вінаградава РАН[d]
Навуковая ступень	доктар філалагічных навук
Альма-матар	Дніпроўскі нацыянальны ўніверсітэт імя Алеся Ганчара
Навуковы кіраўнік	Samuil Bernstein[d]
Вядомыя вучні	Aleksandr Anikin[d] і Leonid Gindin[d]
Партыя	КПСС
Член у	Расійская акадэмія навук Акадэмія навук СССР
Узнагароды	honorary doctorate of the Pavol Jozef Šafárik University in Košice[d] (1995)

Алег Мікалаевіч Трубачоў (23 кастрычніка 1930, Сталінград — 9 сакавіка 2002, Масква) — савецкі і расійскі лінгвіст, адзін з вядучых расійскіх вучоных у галіне этымалогіі славянскіх моў і славянскай анамастыкі. Спецыяліст па параўнальна-гістарычным мовазнаўстве, славістыцы, лексікаграфіі, этымалогіі, доктар філалагічных навук, член-карэспандэнт АН СССР (1972), акадэмік РАН (1992).

Біяграфія

Нарадзіўся 23 кастрычніка 1930 года ў Сталінградзе. У 1952 годзе скончыў філалагічны факультэт Днепрапятроўскага ўніверсітэта. Кафедра рускай мовы, навуковы кіраўнік — Я. А. Спрынчак, спецыяліст па рускім гістарычным сінтаксісе. У дыпломе А. Трубачова пазначана спецыяльнасць «філолаг (руская мова і літаратура)», ён скончыў універсітэт ужо славістам, прадставіўшы дзве дыпломныя работы: асноўную — «Агульнаславянская лексіка ў асноўным слоўнікавым фондзе рускай мовы» і дадатковую — пра балгарскае адраджэнне (Хрыста Боцеў, Іван Вазаў).

Па сканчэнні Днепрапятроўскага ўніверсітэта запрошаны ў Маскву, у замежны аддзел газеты «Камсамольская праўда» і ў Антыфашысцкі камітэт савецкай моладзі. Як супрацоўнік маладзёжнай газеты і Антыфашысцкага камітэта, ён як перакладчык прыняў удзел у Сусветным фестывалі моладзі і студэнтаў у Аўстрыі. Паступіў у аспірантуру (спачатку — завочную) у Інстытут славяназнаўства АН СССР, пачаў займацца навуковымі праблемамі.

У 1952—1953 гадах — рэферэнт Антыфашысцкага камітэта савецкай моладзі.

З 1953 года — аспірант Інстытута славяназнаўства, з гэтага часу этымалогія стала дамінантным кірункам яго навуковай дзейнасці. З’яўляючыся супрацоўнікам маскоўскай рэдакцыі «Камсамольскай праўды», вучыўся таксама ў завочнай аспірантуры, затым да 1961 года працаваў пад кіраўніцтвам прафесара С. Б. Бернштэйна.

У перыяд пасляваеннага ўздыму параўнальна-гістарычнага мовазнаўства, у тым ліку славянскага, у савецкай лінгвістыцы, Трубачоў стаў у шэраг такіх прызнаных спецыялістаў у славістыцы, балтыстыцы і індаеўрапеістыцы, як У. М. Тапароў, В. У. Іванаў, М. І. Талстой, У. М. Ілліч-Світыч, У. А. Дыбо, А. А. Залізняк.

А. М. Трубачоў вызначаўся працаздольнасцю, пунктуальнасцю і веданнем моў: ужо ў маладосці ён гаварыў на асноўных еўрапейскіх і славянскіх мовах, ведаў на ўзроўні тэксту і параўнальнай граматыкі практычна ўсе старажытныя індаеўрапейскія мовы.

У 1958 годзе атрымаў вучоную ступень кандыдата філалагічных навук, дысертацыя «Гісторыя славянскіх тэрмінаў сваяцтва і некаторых найстаражытнейшых тэрмінаў грамадскага ладу». З гэтага часу браў удзел ва ўсіх міжнародных з’ездах славістаў.

• З 1960 года — член Савецкага камітэта славістаў; у 1996—2002 гадах старшыня Нацыянальнага камітэта славістаў Расіі.
• З 1963 года — адказны рэдактар неперыядычнай серыі «Этымалогія».
• 1966 — доктар філалагічных навук, дысертацыя «Рамесная тэрміналогія ў славянскіх мовах».
• У 1966 годзе абраны членам Міжнароднага камітэта анамастычных навук; прызначаны намеснікам дырэктара Інстытута рускай мовы АН СССР, загадчык сектара этымалогіі і анамастыкі.
• 1970 — узнагароджаны медалём «За доблесную працу. У азнаменаванне 100-годдзя з дня нараджэння Уладзіміра Ільіча Леніна».
• З 28 лістапада 1972 года член-карэспандэнт АН СССР па Аддзяленні літаратуры і мовы (мовазнаўства).
• 1975 — узнагароджаны ордэнам «Знак Пашаны».
• 1980 — абраны членам-карэспандэнтам Фіна-ўгорскага таварыства, Фінляндыя.
• 1983 — абраны членам-карэспандэнтам Акадэміі навук і мастацтваў, Заграб, Югаславія.
• З 1987 года — член Навуковага савета па праблемах рускай культуры АН СССР (РАН).
• 11 чэрвеня 1992 года абраны акадэмікам РАН па Аддзяленні літаратуры і мовы.
• 1994 — узнагароджаны залатым медалём імя У. І. Даля РАН «за фундаментальную лексікаграфічную працу „Этымалагічны слоўнік славянскіх моў (праславянскі лексічны фонд)“».
• 2001 — стаў лаўрэатам прэміі імя А. С. Пушкіна РАН за працу «Этнагенез і культура найстаражытнейшых славян. Лінгвістычныя даследаванні».

Памёр 9 сакавіка 2002 года, пахаваны на Траякураўскіх могілках.

Памяць

• У доме мовазнаўца адкрыты музей «Слоўнік». На фасадзе дома ўсталявана мемарыяльная дошка ў гонар акадэміка.
• Мемарыяльны кабінет у Даўгапрудненскім гісторыка-мастацкім музеі.
• Пачынаючы з 2008 года і па цяперашні час дэпартаментам адукацыі Валгаградскай вобласці ў Валгаградзе праводзіцца вялікая навуковая канферэнцыя ім. А. М. Трубачова. Акрамя тэатральных пастановак, педагагічных чытанняў, на базе Валгаградскага дзяржаўнага ўніверсітэта (ВалДУ) праводзіцца рэгіянальная канферэнцыя «Дні рускай мовы» імя А. М. Трубачова, дзе выстаўляюцца розныя навукова-даследчыя работы ў розных кірунках даследавання аналізу розных твораў пісьменнікаў, паэтаў і іншых твораў сярод вучняў старшых класаў адукацыйных устаноў Валгаграда.

Агульнанавуковыя інтарэсы

Быў адным з вядучых спецыялістаў у галіне этымалогіі славянскіх моў і славянскай анамастыцы. Займаўся перакладам, рэдагаваннем і дапаўненнем «Этымалагічнага слоўніка рускай мовы» М. Фасмера. Пад яго кіраўніцтвам ствараўся шматтомны «Этымалагічны слоўнік славянскіх моў. Праславянскі лексічны фонд». Пры рэканструкцыі аўтар свабодна карыстаўся 15 славянскімі мовамі ў іх сучасным і старажытным выглядзе. Публікацыя слоўніка, які выходзіў з 1974 года рэгулярна, кожны год па выпуску, стала з’явай не толькі славянскай культуры, але і сусветнай славістыкі і індаеўрапеістыкі.

На думку У. М. Тапарова — А. М. Трубачоў уяўляе сабой «цэлую эпоху ў мовазнаўстве» і асабліва «ў сферы гуманітарных ведаў другой паловы XX стагоддзя». Менавіта дзейнасць А. Трубачова ў галіне этымалогіі «зрабіла пераварот у самім разуменні задач» гэтага раздзела лінгвістыкі і працы А. Трубачова ў дадзенай галіне з’яўляюцца «той калыскай, дзе завязвалася годная будучыня этымалогіі».

Навуковая дзейнасць у кантэксце славянскай філалогіі

Амерыканскі славіст Х. Бірнбаум адзначаў, што працы А. Трубачова па этнагенезе славян увялі ў навуковы ўжытак шэраг праніклівых меркаванняў і агулам, з’яўляючыся метадалагічна выдасканаленымі, уяўляюць сабой уражлівы перагляд існуючых лінгвістычных даных.

Расійскі археолаг В. В. Сядоў сцвярджаў, што ў працах А. Трубачова змяшчаецца мноства цікавых заўваг і назіранняў, якія маюць важнае значэнне для праблемы славянскага этнагенезу.

А. М. Трубачоў з’яўляецца аўтарам спрэчнай тэорыі пра індаарыйскі лінгваэтнічны кампанент у Паўночным Прычарнамор’і, што, на яго думку, адбілася ў антычнай эпіграфіцы і тапаніміі рэгіёна. Ён займаўся гэтай тэмай з 1973 года, абагульнены напрацоўкі былі ў зборніку яго артыкулаў «Indoarica ў Паўночным Прычарнамор’і» (1999). Тым жа часам тэорыя Трубачова была падвергнута крытыцы многіх славістаў і іншых навукоўцаў.

Даследаванні А. Трубачова ў галіне моўных рэліктаў Паўночнага Прычарнамор’я працягнуў яго вучань, навуковы супрацоўнік Інстытута рускай мовы імя В. У. Вінаградава РАН А. К. Шапашнікаў. Пры гэтым ён кардынальна змяніў іх гістарычную інтэрпрэтацыю, лічачы індаарыяў не аўтахтонамі, якія засталіся на прарадзіме, а прышэльцамі з Закаўказзя. Ён таксама адзначае, што выкарыстанне назвы «індаарыйская» адносна разгляданага моўнага комплексу не цалкам карэктна, бо выяўлены Трубачовым арэал рэліктаў, быўшы генетычна роднасным індаарыйскім мовам Індастана, тым не менш уяўляе сабой асаблівую «сінда-меоцкую мову», збольшага блізкую ў фанетычным і, магчыма, сінтаксічным плане да цыганскай мовы. Філолаг-германіст Н. А. Ганіна сцвярджае, што прыраўноўванне А. К. Шапашнікавым паняцця «індаарыйская» да «цыганская» датычна «старажытных індаарыйскіх (таўрскіх і сіндамеоцкіх) рэліктаў у Паўночным Прычарнамор’і» толькі прымушае шкадаваць, што «выдатная па сваёй глыбіні і дбайнасці аналізу праца А. М. Трубачова засталася да такой ступені незразумелай».

Асноўныя працы

Аўтарэфераты дысертацый

• Ремесленная терминология в славянских языках: (Этимология и опыт групповой реконструкции): Автореф. дисс. на соиск. учен. степ. д-ра филол. наук. — М.: [Ин-т рус. яз. АН СССР], 1965. — 24 с.

Манаграфіі

• История славянских терминов родства и некоторых древнейших терминов общественного строя. — М.: Изд-во АН СССР, 1959. — 212 с. — Библиогр.: С. 202—211.
  • Перавыданне: Трубачёв О. Н. История славянских терминов родства и некоторых древнейших терминов общественного строя. — Изд. 3-е. — М.: УРСС, 2009. — 242 с. — (Лингвистическое наследие XX века). — ISBN 978-5-484-01059-2. (обл.) (2-е издание — 2006)
• Происхождение названий домашних животных в славянских языках: (Этимол. исслед.). — М.: Изд-во АН СССР, 1960. — 115 с.
• Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. — М.: Изд-во АН СССР, 1962. — 270 с. В соавт. с В. Н. Топоровым.
• Этимологический словарь славянских языков: (Праслав. лекс. фонд): Проспект. Проб. ст. — М.: Изд-во АН СССР, 1963. — 94 с.: карт. (подписано к печати 11 апреля 1963 г.)
• Ремесленная терминология в славянских языках (Этимология и опыт групповой реконструкции). — М.: Наука, 1966. — 416 с.
• Названия рек Правобережной Украины: Словообразование. Этимология. Этническая интерпретация. — М.: Наука, 1968. — 289 с.
• В поисках единства: взгляд филолога на проблему истоков Руси. — М.: Наука, 1992 (3-е изд. 2005).
• Indoarica в Северном Причерноморье. — М.: Наука, 1999. — 320 с. — ISBN 5-02-011675-0.
• Этногенез и культура древнейших славян: Лингвистические исследования. — М.: Наука, 2003. — 489 с. — ISBN 5-02-032661-5
• Труды по этимологии: Слово. История. Культура. В 4-х тт. (Серия: Opera etymologica. Звук и смысл). — М.: Языки славянской культуры, 2004—2009.
  • Т. 1. — 2004—800 с. — ISBN 5-9551-0048-2.
  • Т. 2. — 2005—664 с. — ISBN 5-9551-0053-9.
  • Т. 3. — 2008. — 800 с. — ISBN 978-5-9551-0263-4.
  • Т. 4. — 2009. — 696 с. — ISBN 978-5-9551-0324-2.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).

Спасылкі

• Профіль Алега Мікалаевіча Трубачова на афіцыйным сайце РАН