Ампір

Ампі́р (ад фр.: empire — «імперыя») — стыль у архітэктуры і дэкаратыўна-прыкладным мастацтве першай траціны XIX ст. у Францыі і Расійскай імперыі, завяршальная фаза класіцызму.

Перадумовай ампіру ў Францыі ў канцы XVIII стагоддзя было імкненне майстроў класіцызму да ўсё большай лапідарнасці і манументальнасці — у праектах К. Н. Леду, Э. Л. Буле і інш. Іх ідэі аскетычна-лаканічных і геаметрычна выразных збудаванняў насілі ў асноўным утапічны характар, але яны ўзбагацілі наступныя пошукі архітэктараў.

Стыль Дырэкторыі (1795—1799) і т.зв. стыль Консульства, якія папярэднічалі ампіру, ужо арыентаваліся на мастацтва грэчаскай архаікі, імперскага Рыма, а таксама Старажытнага Егіпта, пераймаючы яго манументальнасць, лаканізм, пазней — ідэю зацвярджэння імперскай велічы пасродкам шматлікіх атрыбутаў і сімвалаў. Актыўнае выкарыстанне вялікіх непадзеленых паверхняў сцен, геаметрычная правільнасць суцэльных аб’ёмаў будынкаў, масіўнасць пілонаў і калон часткова ўзыходзяць да старажытнаегіпецкага мастацтва. Шырокае распаўсюджанне ў архітэктуры ампіру атрымалі порцікі дарычнага і тасканскага ордараў; дэкор будынкаў быў нярэдка перагружаны ваеннай атрыбутыкай (ліктарскія фасцыі, даспехі, вянкі, геральдычнымі арлы, таксама стылізаваныя сфінксы і да т.п.).

Разам з тым у структуры формаўтварэння ампіру праглядаецца ўзмацненне горадаўтваральнай ролі фасадаў будынкаў, якія забяспечваюць сіметрычнасць і гарманічнасць ансамбля ў цэлым.

Францыя

У імперскі перыяд у Францыі шырока распаўсюдзілася прамое запазычанне архітэктурных тыпаў і формаў старажытнасці (трыўмфальныя аркі, абеліскі і інш.), матываў дэкору інтэр’ераў (антыкізаваныя егіпецкія рэльефы і арнамент, пампеянскі стыль і да т.п.), знарочыста парадных і прахалодна-ўрачыстых, напоўненых тэатральным пафасам. Вядучыя майстры французскага ампіру — архітэктары Ш. Персье і П. Ф. Л. Фантэн, таксама Ж. Ф. Шальгрэн.

Расійская імперыя

Ампір у Расійскай імперыі (іншыя назвы — высокі класіцызм, ці аляксандраўскі класіцызм) узнік пад уплывам французскага мастацтва і стаў выразнікам ідэй дзяржаўнай велічы і незалежнасці; найбольшае распаўсюджанне атрымаў у горадабудаўнічых ансамблях Санкт-Пецярбурга (архітэктары К. І. Росі, А. Д. Захараў, А. Н. Вараніхін, Ж. Ф. Тама дэ Тамон, В. П. Стасаў і інш.) і Масквы (Дж. Б. Жылярдзі і Д. Жылярдзі, А. Р. Грыгор’еў, В. І. Бавэ). У розных гарадах Расійскай імперыі разгарнулася будаўніцтва па «ўзорных» праектах, дзякуючы якому ампір стаў агульнарасійскім культурным здабыткам.

На Беларусі

У беларускім дойлідстве стыль ампір развіваўся пад моцным уплывам рускай архітэктуры. Для будынкаў характэрныя масіўныя кубападобныя аб’ёмы з вялікімі гладкімі плоскасцямі, з якімі кантрастуюць дэкаратыўныя элементы ў выглядзе арнаментаваных панэляў, фрызаў, медальёнаў, разетак, выяў людзей і г.д. Аб’ёмна-прасторавая кампазіцыя вылучаецца строгай прасторай формаў, статычнасцю і манументальнасцю, геаметрычнай выразнасцю чляненняў. Нярэдка класічныя ордарныя элементы перапрацоўваліся ў адпаведнасці з новымі мастацкімі поглядамі, напрыклад, у завяршэнні порцікаў выкарыстоўвалі прамавугольныя або ступеньчатыя атыкі, калоны пераважна дарычнага або тасканскага ордараў пазбаўлялі энтазіса (патаўшчэння ствала калоны), базы, парушалі іх класічныя прапорцыі (Сноўскі палацава-паркавы ансамбль, Гомельскі Петрапаўлаўскі сабор, «Дом паляўнічага» ў Гомелі, 1809—1819, арх. Дж. Кларк; асабняк у Слоніме, капліца каля в. Мілавіды Баранавіцкага раёна).

У кампазіцыі дамінуе порцік або франтон на галоўным фасадзе (жылы дом у Гродне на вул. Замкавай, 16), бельведэр (Жамыслаўскі палац). Важнае мастацкае значэнне набыло афармленне ўваходных дзвярэй глухой разьбой. Фасады будынкаў афармляліся барэльефнымі выявамі вайсковых атрыбутаў (Нясвіжскі палац).

У інтэр’еры палацаў выкарыстоўваліся буйныя фрызы і панэлі з барэльефнымі кампазіцыямі (Жыліцкі палацава-паркавы ансамбль), каларыстычнае вырашэнне інтэр’ера грунтавалася на кантрасце інтэнсіўнага па колеры фону сцен і светлай столі, мармуровых дэталяў аддзелкі камінаў, ліштваў. Важную ролю ў мастацкім вырашэнні інтэр’ера адыгрывалі творы дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва (мэбля, гадзіннікі, падсвечнікі і інш.).

Прадстаўнікі ампіру надавалі вялікае значэнне малым архітэктурным формам (фантан сядзібы ў г.п. Нароўля, брамы сядзібы ў в. Барбароў Мазырскага і г. Давыд-Гарадок^{[удакладніць]} Столінскага, надмагілле А. Снядэцкага ў в. Гароднікі Ашмянскага раёнаў, лаўка на Трышынскіх могілках у Брэсце і інш.). Для твораў дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва ампіру характэрна статычная маналітная форма, з якой кантрастуе пластыка-дэкаратыўная аддзелка ў выглядзе арнаментальных уставак. У мэблі апорам канап, крэслаў, сталоў надаваліся формы калон, канеліраваных слупоў, яны дэкарыраваная выявамі грыфонаў, лебедзяў, ільвоў і інш.

У сярэдзіне XIX ст. ампір пачаў змяняцца рознымі эклектычнымі плынямі.

Мэбля і іншыя віды мастацтва

Ф. Жэрар. «Напалеон Банапарт у каранацыйным касцюме». Пачатак XIX ст. Музей Версаля.

Ампір праявіўся таксама ў мастацтве мэблі (сям’я Жакоб, мэбля па праектах Ж. Л. Давіда ў Францыі, праекты А. Н. Вараніхіна і К. І. Росі ў Расіі). Моцны ўплыў аказаў стыль ампір на формы і дэкор вырабаў з металу, фарфору, шкла, на мадэлі адзення, а таксама на выяўленчае мастацтва (жывапіс Ж. Л. Давіда, А. Гро, Ф. Жэрара; скульптура А. Кановы, І. П. Мартаса, І. П. Віталі, В. І. Дэмут-Маліноўскага і інш.).

Іншыя краіны

У некаторых краінах Еўропы (Вялікабрытанія, Італія, Данія) у першай траціне XIX ст. назіраліся падобныя пошукі ў галіне архітэктуры і дэкаратыўных мастацтваў (напрыклад, стыль Рэгенцтва і «стыль Георга IV» у Англіі, «прускі элінізм» у Германіі), аднак яны не атрымалі назвы «ампір». Уплыў ампіру ў другой палове XIX ст. несумненны ў дойлідстве Францыі (стыль Другой імперыі), Вялікабрытаніі (віктарыянскі стыль), Італіі, кайзераўскай Германіі. Такія яго характэрныя рысы, як культ дзяржаўнасці і імперскай велічы, халодная пампезнасць, праявіліся ў таталітарным мастацтве 20 ст. (фашысцкае мастацтва ў Італіі, мастацтва Трэцяга рэйха ў Германіі, неакласіцызм у СССР).

• 
  Вандомская калона, Парыж
• 
  Арка Карузель, Парыж
• 
  Казанскі сабор, Санкт-Пецярбург
• 
  Трыўмфальныя вароты, Масква
• 
  Калона Нельсана, Лондан

• 
  Трон Напалеона
• 
  Крэсла з Луўра
• 
  Настольны гадзіннік
• 
  Аздабленне палаца ў Фантэнбло
• 
  Егіпецкі сервіз Віван-Дэнона

Ампір у Беларусі

• 
  Палацава-паркавы комплекс у Снове
• 
  Палацава-паркавы комплекс у Жылічах
• 
  Петрапаўлаўскі сабор у Гомелі
• 
  Альтанка ў Нараўлянскім палацава-паркавым комплексе

Гл. таксама

• Сталінскі ампір

Літаратура

• Ампир // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2004—2017.
• Курбатов В. Классицизм и ампир // Старые годы. 1912. Июль — сентябрь;
• Vaequier J., Marmottan P. Le Style Empire: En 5 vol. P., 1924—1934;
• Некрасов А. И. Русский ампир. М., 1935;
• Isermayer C. Empire. Münch., 1977;
• Гайдамак А. Русский ампир. М., 2000;
• Турчин В. С. Александр I и неоклассицизм в России. Стиль империи или империя как стиль. М., 2001.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ампір