Зміцер Чайкоўскі

Зміцер Чайкоўскі
Дата нараджэння	26 лістапада 1912(1912-11-26)
Месца нараджэння	Клецк, Слуцкі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	2002
Месца смерці	Мюнхен, Верхняя Баварыя, Баварыя, Германія
Альма-матар	Клецкая беларуская гімназія Кракаўская акадэмія мастацтваў
Месца працы	Беларуская гімназія імя Янкі Купалы Бацькаўшчына Беларуская служба Радыё «Свабода»
Грамадзянства	Беларусь
Прыналежнасць	Ахова чыгункі (1942—1943) БКА (1944—1945) СС (1945)
Званне	Лейтэнант (1942) Найдлейтэнант (1944) Капітан (1945)
Часць	Беларускі батальён чыгуначнай аховы 1-ы Кадравы батальён БКА 1-я грэнадзёрская брыгада «Беларусь»
Бітвы/войны	Другая сусветная вайна Вялікая Айчынная вайна

Зміцер (Дзмітрый) Мікалаевіч Чайкоўскі (26 лістапада 1912, Клецк — 2002, Мюнхен, Германія) — беларускі мастак, вайсковы дзеяч. Бацька мастака Анатоля Чайкоўскага.

Паходжанне

Нарадзіўся 26 лістапада 1912 года ў сям’і Мікалая і Марыі з дому Жміеўскіх. Бацькі, паводле сямейных паданняў, паходзілі са старадаўніх шляхецкіх фамілій. Мікалай быў праваслаўным, Марыя — каталічкай, якая пасля шлюбу змяніла веравызнанне. У іх нарадзілася шасцёра дзяцей: дочкі Алена, Кацярына, Аляксандра, сыны Антон, Дзмітрый, Барыс.

Мікалай Чайкоўскі быў адным з найбольш заможных жыхароў старога Клецка. Добры кушнер, ён трымаў уласную майстэрню і мог цалкам забяспечываць вялікую сям’ю. А старэйшую дачку Алену адправіў вучыцца ў прыватны жаночы пансіён у Санкт-Пецярбургу. Але рэвалюцыя і наступныя падзеі істотна падарвалі дабрабыт. З успамінаў старажылаў вынікае, што ў міжваенны час Чайкоўскія ледзьве зводзілі канцы з канцамі. Невялікі надзел не мог пракарміць пяць чалавек (старэйшыя дзеці жылі асобна).

Біяграфічныя звесткі

У 1926 годзе ў свае 14 гадоў, здаўшы ўступныя іспыты, паступіў у 2-і клас Клецкай беларускай гімназіі, у якой з 1924 года вучыліся ягоныя старэйшыя браты. Аднак 12 студзеня 1927 года, менш чым праз год навучання, бацька гімназіста просіць дырэктара «хоць аб невялікай льгоце ў справе платы за абучэнне сына Дзімітра», спасылаючыся на цяжкія матэрыяльныя варункі. У канцы таго ж года зноў звяртаецца да дырэктара з той жа просьбай: «…Чалавек я бедны, маю ўсяго 3/4 дзесяціны зямлі, і пры гэтым стары я і не магу нічога запрацаваць. Дык прашу паважаную Дырэкцыю ўзяць пад увагу мой стан гаспадарчы і мае падупаўшыя сілы». І яшчэ раз 1 кастрычніка 1928 года: «Прашу зволіць ад аплаты …будучы няздольным да фізічнай працы па прычыне старасці, маючы 70 гадоў веку, не магу нават пракарміць сям’ю ў пяць чалавек. Пры гэтым дабаўляю, што я заўсёды быў зволены ад аплаты за абучэнне, альбо зусім, альбо часткова».

У 1937—1939 гадах навучыўся ў Кракаўскай акадэміі мастацтваў, аднак, з-за пачатку вайны, не паспеў скончыць навучанне. Чайкоўскі быў прызваны ў Войска Польскае і браў удзел у вераснёўскай кампаніі 1939 года. Трапіў у нямецкі палон, але неўзабаве быў адпушчаны як беларус і вярнуўся на радзіму. Мастак з энтузіязмам успрыняў усталяванне савецкай улады. Ён пачаў выкладаць маляванне і нямецкую мову ў сярэдняй школе, а таксама актыўна афармляў ці не ўсю наглядную агітацыю, ствараючы плакаты з выявамі Сталіна, Варашылава і іншых правадыроў. Аднак пазней расчараваўся ў новай уладзе, на што таксама паўплывала знікненне брата Антона ў БССР у 1937 годзе.

Падчас нямецкай акупацыі Зміцер Камароўскі працягнуў выкладаць у школе. Са снежня 1942 года ён у рангу лейтэнанта ўзначаліў 1-ую роту батальёна чыгуначнай аховы ў Менску. Мяркуецца, што ён камандаваў ротай да 1943 года або да эвакуацыі. Пасля эвакуацыі з Беларусі 17 верасня 1944 года ў Берліне атрымаў званне найдлейтэнанта і стаў ад’ютантам камандоўца БКА Францішка Кушаля. Аднак ужо 27 лістапада 1944 года быў звольнены на ўласную просьбу. Потым быў у 1-ым Кадравым батальёне БКА ў Берліне ў складзе афіцэрскай школы, сябром Статутавай камісіі Галоўнага камандавання вайсковымі сіламі БЦР.

З пачатку 1945 года быў накіраваны ў Баварыю, дзе фармавалася 1-я грэнадзёрская брыгада «Беларусь». Неўзабаве ў рангу капітана камандаваў 2-м стралковым батальёнам брыгады. 30 красавіка брыгада на чале з палкоўнікам Кушалем, у складзе якой быў Зміцер Чайкоўскі (агулам 50 афіцэраў, 132 падафіцэры і 912 салдат), прарвалі лінію нямецкай абароны каля Цвізеля і склала зброю перад 5-й арміяй ЗША.

Выкладаў фізічную падрыхтоўку ў гімназіі імя Янкі Купалы ў Рэгенсбургу, атрымліваючы зарплату «хадавым таварам для далейшага абмену — цыгарэтамі ды чакалятаю». Годам пазней ужо выкладаў у гімназіі малюнак.

Чайкоўскі спрычыніўся да рамонту скаўцкай святліцы (яшчэ ў кастрычніку 1945 года ў Рэгенсбургу быў створаны Першы Звяз беларускіх скаўтаў імя Кастуся Каліноўскага); працаваў над аздабленнем царквы Святой Еўфрасінні Полацкай, спяваў у царкоўным хоры.

У канцы чэрвеня 1946 года Беларускі камітэт разам з Саюзам беларускіх палітычных вязняў і Крывіцкім студэнцкім згуртаваннем зладзілі ўрачыстую вечарыну, прысвечаную памяці Янкі Купалы. Да гэтай вечарыны Зміцер Чайкоўскі намаляваў вялікі партрэт пісьменніка.

Жыў у Мюнхене. У 1952 годзе запоўніў анкету на сяброўства ў новаствораным Беларускім інстытуце навукі і мастацтва. Працаваў у газеце «Бацькаўшчына», з 1953 года — на радыё «Вызваленне», таксама быў сябром БІНіМа.

Творчасць

Зміцер Чайкоўскі з’яўляецца вядомым майстрам партрэту і сакральнага жывапісу. Ягоныя палотны выстаўляліся на розных выстаўках у Еўропе і Амерыцы.

У 1946—1947 гадах Дз. Чайкоўскі напісаў некалькі партрэтаў класікаў айчыннай літаратуры.

Партрэт Янкі Купалы, створаны мастаком у 1946 годзе, па сваім псіхалагічным насычэнні не меў сабе роўных у падсавецкім мастацтве аж да 1990-х гадоў. За аснову быў узяты афіцыйны фотаздымак, зроблены ў 1939 годзе пасля ўручэння Купалу ордэна Леніна. Не раз гэты партрэт выстаўляўся і друкаваўся ў Еўропе і Злучаных Штатах. Упершыню геаграфічна шырокі распаўсюд ён атрымаў дзякуючы газеце «Бацькаўшчына», якая 29 чэрвеня 1952 года ў падвоеным № 25-26 пазнаёміла з ім свайго чытача. Газета не раз друкавала творы Чайкоўскага, прыкладам, у № 74 — рэпрадукцыю алегарычнай кампазіцыі Чайкоўскага «Ваўкі», побач з вершамі героя Монтэ-Касіна Пётры Сыча.

У творчасці мастак захоўваў адданасць рэалізму і не надта ўхваляў мастацкую манеру сына, які захапляўся сюррэалізмам.

У 1930-я гады стварыў шэраг карцін на мясцовым матэрыяле. Адна з іх — партрэт селяніна з-пад Клецка, «Дравасек». У 1937 годзе для клецкай Свята-Пакроўскай царквы была напісаная ікона «Святы Панцеляймон». Перад тым як пачаць пісаць ікону, мастак атрымаў дабраславенне святара, пасціўся. Пачатак і заканчэнне работы былі адзначаныя малітвай. Гэта адзін з нямногіх твораў мастака, які захаваўся на радзіме. Яго і сёння можна бачыць у храме.

Першай працай на чужыне для Чайкоўскага былі абразы, пісаныя ў 1946 годзе для царквы Святой Еўфрасінні Полацкай у Рэгенсбургу, па намаўленні яе настаяцеля айца Мікалая Лапіцкага. Аднак царква гэтая была разабраная ў другой палове 1950-х гадоў, таму абразы мастака сёння знаходзяцца ў беларускіх цэрквах Амерыкі.

У 1960 годзе працы Чайкоўскага з’явіліся за акіянам — у беларускіх асяродках ЗША.

Спасылкі

• Чайкоўскі Зміцер (бел.) // Запісы. — Нью-Ёрк - Менск: БІНіМ, 2014. — № 37. — С. 234.
• Сяргей Гваздзёў. Бацька для сына (бел.) // Новы Час. — 25-06-2010.
• Андрэй Блінец. Дзмітрый Чайкоўскі – беларускі мастак у Мюнхене (бел.) // Будзьма беларусамі!. — 17.11.2017.