Қара құрдым

Қара құрдымның тұңғыш тікелей суреті, Messier 87

Қара құрдым (ағылш. black hole) — жойқын тартылыс күші арқылы бүкіл материя мен жарық нұрын еш жібермей, өзіне тартып ала алатын, массасы өте ауыр жұлдыз дене (үңгір емес).

Массасы белгілі шамадан жоғары тұрақты жұлдыз өзінің термоядролық реакциясына қажетті отыны таусылған соң тартылыс күшінің әсерінде ішіне қарай шұғыл жемірілуден деформацияланып қара құрдым пайда болады. Қара құрдымның массасы өте жоғары, тартылыс күшінің өрісі тым жойқын болғандықтан, ешқандай материя, магнитті толқын, жарық жылдамдығында қозғалады делінетін жарық радиациясы одан қашып құтыла алмайды (оның бетіне түскен жарық ешқашан кері шағылыспайды), сыртқа еш жарық шығармайды. Құрдымның "қара" деп аталу себебі: ол оқиға көкжиегіне (Event Horizon) түскен бүкіл жарықты сорып алады, жарық шағылыспағандықтан, оны термодинамикадағы абсолютті қара дене ретінде қарастыруға болады. Демек, ол қап-қара дене болып ештеңені, тіпті өзін де көрсетпейтіндіктен, "қара тесік" деген мағынада "black hole" деп аталған. Қазақша "құрдым" сөзі "біткен, құрыған, жоғалтушы, жоюшы, тауысушы, ақырластырушы" мағынасында айтылған.

Үлкен Магеллан тұмандығындағы қара құрдымның ұқсатылған суреті, күшті тартылыс күшінен кеңістік иілген

Қара құрдымның айналысында математикалық жолмен дәлелденген оқиға көкжиегі (Event Horizon) деген қабат бар, ол оқиғалардың енді ары қарай айқындалмайтын, оның ар жағын бақылау, өлшеу мүмкін емес шек-шекарасы өңірі есептеледі. Квант өрісі теориясы оқиға көкжиегі радиация бөлетінін дәлелдейді, сонымен қатар айрықша температуға да ие болатыны айқындалған. Осы температура Қара құрдымның массасына кері пропорционал болғандықтан, олардан бөлінетін радиацияның мөлшерін анықтау қиынға соғады.

Жұлдыздық дене Ғаламатжұлдыз ретінде жарылыс жасағанда нейтрондар арасындағы өзара тебу күші сыртқы қысу күшінен асып кетеді де, ол жоғары тығыздыққа ие нейтрон жұлдызына айналады. Сол кезде осынау жойқын қысым күшіне ештеңе төтеп бере алмайды да, жұлдыз үздіксіз кішірейіп, ең соңында Қара құрдымға айналады. Қазірге дейін ең кішкене қара құрдым 3.8 күн массасына тең.

Гравитациялық линза арқылы ұқсатылған қара құрдым, жұлдыздың артқы көрінісіндегі деформацияны да байқауға болады.

Қара құрдымды тіке бақылау мүмкін емес, бірақ жанама тәсілдер арқылы оның бар екенін, шамасын, оның басқаларға қаншалық күш түсіріп жатқанын зерттеуге болады. Зат (жұлдыз) әдетте жұтылудан бұрын жоғары температураға ие ультракүлгін сәулесі мен рентген сәулесін төңірегіне шығара бастағанда, оның Қара құрдымның ырқына құлай бастағаны белгілі болады. Қара құрдымның белгісі тұрақты жұлдыздар мен галактикалардың, тұмандықтар мен жұлдыздар тобының Қара құрдым төңірегінде үйіріліп, өз орны мен массасынан айырыла бастағанда, жанама түрде Қара құрдымның бар екендігі айқындалады.

Шварцшильд қара құрдымы айналасындағы Эйнштейн сақинасын шолу.

Қара құрдым — қазіргі физика тарихында жұрттың жаппай назарын аударған тақырыптардың бірі. Фантазиялық әдебиетте, кинода, тіпті БАҚ-тарда қара құрдым туралы айтылымдар көп кездеседі. Бүгінге дейін Қара құрдымды астрономия, физика және астрофизика саласындағы көптеген зерттеушілер бірдей қолдады және ол туралы көптеген есептеулер мен бақылау қорытындыларын жариялады. Ақыры адамзат Қара құрдымның кескінін де суретке түсіре бастады.

Аса алып Қара құрдымның тұңғыш суреті

Аса алып эллиптикалық галактика Мессье 87-нің өзегіндегі алып қара құрдым. Үлкендігі күннен 7 млрд есе үлкен, суретті тұңғыш рет Оқиға Көкжиегі Телескопы (10 сәуір, 2019ж.) жария етті.

Адамзат баласы аса алып қара құрдымның кескініне тұңғыш рет көз салды. Бұл 2019 жылы суперкомпьютердің, бес құрлыққа орналасқан сегіз телескоптың, жүздеген ғалымдар мен аса ауқымды деректер қорының нәтижесі. Бұл зерттеу жобасы - Оқиға Көкжиегі Телескопы (the Event Horizon Telescope. EHT) деп аталып, тікелей эфирде 10.04.2019ж. халықаралық баспасөз конференциясын өткізді. Бұл сурет әлемдегі астрономия оқулықтарына тіке материал ретінде еңгізілетін болады. Ол Эйншейннің Жалпы мағынадағы салыстырмалы теориясын тағы дәлелдеді, астрофизикаға жаңа бет ашып, ғарыш туралы түсінігімізге жаңа мазмұн қосты.

Қара Құрдым өте тылсым ғарыштық құбылыс екені белгілі. Осыған дейін ол теория жүзінде дәлелденгенімен, галакиткалар өзегінде болуы мүмкін деп болжанғанымен, бірақ нақты мынау деп расталған жоқ болатын.

Ал, бұл суреттегі айналасын атқылаған жарық қоршаған қара шар аса жойқын Месье 87 (M87) галактикасының өзегінде орналасқан болып, жер шарынан 53 млн жарық жылы қашықтықта жайласқан. ЕНТ зерттеушілерінің есептеуі бойынша, бұл қара құрдымның массасы біздің күніміздің массасынан кем дегенде 7 млрд есе үлкен екен. М87 галактикасы соған дейін де ғарышты телескоппен шарлаушылардың қызығуын оятқан еді. Кейбір алғашқы суреттер бойынша оның орталығынан үлкен плазмалық ағын бүркіліп жатқандай көрініпті. Ғалымдар бұл бүркуді Қара Құрдымдық оқиға көкжиегіне қатысты деп жорамалдайды. М87 қара құрдымының жоғары жылдамдығы субатом бөлшектеріне жоғары жылдамдық сыйлап, олар ғарышқа атылып шығып, сол арқылы оны ғарыштан байқауға мүмкіндік туады. Сөйтіп айналасына шашыраған субатомдар жалыны оны алыстағы ортасы қараңғы астрономиялық жарық шоғына айналдырған.

ЕНТ телескопы дәстүрлі формадағы телескоп емес, ол бес құрлықтағы сегіз радиотелескопты біріктірген телескоптар торабы.

Бұл сурет көпке жарияланардан бұрын қатысты сала мамандарының күрделі сараптауынан өткен болатын. Ақыры, қара құрдым суретін түсіру алғаш рет сәтті болғаны расталды.

Зерттеушілер қара құрымның қалай өсуін және қандай материалдар қара құрдымның оқиға көкжиегіне сіңіп жатқанын білгісі келеді. Бұл зерттеу сондай-ақ біздің Құс жолы галактикасының ортасындағы Мерген А Қара құрдымын түсіндіруге де көмектесері анық.

Әсіресе, бұл зерттеу Эйнштейн теориясын дәлелдеуге де көмек береді. Оның гравитациялық толқынды түсіндіретін жалпы мағынадағы салыстырмалы теориясының өмірге келгеніне 100 жылдан асты.

Қара құрдымның жаңа суреттері

Қара құрдым жүйесі (ағылшынша)

Таяуда алып қара құрдымның жаңа фотолары жарияланды.

6,5 миллиард күн массасындай, диаметрі 38 миллиард километр келген алып қара құрдымның поляризацияланған жаңа фотосын 2021 жылы 24 наурызда "Astrophysical journal"-ында жарияланды, кейінгі байқағандай ол магнит өрісі сызықтары болуы мүмкін.

Бұл қара құрдым жершарынан 55 миллион жарық жылы қашықтағы алып галактика ортасында орналасқан, галактика ішінде кем дегенде 1 триллион жұлдыз бар дейді, диаметрі 120000 жарық жылы келеді екен.

2019 жылы сәуірдің 10-ы алғашқы қара құрдым байқалған еді, онда фото бұлыңғыр болатын, қазіргі фотода сызықтар алма-кезек орналасқан.

Бұны жершарының әр жерінде орналасқан 8 радио телескоптан құралған The Event Horizon Telescope байқаған.

Айтпақшы, егер диаметрі 1300000 километр болған күн кездейсоқ қара құрдымға айналса, онда ол диаметрі тек 3,5 километрге кішірейюі керек болады. Әдетте қара құрдымнан жарық құтыла алмайды, бірақ Stephen Hawking қара құрдым қара емес, ол сұр, одан аз мөлшердегі бөлшектер ұзақ уақыттан кейін құтыла алады деген еді.

Екінші Қара Құрдым болуы мүмкін бе?

Екі қара құрдымның соқтығысу моделі

Қара құрдым көлеңкесінің алғашқы кескінін алған Оқиға Көкжиегі Телескопы (EHT) коллаборациясы 2021 жылы 1 сәуірде Бикештегі M87 галактикасының кеңейтілген кескінін жариялады. Жаңа деректерге сәйкес, галактика орталығында қара құрдымға ұқсас екінші нысан бар болып шықты!

Алайда жалпы салыстырмалылық теориясына сәйкес, бұл екі нысан, гравитациялық толқындар шығара отырып, бірігіп кетуі тиіс. Сондықтан бұл көлеңкелерді қара құрдымдар емес, басқа ғарыштық нысан, мысалы қараңғы материядан түзілген алып шарлар түсіруі ықтимал. Әрине, мұндай құрылым осы уақытқа дейін ешқашан бақыланбады, дегенмен бүгінгі күні бәрі де мүмкін.

Бейресми ақпарат бойынша, Швед корольдік ғылым академиясы, қара құрдымдардың түзілуі жалпы салыстырмалылық теориясының салдары екенін ашқаны үшін 2020 жылғы Нобель сыйлығын иеленген физик Роджер Пенроузға, мәселенің мән-жайы анықталғанша сыйлықты кері өткізе тұруға ұсыныс жасаған. 89 жастағы ардагер ғалымның қандай жауап бергені белгісіз.

Құс жолы центріндегі жойқын қара құрдым

Қара құрдым көлеңкесінің тарихтағы алғашқы кескінін алған Оқиға Көкжиегі Телескобы (EHT) коллаборациясы 2022 жылы 12 мамырда баспасөз мәслихатын өткізді. Онда адамзат өмір сүретін Күн жүйесі орналасқан Құс жолы галактикасының орталығындағы Мерген A* (Sagittarius A*) аса ауыр қара құрдымының кескіні жұрт назарына ұсынылды.

Құс Жолының орталығындағы Мерген A* аса ауыр қара құрдымы Күннен 4,3 миллион еседей ауыр, және бізден 27 000 жарық жылы қашықтықта. Салыстырмалы түрде айтсақ, Мессье 87 (M87) галактикасы — Бикеш шоқжұлдызында болып, ол бізден 55 миллион жарық жылы қашықтықта орналасқан. Оның орталығындағы M87* аса ауыр қара құрдымының массасы — 6,5 миллиард Күн массасындай. Бұл шамалар жақында ғана дәлірек өлшенген болатын.

Мерген А* қара құрдымының оқиға көкжиегінің радиусы 12 млн км шамасында. Бұл санның мағынасын түсіну үшін салыстырмалы түрде айтсақ, Күн диаметрі 1,4 млн км, Меркурий орбитасының радиусы 58 млн км, Плутон орбитасының радиусы 6 млрд км, ал Вояджер-1 ғарыш аппараты орбитасының радиусы 23,4 млрд км.

Теориялық негіздеу тарихы

Хабл телескопының көмегімен алынған кескін: M87 белсенді галактикасы. Галактиканың ядросында тұжырым бойынша қара құрдым орналасқан. Суреттен 5 мың жарық жылы қашықтықтағы релятивистік ағын да байқалады.

Жарықты кері шағылыстырмайтын, үлкен тартылыс күшке ие, массасы өте тығыз денелердің болу мүмкіндігі туралы ең алғаш айтқан XVIII ғасырда ағылшын геологі Джон Митчел (John Michell) болды. Ол 1788 жылы Генри Кавендишке жазған бір хатында осы идеяны алға қойған. Оның айтуынша, күнмен тең салмақтағы аспан денесінің радиусы тек 3км ғана болса, онда бұл аспан денесі көрінбейді, нұр атаулыны түгел өзіне жұтып қояды.

1796 жылы әйгілі француз ғалымы Пьер-Симон Лаплас: "салмағы 250 күнге тең келетін, диаметрі жер шарындай тұрақты жұлдыз тартылыс күшінің әсерінде ешқандай жарықты сыртына қоя бермейді. Сол себепті әлемде үлкен жарық шығаратын денені біз байқай алмаймыз," — деп жазды. Лаплас Ньютонның бүкіл әлемдік тартылыс заңын негіз етіп, Қара құрдымның радиусын есептеуге талпынды. Оның есептеуінше, бұл аспан денесінің бетіндегі тарту жылдамдығы — жарық жылдамдығынан жоғары болған аспан денесі. Әрқандай зат егер бұл жылдамдықтан төмен жылдамдықпен қозғалса, онда ол осы денені айналуды айтпағанда, алысқа ұзап кете алмайды, егер бетіндегі тарту жылдамдығы жарық жылдамдығынан зор болса, онда ешқандай жарық сәулесі құтыла алмайды. Бетінен еш жарық шықпаған соң, енді ол бүкілдей қара дене болып көрінеді." "Вlack hole" терминін тұңғыш рет 1968 жылы АҚШ астрофизигі Джон Уилер қолданғанымен, Лапластың жоғарыда баяндаған аспан денесі дәл осы Қара құрдым екені айқын.

Жер шары және ол иген кеңістік

1915 жылы желтоқсанда Альберт Эйнштейн кең мағынадағы салыстырмалы теориясын жариялаған соң бір айдан кейін (1916), неміс астрономы Карл Шваршильд Эйнштейннің өріс теңдеулерінің нақты шешімін беріп, нүктелік сапа мен сфералық сапа туғызған тартылыс күш өрісін түсіндірді, Шваршильд метрикасы және Шваршильд радиусы қатарлы ұғымдарды қалыптастырды. Бұл есептеулер бойынша, егер мәлім аспан денесінің бүкіл массасы өте кішкентай "тартылыс күші радиусы" аумағына дейін сығылса, барлық материя мен энергия ішінде қамалып қалады да, ол сыртқа қарата қараңғы болмысқа айналады, сөйтіп Қара құрдым пайда болады. Бұл қара құрдымның алғашқы толық сипаттамасы болып, оның шамасы салыстырмалық теориясы арқылы есептелді.

1934 жылы неміс астрономы Вальтер Бадер мен Швейцария астрономы Фриц Цвиккидің зерттеулері бойынша, қартайған үлкен массаға ие тұрақты жұлдыздардың өзегі енді қайтып термоядролық реакция арқылы жоғары энергия туғыза алмағанда, тартылыс күшінің әсерінен сыртынан ішіне қарай жемірілу басталады, ол Нейтрон жұлдызға не қара құрдымға айналады.

1939 жылы АҚШ астрономы Оппенгеймер салмағы күн массасының 3 есесіндей (“оппенгеймер шегі” деп аталады), бірақ ешқандай теромоядролық күші жоқ “суыған тұрақты жұлдыз” өзінің тартылыс күшінің әсерінде ішіне қарай жеміріле құлап Қара құрдымға айналады, яғни ол жұлдыз енді өлі қаңқаға айналады.

1974 жылы Ұлыбритания ғалымы Стивен Хокинг "Қара құрдымның булануы" ұғымын ұсынды. Ол бойынша, қара құрдым төңірегінде Виртуалды бөлшек пайда болу сәтінде төрт түрлі мүмкіндік болады: Тікелей жойылу, Қара құрдымға сіңу, оң бөлшек Қара құрдымға құлап, теріс бөлшектен қашып құтылу, теріс бөлшек Қара құрдымға құлап, оң бөлшек қашып құтылу. Бұлардың ішінде төртіншісінің мүмкіндігі өте кіші. Хокинг сондай-ақ Миниатюралық қара құрдым (алғашқы қара құрдым) ұғымын да ұсынды.

$R_{\mu \nu }-{\textstyle 1 \over 2}R\,g_{\mu \nu }+\Lambda \ g_{\mu \nu }={\frac {8\pi G}{c^{4}}}\,T_{\mu \nu }$

Эйнштейннің Жалпы салыстырмалылық теориясы

Қазіргі заман физикасында Қара құрдым теориясы Жалпы салыстырмалылық теориясы негізінде қалыптасқан. Онда жарық жұтылатындықтан біз оны тіке бақылап зерттей алмаймыз. Бірақ оның айналасындағы табиғи денелерге түсірген әсері мен ықпалы арқылы оны өлшей аламыз. Мысалы, тұрақты жұлдыз қара құрдым жағынан тартылғанда онда сорылу ағыны пайда болып, ондағы құрамдардың қозғалысы шұғыл үдейді және рентген сәулесін тарқатады. Бұл рентген сәулесін зерттеуге сүйеніп, Қара құрдымның қайсы аумақта болғанын және оның шамасын мөлшерлей аламыз. Қара құрдымдар қалыптасқан соң оның массасы мен көлемі ұлғаяды, себебі айналасындағы бүкіл материяны өзіне тартып алады. Олар басқа жұлдыздарды өзіне қосып алып немесе басқа қара құрдымдармен бірігіп, күннің массасынан миллиардтаған есе үлкен, жоғары сатыдағы құрдымға айналады. Сондықтан қара құрдымдар көбінесе галактикалардың орналасып орналасып, бүкіл галактикалардың сол Қара құрдымға тартыла үйіріліп айналуын туғызады.

Қара құрдымның қалыптасуы

Қара құрдымның ұқсатылған суреті

Тұрақты жұлдыз атаулының тіршілік периоды бар, ол үздіксіз термоядролық реакция арқылы энергиясын сақтап, өз бойындағы тартылыс күштің шамасының асып кетуіне төтеп береді. Сутегі элементінің бірігуінен басталған бір тұрақты жұлдыз басқа да ауыр элементтерді жасау барысында үздіксіз кеңейе береді. Ал, қандай элементті қалыптастыруы әр тұрақты жұлдыздың өз ерекшелігіне байланысты болады. Мысалы, күн 9 млрд жылдық сутегінің термоядролық реакциясын, 1 млрд жылдық гелийдің термоядролық реакциясын бастан кешірді. Егер салмағы жеткілікті мөлшерде жоғары болса, тіпті де жоғары деңгейдегі теромядролық реакция тіпті де ауыр элементтерді қалыптастырады. Бірақ тіпті салмағы қанша зор болса да (Күн массасының 8 есесіндей) жұлдыздың теромядролық реакциясы Протон саны 26 болатын темір элементін жасаумен болады. Ал, темір термоядролық реакцияның отыны емес. Бұл оның ақырласуға да жетіп баратынын көрсетеді. Егер жұлдыздың салмағы өте зор болса, оның өмірі де сонша қысқа болады. Егер бір жұлдыздың салмағы екіншісінен 3 еседей үлкен болса, өмірі алдыңғысының 1/750 ғана болады.

Жұлдыз өзінің соңғы өміріне жетіп барғанда, ендіқайтып жоғары деңгейдегі термоядролық реакцияның болмауынан тартылыс күші барлығын ішіне қарай тартып құлатып, "күйреу" туғызады. Күйреудің нәтижесі массаның үлкен-кішілігі туғызған тартылыс күші айырмалығына қарай әртүрлі болады: мысалы күн күйресе Ақ ергежейліге айналады. Күннен массасы үш еседей алып жұлдыз күйресе Қара құрдымға айналады.

Кезекте көпшілік мойындаға теориялар бойынша, Қара құрдым үш түрлі физикалық шама бойынша өлшенеді: масса, заряды, бұрыштық моменті. Егер бір Қара құрдымның бұл үш түрлі физикалық шамасы белгілі болса, онда оның өзі де айқындалған есептеледі де, бұл Қара құрдымның шашсыз теориясы (No Hair Theorem) делінеді.

Қара құрдым қалыптасқан соң оның алдында қалыптастырған физика заңдары түгелдей күшін жятындықтан, оның бетінде тік төртбұрыш, өзара итерісу, шашырау, томпақ бет секілді пішіндер болмайтды. Бұл Қара құрдымның шашсыз теориясының (No Hair Theorem) тағы бір түрлі айтылымы.

Дегенмен, бұл теория классикалық түсіндірулер аясындағы заңдар ғана Қара құрдымда күшін жоюы мүмкін, бірақ басқа жаңа мағынадағы кванттық зарядталу болуы мүмкін. Сондықтан, Қара құрдым бірполярлы үлкен доменмен, немесе Ғарыштық желімен бірдей өмір сүреді. және үлкен доменді кванттық зарядтандырады. Қара құрдымда тасу күші бар. Кіші қара құрдымдардың тасу күші де үлкен болады, үлкен құрдымның тасу күші кішірек болады. Айналу күйіндегі қара құрдымда ішкі көкжиек және сыртқы көкжиек болады, және оның сингулярлық сақинасы болады. Оқиға көкжиегінен өтіп кеткен нәрсенің бәрі Гравитациялық сингулярлыққа (singularity) түседі.

Массасы мен көлемі

Құс жолына жақын қашықтықтағы массасы 10 күнге тең келетін Қара құрдымның ұқсатылған суреті

"Оппенгеймер шегі" бойынша, массасы күн массасының үш есесінен асып кеткен, бірақ ешқандай термоядролық реакциясы жоқ "суыған тұрақты жұлдыз" өз тартылыс күшінің әсерінде ішке қарай жеміріле кеусеп, атышулы Қара құрдымды өмірге әкеледі. Демек Қара құрдым дегеніміз алып тұрақты жұлдыздың өлген қаңқасы. Анығырақ айтқанда, алып массаға ие аспан денесі өзінің соңғы сәттерінде өзегінің кеусеу массасы күн массасының 3.2 есесіндей болғанда, тартылыс күшін жеңетін ішкі қарсылықтың болмауына өзегінің жемірілуі шексіз жүріліп, Қара құрдымға айналады. (Мұндай жағдайда, ядросы күн массасының 1.4 есесінен кішілер Кіші ергежейліге айналады, 3.2 мен 1.4 аралығындағылар Нейтрон жұлдызға айналады.)

Астрономдардың бақылап-өлшеуі көрсеткендей, Құс жолын, Андромеда галактикасын қамтыған көптеген алып галактикалардың орталығында ерепайсыз жойқын массаға ие алып Қара құрдым бар, олардың массасы неше миллионнан он неше миллиардқа дейінгі күн массасының қосындысына тең болады. Эйнштейннің кең мағынадағы салыстырмалық теориясы Қара құрдымның болуын теориялық тұрғыда мөлшерледі. Олардың арасындағы ең қарапайымы сфералық симметриялық шешілім бойынша Шварцшильда көрсеткішін құрайды. Ол Карл Шварцшильда 1915 жылы байқаған Эйнштейн теориясының шешілім көрсеткіші.

Суық газ бен тозаңнан құралған NGC 4261 галактикасында Қарa құрдым болуы мүмкін.

Шварцшильда көрсеткіші бойынша, егер бір ауыр салмақты аспан денесінің радиусы мәлім бір арнаулы шамадан төмен болса, онда ол аспан денесі өз-өзіне жеміріле күйрей бастайды. Осы радиус — Шварцшильда радиусы делінеді. Осы радиустан төмен аспан денелері кеңістікті барынша иіп деформациялайды да атқылаған барлық жарық сәулелері мейлі қайсы бағытқа болса да осы жұлдыздық дененің өзегіне қарай сорылып, жұтылып отырады. Салыстырмалық теориясының көрсетуінше, барша тұрақты көрсеткі тұғырлар бойынша материяның әрқандай қозғалыс жылдамдығы бостық вакуумдағы жарық жылдамдығынан (3*10⁵Км/секунд) асып кетпейді. Шварцшильда радиусы деңгейіндегі аспан денесі өзінің ішкі өзегін құрта бастайды. Кең мағынадағы салыстырмалы теориясының айқындауы бойынша, Қара құрдымда шексіз жоғары тығыздықтағы "ауырлық күш ерекнүктесі (Singularity)" болады, оны "Құдай да жек көретін тыржалаңаш Ерекнүкте" деп атайды. Шварцшильда радиусы ішінде Қара құрдым ерекнүктесі өте үлкен массадан қалыптасқан ғаламат жойқын тартылыс күшінен қалыптасатындықтан, басқаны айтпағанда фотонның өзі Қара құрдымнан қашып шыға алмайды. Қара құрдымның "қаралығы" мен "құрдымдығы" міне осыдан болады.

Тәжді қара құрдым, Рентген қайнары, ұқсатылған сурет

Шварцшильда радиусы төмендегі формулада көрсетілген:

$R_{s}={\frac {2GM}{c^{2}}}$

Мұнда, $G$ бүкіл әлемдік тартылыс күш тұрақтысы, $M$ аспан денесінің массасы, $c$ жарық жылдамдығы. Егер, мысалы жер шарымен шамалас ауырлықтағы аспан денесі бар десек, оның Шварцшильда радиусы тек 9 миллиметр ғана болады.

Температурасы

$T={\frac {\hbar c^{3}}{8\pi kGM}}$

Радиациялық спектріне негізделгенде, Қара құрдым мен темпратурасы бар зат негізінен бірдей. Қара құрдымның өзіндік температурасы Қара құрдым көкжиегіндегі тартылыс күш шамасына кері пропорционалды болады. Былайша айтқанда оның температурасы оның үлкен-кішілігіне байланысты болады.

Егер Қара құрдым күннің 9 есесіндей болса, оның температурасы таза (абсолютты) нөл градустан 100 миллионнан 1 градусқа дейін болады. Ал, егер Қара құрдымның массасы бұдан зорайса, оның температурасы жалғасты төмендейді. Сондықтан, бұл түрдегі Қара құрдым туғызған кванттық радиация Жойқын жарылыс қалдырған 2.7K радиациясын (әлемнің артқы радиациясы) бүкілдей жауып кетеді.

Оқиға көкжиегі

Бұл анимациялық видеода GRS 1915 және IGR J17091 қатарлы екі Қара құрдымның одақтас жұлдыздың газын сорған кездегі рентгендік "жүрек соғысы" салыстырылады.

Оқиға көкжиегі кейде "Қара құрдым көкжиегі" деп те аталады. Оқиға көкжиегі сыртындағы күзетуші оқиға көкжиегінің ішіндегі әрқандай іс туралы еш ақпарат ала алмайды, немесе аталған көкжиек шекарасы сыртындағы істер ішіндегі істерден келіп шығып жатқанын да сезіне алмайды. Оқиға көкжиегі Қара құрдымның қара құрдым болуының түп себебі. Ол Қара құрдымның ең сыртқы қабаты есебінде оның ішіндегі барлық жарық пен ақпарты сыртына жібермей тұрады. Астрономдар 2012 жылы шілде айында жер шарынан 500 млн жарық жылы қашықтықтан жұлдыздық таңбасы 3C 279 жұлдыздығын байқады. Онда күн массасынан 1 млрд есе үлкен Қара құрдым бар көрінеді. Ол оқиға көкжиегі туралы тұңғыш ақпаратты беруші есептеледі.

Фотон шары

Фотон шары қалыңдығы 0 шамаға тең шар пішінді шекара. Қара құрдымның ауырлық күші ауырлық күш үдеуін туғызады да, бірбөлім фотондар шар пішінді орбитада Қара құрдымды айнала қозғалады. Өзі айналмайтын Қара құрдым үшін фотон шары Шварцшильда радиусының 1.5 есесіндей болады. Бұл орбита тұрақсыз болғандықтан Қара құрдымның өсуіне ілесіп өзгеріп отырады.

Қара құрдым сыртын қоршап тұрғаны Фотон шар қабаты деп елестетіледі, егер жарық сәулесі фотон шар қабатынан жанай кесіп өтсе, онда тартылыс күші фотонды ұстап алады да, ол фотон қабатында Қара құрдымды бейне жер серігі секілді шексіз айналып жүреді.

Басқа Нейтрон жұлдызы, Кварк (Quark) жұлдызы секілді тығыздығы жоғары жұлдыздарда да фотон шары қабаты болады.

Эргосфера

Эргосфера (event horizon = оқиға көкжиегі)

Эргосфера（Ergosphere), немесе Лензе Тирринга әсері (Lense Thirring Effect, немесе Frame Dragging) деп те аталады, айналу күйіндегі масса өз төңірегіндегі уақыт пен кеңістікке сүйрелеу, шектеу құбылысын туғызады, бұл құбылысты анықтаушы жүйенің анықталушыға әсері деп те атайды. "Айналу күйіндегі Қара құрдымның" бойында айналуға қатысуы түрліше сипатқа ие аймақтары болады. Мысалы, Қара құрдымның екі полюсы мен экваторының уақыт-кеңістіктік эффекті ұқсамайды. Бұл өзгеше эффекттер нақты Қара құрдымның кейбір қасиеттерін айқындауға көмегі тиеді.

Күзетуші қоралану эффектісі мен айналу шеңберін нысан ретінде таңдай алады, оған енген және қашқан фотондардың қозғалысы арқылы жанама ақпараттарды иелейді. Мысалы, бөлшектер құрамының жайласуын, яғни Пенроуза процессін тани алады.

Айналған Қара құрдымның энергия ағыту шамасына қарай ауырлық күштің тарқалу ауқымын аңғарып, сол арқылы айналуға кеткен шығынды мөлшерлеуге болады. Дегенмен, бұл тәсілді тек екіден артық өзара айналу нысаны бар Қосаржұлдыздық жүйені зерттегенде ғана қолдануға болады.

Қара құрдым жұлдыздарды қалай жұтады（Компьютерлік ұқсатылған нұсқасы）

Қара құрдымның төңірегіндегі кеңістікте тартылыс күш кеңістікті иетіндіктен, "уақыттың бөгделігі" құбылысы туады. Бұл төңірегіндегі санасушы нысаның және оқиға көкжиегінің әсерін де қамтиды. Дегенмен, уақыт физикасы пәні әлі толық даму жолына түсе қоймағандықтан, Қара құрдымдағыға ұқсап кететін жағдайда уақыт мәнін жоғалтып, бұзылып, ұзарып, қысқарып, бөтен, бөгде мінез танытқанына қарата қазіргі теориялық физика әлі толық жүйелі жауап бере алмай отыр!

Қара құрдымның бірігуі

Қара құрдымның бірігуі күшті тартылыс күш толқынын туғызады, жаңа Қара құрдым әуелгі галактикалық орталық өзектегі орнын ауыстырады. Егер жылдамдық тым жоғары болса, тіпті ол Галактика денесінен ажырап кетуі мүмкін.

Қара құрдым түрлері

Қара құрдым түрлері

түрі	массасы	көлемі
Аса салмақты Қара құрдым	~105–1010 MКүн	~0.001–400 AU
Орташа салмақты Қара құрдым	~103 MКүн	~103 км ≈ RЖер шары
Жұлдыз салмақты Қара құрдым	~10 MКүн	~30 км
Ұсақ Қара құрдым	up to ~MАй	up to ~0.1 mm

Түрге бөлудің бірінші тәсілі:

1. Аса салмақты қара құрдым: Қазірге дейін белгілі болған галактикалардың орталық өңіріне жайғасқаны байқалады. Олардың массасы миллионнан 17 миллиардқа дейінгі күн массасына тең келеді екен. Қазіргі біршама белгілі аса ауыр салмақты қара құрдым NGC 1277 галактикасының өзегінде орналасқан, массасы күн массасының 17 млрд есесіндей қара құрдым есептеледі.
2. Орташа салмақты қара құрдым: Массасы тұрақты жұлдыздың орташа массасынан асып кеткен (шамамен күннің 10 неше есесіне тура келеді), бірақ аса ауыр салмақтағы қара құрдымнан (күннің массасынан мииллион есе үлкен) кіші қара құрдымдар. Ол ғаламатжұлдыздар жарылып, қалған қалдығының массасы күн массасының 3-15 есесіндей болған жағдайда қалыптасқан Қара құрдым. Теориялық есептеулерге негізделгенде, күн массасының 40 есесіндей үлкен ғаламатжұлдыз жарылғанда осы түрдегі Қара құрдым пайда болады.
3. Жұлдыз салмақты қара құрдым: Үлкен салмақты тұрақты жұлдыз (күннің 20 есесіндей ауыр) тартылыс күшінің ішкі тартылысынан кеусей жеміріліп қалыптасқан қара құрдым. Оны гамма сәулесінің атқылауы арқылы, немесе көрінбей кеткен ғаламатжұлдыз арқылы мөлшерлеуге болады. Егер тығыздығы жоғары жұлдыздың массасы соңғы шектен (Pro intermediate value) өтіп кеткенде тартылыс жеміруі жалғасып, қара құрдым пайда болады. Әрине, әлі күнге нейтрон жұлдызды алып массаға ие Қара құрдым бар екені толық анықталмаса да, күн массасының үш есесіндей массадағысы бар екені сипатталған. Қазірге дейін белгілі болғандай, массасы ең кіші қара құрдымның өзі күн салмағынан 3.8 есесіндей үлкен екен.

CMS детекторындағы күшті қақтығыс Ұсақ қара құрдым жасауы мүмкін.

1. Ұсақ қара құрдым: Ол кейде кванттық қара құрдым, немесе кішкентай қара құрдым деп те аталады. Кванттық қара құрдым дейтін себебі осы өлшем көлемінде оған кванттық күштің әсері негізгі рөл ойнайды. Ұсақ қара құрдым пайда болуының ең басты себебін үлкен адронды коллайдер аясында байқалатын құбылыстармен ғана түсіндіру мүмкін.

Түрге бөлудің екінші тәсілі: Қара құрдымның өз физикалық ерекшелігі бойынша (массасы, заряды, бұрыштық моментті) арқылы түрге бөлу.

1. Айналмайтын, зарядсыз қара құрдым. Оның уақыт-кеңістіктік құрылымын Шварцшильда ашып, Шварцшильда қара құрдымы деп аталады.
2. Айналмайтын зарядты қара құрдым. Рейснер-Нордстрем (Reissner-Nordström) қара құрдымы деп те аталады. Уақыт-кеңістік құрылымын 1916-1918 жылдары Рейснер мен Нордстрем айқындаған.
3. Айналатын зарядсыз қара құрдым. Керр қара құрдымы деп те аталады. Уақыт-кеңістік құрылымын 1963 жылы Керр анықтаған.
4. Жай қара құрдым, Керр-Ньюмен қара құрдымы деп аталады. Оны 1965 жылы Ньюмен анықтаған.

Әуелгі қара құрдым

ХХғ. әйгілі астроном Стивен Хокинг және АҚШ президенті Барак Обама

Әуелгі қара құрдым — Қара құрдым туралы жорамалдардың бірі болып, әлі күнге дейін оның бар екендігі нақты дәлелденбеді. Жорамал бойынша, әлем Жойқын жарылыстың алғашқы кезеңінде тұрған кезде, әлемнің алғашқы дүмпуі қарсаңында кейбір өңірлердің тығыздығы өте зор болып, әлемде жойқын жарылыс болған соң да бұл өңірдің тығыздығы айырықша жоғары болып, тіке қара үңгір пайда болады, бұл қара үңгір Әуелгі қара құрдым деп аталады. Әуелгі қара құрдымның массасы біркелкі өлшемде болмайтын тығыздыққа байланысты. Сондықтан, Әуелгі қара құрдымның массасы жұлдыздардың тартылыс күші жеміруімен пайда болған қара құрдымдардың массасынан кішірек болады. Хокинг теориясы бойынша, Қара құрдымның массасы кіші болған сайын оның булануы да (сыртында ақпарат шығаруы да) артады. Массасы кіші Әуелгі қара құрдым әлдеқашан "буланып" кеткен енді "булана" бастайтын болады. Ал, Тұрақты жұлдыздар мен ғаламат жұлдыздардың тартылыс күш әсерінде өз-өзіне кеусеп жемірілуінен пайда болған қара құрдымның булануы әлемнің бүгінге дейінгі уақытынан әлдеқайда ұзақ. Астрономдар кейбір Әуелгі қара құрдымның "буланған" сәтінде сыртына бүріккен жоғары гамма сәулесін ұстап алуға үміттенеді.

Астрономиялық бақылау-өлшеу

Құс жолы галактикасы өзегіндегі жұлдызаралық тұмандықтардың қара құрдым жағынан жұлғылану көрінісі

Қара құрдым қалыптасқан соң оның айналасындағылары Қара құрдымға жұтылып, ал Қара құрдым еш байқалмай, оның тіпті өмір сүретінін де дәлелдеу қиынға соғады. Дегенмен, қосаржұлдыздың бірі қара құрдым болғанда, екінші жұлдыздың тұмандықтары қара құрдымға құйылып, темпратурасы күрт артып, Рентген сәулесінің жарқырауы үдеп, қара құрдым өмір сүретінінен жанама ақпарат береді.

Қара құрдымның өмір сүруін бақылау мен өлшеудің нақты қиындығына байланысты, кейбір галактикалардың құрамында қара құрдым бар деп түсіндіргенімен, Қара құрдым болуының көптеген шарты қанағаттанбай, шындап оның қара құрдым ба, емес пе екені айқындалмайды да, оларды Қара құрдымға үміткер деп атайды.

Адамзат қара құрдымды дәлелдеу үшін үздіксіз ізденгенімен, нәтиже соншылық мол емес. Тек ХХғ. 70 жылдары бар болғаны 4 Қара құрдымға үміткер байқалды. 90 жылдардан кейін 6 рентген сәулесін шашатын қосаржұлдызды Қара құрдымға үміткер етіп белгіледі. Олардың екеуі Магеллан галактикасына орналасқан. 8 қара құрдымға үміткер құс жолы жүйесі ішіне жайласқан. 2000 жылдардан кейін 7 сондай үміткер тіркелді.

Кейбіреулердің есептеуі бойынша, өткен 10 млрд жылда Құс жолы жүйесі ішінде 100 жыл сайын бір Ғаламатжұлдыз жарылып, олардың 100 інің бірі Қара құрдым болып қалыптасса, онда Құс жолы галактикасы ішінде шамамен 1 миллион Жұлдыз салмақты қара құрдым бар болуға тиіс екен. Дегенмен 2007 жылға дейін бар болғаны 17 Қара құрдым үміткері ғана тіркеліпті.

Ең әйгілі Қара құрдымға үміткерлер:

1. Құс жолы галактикасы өзегіндегі Мерген А жұлдызы;
2. Аққу шоқжұлдызындағы X-1
3. SN 1979C
4. Сомбреро галактикасының (М104) өзегі

Қара құрдымды зерттеудің жаңа беталысы

Әлемдік аспантанушылар Галактика кіндігіндегі қара құрдымның фотосын түсіру үшін бірігу үстінде. Бұл үшін Event Horizon Telescope жобасы әзірленіп, ол бойынша Жердің әр түкпірінде жайғасқан 50 радиотелескопты біріктіру қолға алынбақ.

«Галатика құрдымы аса қашықта. Оны көру үшін өлшемі Жердей қондырғы қажет. Ондай қондырғыны құрудың жалғыз жолы - ғаламшардың өзін телескопқа айналдыру», - дейді зерттеушілер. Қазір сарапшылар алдағы үш жылдық жоспарын талқылап жатыр.

«Біз қатты толқудамыз. Екі жыл бұрын бұндай ой қиял сияқты болып көрінген болар еді, енді шынайы іске айналып жатыр», - деген Аризона университеті обсерваториясының қызметкері Димитриос Псалтистің қуанышында шек жоқ. Құрдымды Жер бетінен көру мүмкін емес. Оны қоршаған гравитациялық өрістің тығыздығынан жарықтың өзі оралмайтын көрінеді. Сондықтан шетелдік астрономдар «оқиғалар көкжиегі» (жоба да сондай атауға ие) аталатын қара құрдымның шекарасынан тыс бақылауды қолға алмақ. Құрдым әлдебір жұтқыншаққа сорылып жатқан шаң мен газдан тұрады, оған қараудың мүмкіндігі жоқ. Ал, қолдағы физика заңдары онда не болып жатқанын сипаттай алмайды.

Аса тығыз үйкелістен шаң мен газдың қызуы миллиардттаған градусқа көтеріліп, одан жарық бөлінеді. Сондықтан да құрдымның сақинасы көрінетіндей жағдайда. «Біз материяның жұтылу үдерісін болып жатқан күйінде түсіруді ойластырудамыз. Құрдымның қалай қоректенетінін ұғуға мүмкіндік алармыз деген үміттеміз», - дейді Псалтис. Оның айтуынша, 26 мың жарық жылдамдығындай қашықтағы оқиғалар көкжиегін фотолау, - Айдан алма іздеумен парапар. Дегенмен, зерттеушілердің құлшынысында шек жоқ, оның үстіне Аризона обсерваториясында өткізілген алғашқы тәжірибелер сәтті шыққан.

Бұдан басқа, оқымыстылар Эйнштейннің Салыстырмалықтың жалпы теориясын тексерумен де жұмыстанбақ. Аңыз-ғалым алғаш рет уақыт пен кеңістіктің өз кіндігін айнала майысуы турасында айта келіп, қара құрдымды сипаттаған болатын. Егер де оқиғалар көкжиегі барынша дөңгелек келсе, онда - Эйнштейннің қателеспегені. Басқа жағдайда қалыптасқан тұжырымды түзетуге тура келмек.

Ғалымдар бұл жобаның сәттілігіне сеніп отыр, себебі, бірнеше күн бұрын әлемді біріктіріп тұрған сусымалы жұмбақ субстанцияның түсірімін алу жүзеге асқан.Ол түсірімдерден ғалымдар ғарыштағы күңгірт материаның таралу панорамасын түзіп жатыр. Бұл астрофизика саласындағы адам сенбес алға басу, өйткені, күңгірт материя туралы бұрынғы мәлім нәрселер бар болғаны компьютерлік үлгілерге ғана негізделіп келген еді. Енді зерттеушілер қолында шынайы түсірілімдер бар.

Құпия субстанция физиктер үшін әлі де жұмбақ күйінде қалып отыр. Әзір көзбен көру болмаса, оның неден тұратынын білу ешкімге мүмкін болмай тұр. Бар жорамал бойынша, бұл материя жұлдыздардың шоғырлануын біріктіре ұстап тұрады да, Ғаламның шашылуын болдырмайтын көрінеді. Оның бар екендігін тартылыс әсерінен байқауға болады. Көрінбейтін нәрселер шалғайдағы галактикалардан келетін жарықты майыстырады. Жуырда алынған түсірілімдерде жарықтың осы майысымдары әсерленген болатын.

Бұл түсірім үшін ғалымдар Гавай аралында орналасқан CFHC Telescope телескопқа 340-мегапикселдік MegaCam камерасын орнатыпты. Түсірім бес жыл бойы жүргізілген. Нәтижесінде енапат панорамалық түсірім алынған. Онда біздің Жерден 6 млрд жарық жылындай қашықтағы шамамен 10 млн галактика түсіріліпті. Олардың әрқайсысы жарық шығарады да, оның барлығын күңгірт материя ғарыш кеңістігінен өтерде майыстырады. Осылайша, ғалымдар жарық сәулесінің Ғаламның қай нүктелерінде сынуы басталатынын, яғни, құпия материя ғарыш кеңісінде қалай таралатынын көре алды.

Ақ құрдым

Бұған дейiн ғылымда ғарышта Қара құрдымның бар екенi белгiлi болса, ендi ғалымдар оған антипод Ақ құрдым да бар екенін анықтапты. Қара құрдым – ғарыштағы гравитациялық тартылысы күштi кеңiстiк аумағы. Ондағы тартылыстың күштiлiгi сонша, ешбiр нәрсе, тiптi сәуле бұл құрдымнан шыға алмайды. Қара құрдымдағы денелер үшiн ғарыштық жылдамдық жарық жылдамдығынан да жоғары болса, ол денелер құрдымнан шыға алар едi. Алайда жарық жылдамдығынан асатын жылдамдықтың болуы мүмкiн емес. Қара құрдымнан дене түгiл, жарықтың да шықпайтыны сондықтан.

Қара құрдым қайда және неден пайда болатынына қатысты ғылымда түрлi болжам айтылған-ды. Ақыры ғалымдар Қара құрдым алып салмақты жұлдыз ядросының коллапсы нәтижесiнде пайда болады дескен. Жұлдыз қойнауында ядролық отын таусылмайынша, онда термоядролық реакция жүредi. Алайда уақыт өте келе ядролық отын таусылып, жұлдыз сығылады. Осыдан кейiн термоядролық реакция аяқталып, жұлдыз сөне бастайды. Қысқасы, Қара құрдым – бұл жұлдыздың соңғы эволюциясы. Қара ойықтан ешбiр дене шыға алмаса, ақ құрдым керiсiнше, ештеңе ене алмайды. Егер бұрын ақ құрдым теория жүзiнде ғана айтылып келсе, ендi ғалымдар оның шын мәнiнде ғарышта бар екенiне көз жеткiзген. Израильдiк астрофизиктер Алон Реттер мен Шломо Хеллер 2006 жылғы GRB 060614 гамма-жарқылы ақ құрдым әсерiнен пайда болды деп есептейдi.

GRB 060614 Жерден 1,6 мил­лион жыл қашықтықтағы Үндiс шоқжұлдызында орналасқан. 2006 жылдың 14 маусымында жарқ еткен жарқыл ұзақ уақыт бойы жарық шығарып тұрған. Сондықтан астономдар жарқылдың нақты қайда пайда болғанын дәл анықтаған. Ғалымдар гамма-жарқылдың екi-ақ түрiн бiледi: ұзақ және қысқа. Сөйтсе, әлгi жарқыл осы екi түрiне де ұқсас болмай шыққан. Бұған дейiн ғалымдар ұзақ гамма-жарқылдар алып жұлдыздардың коллапсы нәтижесiнде туып, Қара құрдым айналады, ал қысқа гамма-жарқылдар екi нейтрон жұлдыз немесе нейтрон жұлдыздары мен Қара құрдым қосылуы нәтижесiнде туа­ды да, тағы да Қара құрдымға айналады деп келген. Бiрақ бұл жол­ғы жарқыл бақандай 102 секундқа созылған. Әдетте мұндай ұзақ жар­қылдың арқасында жаңа материя пайда болуы тиiс. Алайда GRB 060614 нәтижесiнде ештеңе пайда болмаған. Ғалымдар осы кезде бәлкiм, жарқылдың нәтижесiнде Қара құрдым туған шығар дедi де қойды.

Бiрақ бiраз уақыт өткен соң Реттер мен Хеллер мұның қыр-сырын ашыпты. Астрофизиктер Қара құрдым заттардың атқылап шығуы нәтижесiнде Ақ құрдым пайда болады деген қорытынды шығарды. Алайда сол Қара құрдым басқа уақыт өлшемiнде болуы тиiс. Сөйтiп, бос кеңiстiкте аймақ пайда болады. Сәлден соң осы аймақ жарылады да, оның бүкiл денелерi мен сәулелерi сыртқа атылады. Қара құрдым өзiне бүкiл заттарды тартып алса, Ақ құрдым керiсiнше, бәрiн сырт­қа шығарады. Реттер мен Хеллер GRB 060614-тi ақ құрдымның кiшi жарылысы деген болжам айтты. Ғалымдар бос кеңiстiкте жоқ жерден пайда болған Ақ құрдым сол мезетте жарқылмен бiрге ыдырап кеткен дейдi. Бұл процесс Жойқын жарылыс (Big Bang) тәрiздi. Дәл осындай жарылыс нәтижесiнде бiздiң Ғалам пайда болған. Алайда жарылыс орнында ештеңе тумағандықтан, израильдiк астрофизиктер оны Кiшi жарылыс (Small Bang) деп атады.

Қайсыбiр болжамдарға қарағанда, Ақ құрдым – Қара құрдымның терiс жағы. Ақ және қара құрдымдар бұл туннельге кiрiп-шығатын есiктер. Туннельдiң бiр басы шаңсорғыш тәрiздi материяның барлық бөлшегiн өзiне тартып алады да, екiншi жағы оны сыртқа шығарады. Ойықтар Ғаламда бiр-бiрiнен алшақ жатқан бөлiктердi жалғастыруы мүмкiн. Кейбiр ғалымдар осы құрдым ойықтары арқылы миллиондаған жылдарға созылған қашықтықтарға немесе өзге уақыт өлшемiне оп-оңай өтуге болады деп есептейдi. Егер бұлай болатын болса, онда өркениетi бiзден көш iлгерi бөгде ғаламшарлықтар әлемде жүрiп-тұру үшiн осы туннельдердi пайдалануы мүмкiн деп пайымдауға болар.

1986 жылы американдық астроном Харрис гамма-жарқылдар антиматерияда қозғалып жүрген ғарыштық ұшу аппараттарының қозғалысы нәтижесiнде пайда болады деген болжам айтқан. Ұшу аппараты қозғалысқа қажеттi энергияны алған кезде осындай жар­қылдар шығарады дегендi алға тартқан. Харрис бiр бағытта жатқан гамма-жарқылдардың траекторияларын зерттеп, бұл бөгде ғаламшарлықтар кемесiнiң қозғалу траекториясы деп түйген.

Ішкі-сыртқы сілтемелер

• Ғарыштық желі
• Қара құрдым — қара үңгір, BBC сайты, «біздің заманда»
• Стэнфорд философия энциклопедиясы // Қара құрдым және Ерекнүкте
• Қара құрдым
• Қара құрдым туралы бейнежазба
• Қара құрдым туралы сұрақтар