Jemen

الجمهوريّة اليمنية Al-Jumhuriyyah al-Yamaniyah (norsk: Jemen, jemenittisk)
Flagg Riksvåpen
Motto	Allah, al-Watan, ath-Thawra, al-Wehda (Gud, Fedreland, Revolusjon, Einskap)
Offisielle språk	Arabisk
Hovudstad	San'a
Styresett President Statsminister	Republikk Abd Rabbuh Mansur Hadi Khaled Bahah
Flatevidd  – Totalt  – Andel vatn	527 968 km² (49.) 0 %
Folketal  – Estimert (2017)  – Tettleik	28 036 829 (47.) 53,1 /km² (125.)
Samla	22. mai 1990
BNP  – Totalt (2015)  – Per innbyggjar	75 520 mill. USD (90.) 2 800 USD (162.)
Valuta	Jemenittisk rial
Tidssone	UTC +3
Toppnivådomene	.ye

Jemen (arabisk اليَمَن, al-Yaman), offisielt Republikken Jemen (arabisk الجمهورية اليمنية, al-Jumhūrīyah al-Yamanīyah) er eit arabisk land i Sørvest-Asia, sørvest og sør på Den arabiske halvøya. Jemen er det nest største landet på halvøya og dekkjer 527 970 km². Kystlinja er kring 2000 km lang. Det grensar til Saudi-Arabia i nord, Raudehavet i vest, Adenbukta og Arabiahavet i sør og Oman i aust. Hovudstaden i Jemen er Sana, men opprørarar har hatt kontroll over byen sidan februar 2015. På grunn av dette har regjeringa mellombels flytta til hamnebyen Aden på sørkysten. Jemen har meir enn 200 øyar og den største av desse er Socotra.

Jemen var heimstaden til sabearane (Saba i Bibelen), ein handelsstat som blømde i over tusen år og som truleg òg omfatta delar av dagens Etiopia og Eritrea. I 275 evt. kom regionen under det jødiskpåverka Himjar. Kristendomen kom til landet på 300-talet, medan jødedom og lokal heidenskap alt var etablert. Islam spreidde seg raskt på 600-talet og jemenittiske soldatar var avgjerande for dei tidlege islamske erobringane. Styret av Jemen har lenge vore særs vanskeleg. Fleire dynasti dukka opp frå 800- til 1500-talet, og Rasulid var det mektigaste og mest velståande. Landet var delt mellom Det osmanske riket og Det britiske imperiet tidleg på 1900-talet. Kongedømet Jemen vart oppretta etter fyrste verdskrigen i Nord-Jemen før Den arabiske republikken Jemen vart oppretta i 1962. Sør-Jemen vart verande eit britisk protektorat fram til 1967. Dei to jemenittiske statane vart samla til den moderne republikken Jemen i 1990.

Jemen er eit utviklingsland. Under president Ali Abdullah Saleh, har Jemen blitt skildra som eit kleptokrati. I følgje ein internasjonal korrupsjonsindeks frå 2009 av Transparency International, vart Jemen rangert på 164. plass av 182 land. Utan sterke statlege institusjonar, utgjer elitepolitikk i Jemen ein de facto form for samarbeidsstyre, der konkurrerande stamme, regionale, religiøse og politiske interesser er samde om å halde kvarandre i sjakk gjennom ein stillteiande aksept av balansen det har skapt. Den uformelle politiske avtalen vert opprettheldt ved at tre menn deler på makta: president Ali Abdullah Saleh, som kontrollerte staten; generalmajor Ali Mohsen al-Ahmar, som kontrollerte den største delen av hæren; og sjeik Abdullah al-Ahmar, som leia det islamistiske Islah-partiet og var Saudi-Arabia sin utvalde meklar for transnasjonale patronatbetalingar til forskjellige politiske aktørar, inkludert stammesjeikar. Utbetalingar frå saudiarabarane er meint å lette sjølvstyret til stammene frå den jemenittiske regjeringa og gje den saudiarabiske regjeringa ein måte å påverke dei politiske avgjerslene til Jemen.

Jemen har vore i ei politisk krise sidan 2011. I januar 2011 byrja ei rekkje gatedemonstrasjonar mot fattigdom, arbeidsløyse, korrupsjon og planane til president Saleh om å endre den jemenittiske grunnlova og fjerne tidsgrensa for kor lenge ein president kan sitje, og i røynda gjere han til president på livstid. Han førebudde òg den eldste sonen sin, Ahmed Saleh, kommandant i den republikanske garden, til å overta etter han. USA reknar Al-Qaida på Den arabiske halvøya (AQAP) som «den farlegaste av alle fristadane til Al-Qaida». USA prøvde å kontrollere overgangen slik at dei kunne fortsette kampen mot terrorisme, medan Saudi-Arabia prøvde å oppretthalde påverknaden sin i Jemen gjennom somme gamle regimepersonar og andre stammeleiarar som var del av det såkalla «GCC-initiativet». President Saleh trakk seg attende, og overgangen gjekk raskt gjennom «GCC-initiativet»; visepresidenten Abd Rabbu Mansour Hadi tok over og vart formelt vald til president den 21. februar 2012 i eit einmannsval. Det midlertidige parlamentet gav presidenten Saleh og 500 av hans medarbeidarar immunitet same månaden. Det vart oppretta ein nasjonal dialogkonferanse den 18. mars 2012 for å bli samde om store saker i framtida til landet. I januar 2014 gav konferansen Hadi eitt år til som president.

Overgangsprosessen vart derimot avbroten av konfliktar mellom Houthi-rørsla og Islah, i tillegg til al-Qaida-opprør. I september 2014 tok houthiane over Sana, og tvang Ali Mohsen al-Ahmar ut av landet, og oppretta ein ny «samlingsregjering» som bestod av forskjellige jemenittiske fraksjonar. Eit forslag til ei grunnlov, som ville dele Jemen i seks føderale regionar, vart diskutert, men houthiane avslo forslaget. Hadi, statsministeren hans og regjeringa gjekk av 22. januar 2015 under eit politisk dødpunkt mot houthiane og dei pågåande valdshandlingane i hovudstaden. Tre veker seinare, erklærte houthiane seg i kontroll over regjeringa i det Abdul-Malik al-Houthi kalla ein «praktfull revolusjon», sjølv om opposisjonspolitikarar, naboland og Dei sameinte nasjonane fordømde overtakinga som eit statskupp. Dei fleste politiske fraksjonane i Jemen og det internasjonale samfunnet har nekta å anerkjenne styret til houthiane, og SN har gått inn som meklar i samtalar om å fordele makta. Den 21. februar trekte Hadi attende oppseiinga si og erklærte at han framleis var den legitime presidenten i Aden. Hadi bad regjeringa samle seg i Aden, som han den 26. mai 2016 erklærte «den økonomiske og midlertidige hovudstaden» i Jemen, medan Sana er under Houthi-kontroll.

Etymologi

Namnet «Jemen» kan kome av yamin, som tyder 'på høgresida', sidan sør er til høgre når ein ser mot soloppgangen. Eit anna mogeleg opphav er yumn, som tyder 'lukke', sidan mykje av landet er frodig. Romarane kalla det Arabia Felix ('Det glade Arabia') i motsetnad til Arabia Deserta ('Ørken-Arabia'). Jemen vart nemnd i gamle sørarabiske inskripsjonar som Yamnat. I arabisk litteratur omfattar omgrepet al-Yaman eit mykje større område enn det republikken Jemen dekkjer i dag. Det strekkjer seg frå nordlege Asir til Dhofar.

Historie

Antikken

Med den lange kystlinja si mellom austlege og vestlege sivilisasjonar, har Jemen lenge eksistert i grenselandet mellom kulturar med ei strategisk plassering i forhold til handel vest på Den arabiske halvøya. Store busetjingar for si tid fanst i fjella nord i Jemen så tidleg som 5000 fvt. Lite er kjend om Jemen i førhistorisk tid og korleis det vart omvandla frå ein gryande sivilisasjon i bronsealderen til eit meir handelsbasert karavanekongedøme. Dette kan kome av at forsking på førislamske sivilisasjonar vert forhindra både sosialt og offisielt i Arabia.

Sabeisk gravstein av ei kvinne som held eit kornband, eit symbol på fruktbarheit i det gamle Jemen.

Det sabeiske kongedømet oppstod frå minst 1000-talet fvt. Det var fire store kongedøme eller stammeforbund i Sør-Arabia: Saba, Hadramout, Qataban og Ma'in. Ein trur Saba er det same som Saba i Bibelen og var det viktigaste forbundet. Dei sabeiske herskarane tok tittelen mukarrib, som ein trur tyder «samlar», eller ein «prestekonge», eller overhovud for forbundet av sørarabiske kongedøme, «kongen over kongar». Rolla til mukarriben var å føre dei forskjellige stammene saman under kongedømet og leie dei. Sabearane bygde den store Marib-dammen kring 940 fvt. Dammen vart bygd for å motstå flaumar som oppstod nedover dalen kvar år.

Mellom 700 og 680 fvt., dominerte Kongedømet Ausan i Aden og området rundt og utfordra herredømet til Saba i Sør-Arabia. Den sabeiske mukarriben Karib'il Watar I erobra heile riket til Awsan og utvida det sabeiske herredømet til det meste av Sør-Arabia. Mangel på vatn på Den arabiske halvøya hindra sabearane frå å samle heile halvøya. I staden oppretta dei forskjellige koloniar for å kontrollere handelsrutene. Ein har funne spor av sabeisk påverknad nord i Etiopia, der det vart innført sørarabisk alfabet, religion og panteon og sørarabisk kunst og arkitektur. Sabearane skapte ei identitetskjensle gjennom religionen sin. Dei tilbad El-Maqah og trudde dei var born av han. I mange hundreår kontrollerte sabearane utgåande handel over Bab-el-Mandeb, eit sund som skil Den arabiske halvøya frå Afrikas horn og Raudehavet frå Indiahavet.

På 200-talet fvt., vart Qataban, Hadramout og Ma'in sjølvstendige frå Saba og etablerte seg sjølv i Jemen-området. Herredømet til minaearane strekte seg så langt som til Dedan, med hovudstad i Baraqish. Sabearane heldt kontroll over Ma'in etter at Qataban kollapsa i 50 fvt. Då romarane kom til Arabia Felix i 25 fvt., var sabearane nok ein gong den dominerande makta i Sør-Arabia. Aelius Gallus hadde ordre om å leie eit militærtokt for å opprette romersk dominans over sabearane. Romarane hadde vag og motstridande geografisk kunnskap om Arabia Felix eller Jemen. Den romerske hæren på ti tusen mann vart slått føre Marib. Strabon var ein nær ven av Aelius Gallus og prøvde å rettferdiggjere tapet hans i notata sine. Det tok romarane seks månader å nå Marib og seksti dagar å vende attende til Egypt. Romarane skulda på den nabateiske guideen deira og avretta han for svik. Ein har til no ikkje funne direkte nedteikningar i sabeiske inskripsjonar om det romerske toktet.

Ein grav-stele med ein musikalsk scene frå det første hundreåret evt.

Himjaritt-kongen Dhamar Ali Yahbur II.

Etter det romerske toktet - kanskje tidlegare - fall landet ut i kaos og to klanar, Hamdan og Himjar, gjorde krav på trona, og tok tittelen Konge av Sjeba og Dhu Raydan. Dhu Raydan (same som jimjarittane) allierte seg med Aksum i Etiopia mot sabearane. Høvdingen av Bakil og kongen av Saba og Dhu Raydan, El-sharah Yahdub, gjennomførte fleire tokt mot himjarittane og Habashat (som var Aksum). El-sharah var stolt over tokta sine og la til tittelen Yahdub i namnet sitt, som tyder «undertrykkar». Hanbrukte å drepe fiendane sine med å hogge dei i bitar. Sana voks under regjeringstida hans, då han bygde Ghumdan-palasset, der han budde.

Himjarittane annekerte Sana frå Hamdan kring år 100 evt. Hashdi-stamma gjorde opprør mot dei og tok attende Sana kring 180 evt. Det var først i 275 evt. at Shammar Yahri'sh erobra Hadramout, Najran og Tihama, og slik samla Jemen and styrka Himjar-styret. Himjarittane forkasta polyteisme og slutta seg til ei konsensuell form for monoteisme kalla rahmanisme. I 354 evt. sendte den romerske keisaren Konstantius II ein ambassade leia av Theophilos indaren for å omvende himjarittane til kristendom. I følgje Philostorgius ytte dei lokale jødane motstand. Det er funne fleire inskripsjonar på hebraisk og sabeisk som hyllar det herredømet på jødiske vilkår for å ha hjelpt til med å gje makt til folket frå Israel.

I følgje islamsk tradisjon sette kong As'ad den perfekte i gang ein militæraksjon til støtte for jødane frå Yathrib. Inskripsjonar fortel om Abu Karib As'ad som leia ein militæraksjon til det sentrale Arabia, eller Najd, for å støtte vassallkongedømet Kindah mot lakhmidane. Det er ikkje funne direkte referansar til jødedom eller Yathrib under den lange regjeringstida hans. Abu Kariba døydde i 445 evt. etter ei regjeringstid på nesten 50 år. I 515 evt. vart Himjar stadig delt langs religiøse linjer og ein bitter konflikt mellom forskjellige fraksjonar bana veg for at aksumittane kunne gå i mellom. Den siste himjaritt-kongen Ma'adikarib Ya'fur fekk støtte frå Aksum mot sine jødiske rivalar. Ma'adikarib var kristen og sette i gang felttog mot lakhmidane sør i Irak, med støtte frå andre arabiske allierte av Bysants. Lakhmidane var ein skanse for Persia, som ikkje tolererte ein forkynnande religion som kristendom.

Etter Ma'adikarib Ya'fur døydde kring 521 evt., kom ein himjarittisk-jødisk krigsherre kalla Yousef Asar Yathar til makta. Ærestittelen hans Yathar tyder «å hemne». Jemenittiske kristne, med støtte frå Aksum og Bysants, forfølgde systematisk jødane og brende ned fleire synagogar over heile landet. Yousef hemna folket sitt på fælsleg vis. Han marsjerte mot byporten i Mocha tok livet av 14 000 og tok 11 000 til fange. Han slo så leir i Bab-el-Mandeb for å hindre hjelp frå Aksum. Samstundes sendte Yousef ein armé kommandert av ein annan jødisk krigsherre, Sharahil Yaqbul, til Najran. Sharahil fekk forsterkingar frå beduinar frå Kindah- og Madh'hij-stammene, og fjerna det kristne samfunnet i Najran. Yousef eller Dhu Nuwas (han med sidelokkene) som han er kjend i arabisk litteratur, meinte at kristne i Jemen var ei femte søyle. Kristne kjelder skildrar Dhu Nuwas (Yousef Asar) som ein jødisk fanatikar, medan islamske tradisjonar seier at han kasta 20 000 kristne i groper med brennande olje. Denne historia er derimot innhylla i segner. Dhu Nuwas etterlet seg to inskripsjonar, og ingen av dei referer til brennande groper. Bysants måtte handle eller miste all truverd som vernar av kristendomen i aust. Keisar Justinius I sendte eit brev til kongen av Aksum, Kaleb, og la press på han for å «angripe dei avskyelege hebrearane». Ein tredelt militærallianse med Bysants, Aksum og arabiske kristne klarte å slå Yousef kring 525–527 evt. og ein kristen vasallkonge vart sett inn på den himjarittiske trona.

Ruinane av Marib-dammen.

Esimiphaios var ein lokal, kristen herre, som er nemnd i ein inskripsjon som hylla brenninga av det gamle sabeiske palasset i Marib for å byggje ei kyrkje i ruinane. Det vart bygd tre nye kyrkjer berre i Najran. Mange stammer anerkjendte ikkje makta til Esimiphaios. Esimiphaios vart avsatt i 531 av krigsherren Abraha, som nekta å forlate Jemen og erklærte seg sjølv ein sjølvstendig konge av Himjar. Keisar Justinian I sendte ein ambassade til Jemen. Han ønskte at dei offisielt kristne himjarittane skulle bruke makta si på stammer i det indre Arabia for å sette i gang militæroperasjonar mot Persia. Justinian I skjenka kongerangen til dei arabiske sjeikane i Kindah og Ghassan sentralt og nord i Arabia. Frå tidleg av prøvde romarane og austromarane å utvikle nære band til statane ved kysten av Raudehavet. Dei klarte å omvende Aksum og påverke kulturen deira. Resultatet med tanke på Jemen var heller skuffande.

Ein prins frå Kindah kalla Yazid bin Kabshat gjorde opprør mot Abraha og hans arabiske, kristne allierte. Det kom til våpenkvile så snart den store Marib-dammen slo sprekkar. Abraha døydde kring 555–565. Sasanidane annekterte Aden kring år 570. Under styret deira fekk det meste av Jemen stort sjølvstyre, utanom Aden og Sana. Denne tida markerte eit samanbrot for den gamle sørarabiske sivilisasjonen, sidan ein større del av landet var under fleire sjølvstendige klanar fram til islam kom til området i i år 630.

Mellomalderen

Islam og dei tre dynastia

Inne i Den store moskeen i Sana, den eldste moskeen i Jemen.

Muhammed sendte syskenbarnet Ali til Sana og området rundt kring år 630. På den tida var Jemen den mest avanserte regionen i Arabia. Banu Hamdan-forbundet var av dei første som akspeterte islam. Muhammed sendte Muadh ibn Jabal til Al-Janad i dagens Taiz, og sendte brev til forskjellige stammeleiarar. Årsaka for dette var splittinga mellom stammene og fråværet av ein sterk sentral autoritet i Jemen på denne tida. Store stammer, inkludert Himjar, sendte delegasjonar til Medina under delegasjonsåret kring 630–631 evt. Fleire jemenittar aksepterte islam før 630, som Ammar ibn Yasir, Al-Ala'a Al-Hadrami, Miqdad ibn Aswad, Abu Musa Ashaari og Sharhabeel ibn Hasana. 'Abhala ibn Ka'ab Al-Ansi dreiv ut dei attverande persarane og hevda å vere ein profet av Rahman. Han vart myrda av ein jemenittar av persisk opphav kalla Fayruz al-Daylami. Kristne, som hovudsakleg budde i Najran i lag med jødar, gjekk med på å betale jizya, men somme jødar konverterte til islam, som Wahb ibn Munabbih og Ka'ab al-Ahbar.

Landet var stabilt under Rashidun-kalifatet. Jemenittiske stammer spelte ei viktig rolle i den islamske erobringa av Egypt, Irak, Persia, Levanten, Anatolia, Nord-Afrika, Sicilia og Andalusia. Jemenittiske stammer som slo seg ned i Syria, medverka stort til at omajadane voks seg mektige, særskild under regjeringstida til Marwan I. Mektige jemenittiske stammer som Kindah var på hans side under slaget ved Marj Rahit. Det vart opprette fleire emirat leia av folk av jemenittisk opphav i Nord-Afrika og Andalusia. Omajadane fekk ikkje effektiv kontroll over heile Jemen. Imam Abdullah ibn Yahya Al-Kindi vart i 745 vald til å leie Ibāḍī-rørsla i Hadramawt og Oman. Han dreiv ut omajdade-guvernøren frå Sana og erobra Mekka og Medina i 746. Al-Kindi, som hadde kallenamnet Talib al-Haqq (sanningssøkaren), grunnla den første Ibadi-staten, men vart drepen i Taif kring 749.

Muhammad ibn Abdullah ibn Ziyad grunnla Ziyadid-dynastiet i Tihama kring 818. Staten strekte seg frå Haly (i dagens Saudi-Arabia) til Aden. Dei anerkjende nominelt Abbaside-kalifatet men styrte seg sjølv i røynda sjølvstendig frå hovudstaden sin i Zabid. Historia til dette dynastiet er uklår. Dei fekk aldri kontroll over høglandet og Hadramawt, og kontrollerte ikkje meir enn kyststripa av Jemen (Tihama) mot Raudehavet. Ein himjarittisk klan kalla yufiridane tok herredøme over høglandet frå Saada til Taiz, medan Hadramawt var ein skanse for Ibadi og avslo all truskap til abbasidane i Bagdad. På grunn av plasseringa, utvikla Ziyadid-dynastiet i Zabid eit særskild forhold til Abyssinia. Høvdingen over Dahlakøyane eksporterte slavar, rav og leopardhud til den dåverande herskaren av Jemen.

Den første zaidi-imamen Yahya ibn al-Husayn, kom til Jemen i 893. Han grunnla Zaidi-imamatet i 897. Han var ein religiøs prest og dommar som var invitert til Saada frå Medina for å mekle mellom stammene. Imam Yahya overtalte lokale stammer om å følgje læra hans. Sekta spreidde seg langsamt i høglandet, då stammene Hashid og Bakil, seinare kjend som tvillingvengjene til imamatet, aksepterte makta hans. Yahya tok makta i Saada og Najran. Han prøvde òg å ta Sana frå yufiridane i 901. men mislykka totalt. I 1904 invaderte qarmatarane Sana. Yufiride-emiren As'ad ibn Ibrahim trekte seg attende til Al-Jawf, og mellom 904 og 913, vart Sana erobra ikkje mindre enn 20 gonger av qarmatarane og yufiridane. As'ad ibn Ibrahim tok attende Sana i 915. Landet var i opprør då Sana vart ei slagmark for dei tre dynastia og sjølvstendige stammer.

Yufiride-emiren Abdullah ibn Qahtan gjekk til åtak og sette Zabid i brann i 989, og svekka Ziyadid-dynastiet kraftig. Ziyadide-monarkane tapte i røynda all makt etter 989, eller til og med før det. Samstundes heldt ei rekkje slavar makta i Zabid og heldt fram å styre med namnet til herrane sin, før dei oppretta sitt eige dynasti kring 1022 eller 1050 i følgje forskjellige kjelder. Sjølv om dei var anerkjend av Abbasidekalifatet i Bagdad, herska dei ikkje over meir enn Zabid og fire distrikt nord for byen. Då det Ismailsksjiamuslimske Sulayhid-dynastiet voks seg mektige i det jemenittiske høglandet, vart historia deira redusert til ei rekkje intrigar.

Sulayhid-dynastiet

Jibla vart hovdustaden til Sulayhid-dynastiet.

Sulayhid-dynastiet vart grunnlagd i dei nordlege høglanda kring 1040. På den tida var Jemen styrt av forskjellige lokale dynasti. I 1060 erobra Ali ibn Muhammed Al-Sulayhi Zabid og tok livet av herskaren der, Al-Najah, som grunnla Najahid-dynastiet. Sønene hans vart tvungen på flukt til Dahlak. Hadramawt fall til sulayhidane etter dei erobra Aden i 1162. I 1063 hadde Ali lagt under seg Stor-Jemen. Han marsjerte så mot Hejaz og okkuperte Mekka. Ali var gift med Asma bint Shihab, som styrte Jemen med ektemannen sin. Khutbaen under fredagsbønene vart kunngjort i hennar og ektemannen sitt namn. Ingen andre arabiske kvinner har hatt denne æra sidan islam oppstod.

Ali al-Sulayhi vart drepen av sønene til Najah på veg til Mekka i 1084. Sonen hans Ahmed Al-Mukarram leia ein hær til Zabid og tok livet av 8 000 av innbyggjarane. Han sette seinare inn zurayidane til å styre Aden. Al-Mukarram, som var lam i andletet etter krigsskadar, trekte seg attende i 1087 og gav makta til kona Arwa al-Sulayhi. Dronning Arwa flytta setet til Sulayhid-dynastiet frå Sana til Jibla, ein liten by sentralt i Jemen nær Ibb. Jibla låg strategisk nær rikdomskjelda til Sulayhid-dynastiet, jordbruksområdet i det sentrale høglandet. Det var òg lett å nå dei sørlege områda av landet, særleg Aden. Ho sendte ismailiske missjonærar til India, der eit større ismailisk samfunn framleis eksisterer i dag. Arwa fortsette å styre trygt til ho døydde i 1138.

Dronning Arwa al- Sulaihi-palasset.

Arwa al-Sulayhi vert framleis hugsa som ein mektig og høgt akta herskar, slik det står nemnt i jemenittiske historiografi, litteratur og folkesegner, der ho vert omtalt som Balqis al-sughra , som tyder «den yngre dronninga av Sheba». Sjølv om sulayhidane var ismailske, prøvde dei aldri å tvinge trua si på ålmenta. Kort tid etter Arwa døydde, vart landet delt inn i fem konkurrerande smådynasti langs religiøse linjer. Ajjubidedynastiet kasta Fatimide-kalifatet i Egypt. Eit par år etter dei kom til makta, sendte Saladin bror sin Turan Shah for å erobre Jemen i 1174.

Ajjubidane

Turan Shah erobra Zabid frå mahdidane i mai 1174, og marsjerte så mot Aden i juni og erobra byen frå zurayidane. Hamdanidesultanane i Sana ytte motstand mot ajjubidane i 1175 og det var først i 1189 at ajjubidane klarte å sikre Sana for godt. Ajjubidestyret var stabilt i sørlege og sentrale Jemen, der dei klarte å eliminere ministatane i regionen, medan ismailske og zaidi-stammer heldt ut i fleire festningar. Ajjubidane klarte ikkje å ta skansen til Zaydi nord i Jemen. I 1191, gjorde zaydiane i Shibam Kawkaban opprør og tok livet av 700 ajjubidesoldatar. Imamen Abdullah bin Hamza erklærte imamatet i 1197 og kjempa mot al-Mu'izz Ismail, ajjubidesultanen av Jemen. Imam Abdullah vart først slått, men klarte så å erobre Sana og Dhamar i 1198 al-Mu'izz Ismail vart myrda i 1202 Abdullah bin Hamza fortsette kampen mot ajjubidane fram til han døydde i 1217. Etter han forsvann, vart Zaidi-samfunnet delt mellom to rivaliserande imamar. Zaydiane vart spreidde og det vart signert ein våpenkvile med ajjubidane i 1219. Ajjubidehæren vart slått i Dhamar i 1226. Ajjubide-sultanen Mas'ud Yusuf drog til Mekka i 1228 og kom aldri attende. Andre kjelder hevdar at han vart tvungen til å dra til Egypt i staden i 1123.

Rasulid-dynastiet

Hagen ved Al-Qahyra-borga (Kairo-borga) i Taiz, hovudstaden i Jemen i Rasulid-tida.

Rasulid-dynastiet vart oppretta i 1229 av Umar ibn Rasul. Umar ibn Rasul vart utpeikt som viseguvernør av ajjubidane i 1223. Då den siste ajjubideherskaren forlet Jemen i 1229, vart Umar verande i landet som fungerande leiar. Han erklærte seg så sjølvstendig konge med å ta tittleen al-Malik Al-Mansur (kongen assistert av Allah). Umar grunnla Rasulid-dynastiet på eit solid grunnlag og territoriet hans omfatta området frå Dhofar til Mekka Umar etablerte seg først ved Zabid, før han flytta til fjella i innlandet, og tok det viktige høglandssenteret Sana. Men Rasulid-hovudstadane var Zabid og Taiz. Han vart myrda av nevøen sin i 1249. Sonen til Omar, Yousef, slo fraksjonen leia av mordarane til faren og slo ned fleire motåtak av av Zaydi-imamane som framleis heldt til i dei nordlege høglanda. Det var hovudsakleg på grunn av sigrane han fekk over rivalane at han tok ærestittelen al-Muzaffar (den sigrande). Etter Bagdad fall til mongolane i 1258, tok al-Muzaffar Yusuf I tittelen kalif. Han valde byen Taiz som den politiske hovudstaden i kongedømet på grunn av den strategiske plasseringa og nærleiken til Aden. al-Muzaffar Yusuf I døydde i 1296 etter å ha regjert i 47 år. Då meldinga om at han var død nådde Zaydi-imamen Al-Mutawakkil al-Mutahhar bin Yahya sa han:

«

Den største kongen av Jemen, Muawiyah av si tid, er død. Pennen hans brukte å knuse lansane våre og sverda våre i bitar

»

Slavemarknad på 1200-talet i Jemen.

Rasulid-staten opprettheldt handelssambanda til Jemen med India og Det fjerne austen. Dei nytte godt av mellomhandelen ved Raudehavet via Aden og Zabid. Økonomien voks òg på grunn av utvikling innan jordbruket, sett i verk av kongane, som fremja massiv oppdyrking av palmer. Det var på denne tida at kaffi vart ein lukrativ avling i Jemen. Rasulid-kongane hadde stor støtte hos folket i Tihama og Sør-Jemen, medan dei måtte kjøpe lojaliteten til dei nordlege stammene i landet. Rasulid-sultanane bygde mange madrasaer for å forsterke shafi'i-andsretninga som framleis er den dominerande retninga innan rettslære blant jemenittane i dag. Under styret deira vart Taiz og Zabid store internasjonale senter for islamsk lære. Kongans sjølv var lærde menn som ikkje berre hadde viktige bibliotek, men som skreiv avhandlingar om mange tema, frå astrologi og medisin til jordbruk og genealogi.

Dynastiet vert rekna som den største innfødde, jemenittiske staten sidan det førislamske Himjar fall. Dei var av tyrkisk avstamming, men hevda å vere av eldgammalt jemenittisk opphav for å rettferdiggjere herredømet sitt. Rsaulidane var ikkje det første dynastiet som skapte fiktive genealogiar for politiske årsaker, og det var heller ikkje uvanleg å gjere dette i stammene i Arabia. Med å hevde at dei avstamma frå ei solid jemenittisk stamme, førte rasuildane Jemen til ein kjensle av samhøyr i eit elles kaotisk, regionalt miljø. Dei hadde eit vanskeleg forhold til mamelukkane i Egypt fordi mamelukkane rekna dei som ein vasallstat. Dei konkurrerte om Hejaz og retten til å forsyne kiswa ved Ka'aba i Mekka. Dynastiet vart i aukande grad truga av misnøgde familiemedlemmar i samband med arverekkefølgja, i tillegg til periodiske stammeopprør, og dei var bunden opp i ein utmattingskring med Zaydi-imamane i dei nordlege høglanda. Dei siste tolv åra av rasulide-styret vart landet riven mellom fleire utfordrarar til kongedømet. Svekkinga av rasulidane gav Banu Taher-klanen høve til å ta over og bli dei nye herskarane i Jemen i 1454.

Tahiride-dynastiet

Tahiridane var ein lokal klan basert i Rada'a. Dei var ikkje like mektige som føregangarane sine, men var flinke til å byggje. Dei bygde skular, moskear, og vatningskanalar, i tillegg til cisterner og bruer i Zabid og Aden, Rada'a og Juban. Det mest kjende monumentet deira er Amiriya Madrasa i Rada', som var bygd i 1504. Tahiridane var for svake til å tøyle Zayde-imamane eller forsvare seg sjølv mot utanlandske åtak. Mamelukkane prøvde å knytte Jemen til Egypt og portugisarane leia av Afonso de Albuquerque, okkuperte Socotra og utførte eit mislukka åtak mot Aden i 1513. Portugisarane utgjorde ein trugsel mot den indiske handelen over hav, og mamelukkane sendte derfor ein hær kommandert av Hussein Al-Kurdi for å kjempe mot inntrengjarane. Mamelukk-sultanen i Egypt segla til Zabid i 1515 og byrja diplomatiske forhandlingar med tahiride-sultanen 'Amir bin Abdulwahab for pengar som dei trong til jihad mot portugisarane. I staden for å konfrontere portugisarane, gjekk mamelukkane i land på kysten av Jemen og byrja å plage innbyggjarane i Tihama for dei forsyningane dei trengde. Dei forstod då kor rike tahiridane var og valde å erobre det. Mamelukkane fekk støtte frå styrkar som var lojale til Zayde-imamen Al-Mutawakkil Yahya Sharaf ad-Din, og erobra heile riket til tahiridane, men klarte ikkje å ta Aden i 1517. Sigeren til mamelukkane vart kortvarig. Det osmanske riket erobra Egypt og hengde den siste mamelukk-sultanen i Kairo. Det var ikkje før i 1538 at osmanarane valde å erobre Jemen. Zayd-stammene i høglandet steig fram som nasjonalheltar med å yte hard motstand mot den tyrkiske okkupasjonen.

Moderne historie

Zaydiane og osmanarane

Den osmanske al-Bakiriyya-moskeen i Sana vart bygd i 1597.

Osmanarane hadde to grunnleggande interesser å trygge i Jemen. Dei islamske heilage byane Mekka og Medina og handelsrutene med India med krydder og tekstilar, var begge truga og sistnemdne i stor grad stoppa då portugisarane kom til Indiahavet og Raudehavet tidleg på 1500-talet. Hadım Suleiman Pasha, den osmanske guvernøren i Egypt, fekk ordre om å kommandere ein flåte på 90 skip for å erobre Jemen. Landet var stadig i anarki og strid og Hadım Suleiman Pasha skildra det:

«

Jemen er eit land utan herre, ein tom provins. Det burde ikkje berre vere mogeleg, men enkelt å erobre, og bør erobrast. Det vil bli meister over India og kvart år sende mykje gull og juvelar til Konstantinopel.

»

Imam al-Mutawakkil Yahya Sharaf ad-Din styrte over dei nordlege høglanda, inkludert Sana, medan Aden vart styrt av den siste tahiride-sultanen 'Amir ibn Dauod. Hadım Suleiman Pasha storma Aden i 1538, tok livet av herskaren og strekte området til osmanarane til å omfatte Zabid i 1539 og til slutt heile Tihama. Zabid vart det administrative hovudkvarteret i Jemen eyalet. Dei osmanske guvernørane hadde ikkje mykje kontroll over høglanda og styrte hovudsakleg over dei sørlege kystområda, særleg rundt Zabid, Mocha og Aden. Av 80 000 soldatar som vart sende til Jemen frå Egypt mellom 1539 – 1547, overlevde berre 7 000. Den osmanske hovudbokhaldaren i Egypt skreiv:

«

Me har ikkje sett noko støyperi som Jemen for soldatane våre. Kvar gong me har sendt ein styrke dit, har han smelta bort som salt i vatn.

»

Osmanarane sendte nok ein styrke til Zabid i 1547, medan imam al-Mutawakkil Yahya Sharaf ad-Din regjerte over høglanda sjølvstendig. Imam al-Mutawakkil Yahya valde sonen sin Ali til å ta over etter han, men dette gjorde den andre sonen al-Mutahhar ibn Yahya rasande. Al-Mutahhar var vanfør og derfor ikkje kvalifisert til å bli imam. Han bad Oais Pasha, den osmanske koloniguvernøren i Zabid, om å angripe faren. Og dei osmanske soldatane med støtte frå stammestyrkar som var lojale til imam al-Mutahhar, storma Taiz og marsjerte nordover mot Sana i august 1547. Tyrkarane gjorde offisielt imam al-Mutahhar til ein sanjak-bey med herredøme over 'Amran. Imam al-Mutahhar myrda den osmanske koloniguvernøren og erobra attende Sana, men osmanarane leia av Özdemir Pasha, tvang al-Mutahhar attende til festninga si i Thula. Özdemir Pasha sette effektivt Jemen under osmansk styre mellom 1552 og 1560 og oppretta garnisonar i dei største byane. Han bygde nye festningsverk og sikra hovudvegane. Özdemir døydde i Sana i 1561 og vart etterfølgd av Mahmud Pasha.

Mahmud Pasha vart skildra av andre osmanske embetsmenn som korrupt og skruppellaus, og han brukte makta si til å ta over ei rekkje borger som høyrte til dei tidlegare rasulide-kongane. Mahmud Pasha tok livet av ein sunni-lærd frå Ibb. Den osmanske historikaren hevda at denne hendinga vart feira i det sjiamuslimske Zayd-samfunnet i dei nordlege høglanda. Han ignorerte den delikate maktbalansen i Jemen med å handle taktlaust, framandgjere forskjellige grupper innafor det jemenittiske samfunnet, og fekk dei til å legge rivaliseringa si til side og samle seg mot tyrkarane. Mahmud Pasha vart avsett av Ridvan Pasha i 1564. I 1565 var Jemen delt i to provinsar: høglanda, som var kommandert av Ridvan Pasha og Tihama under Murad Pasha. Imam al-Mutahhar sette i gang ein propagandakampanje der han hevda å vere i kontakt med profeten Muhammed i ein draum som rådde han til å føre jihad mot osmanarane. Al-Mutahhar leia stammene i erobringa av Sana frå Ridvan Pasha i 1567. Då Murad prøvde å hjelpe Sana] gjekk stammefolka frå høglandet til eit bakhaldsåtak på styrken hans og drap alle saman. Det vart utkjempa over 80 slag, og det siste avgjerande møtet fann stad i Dhamar kring 1568 då Murad Pasha vart halshogd og hovudet sendt til al-Mutahhar i Sana. I 1568 hadde tyrkarane berre kontroll over Zabid.

Ruinane av Thulafestninga i 'Amran, der al-Mutahhar ibn Yaha barrikaderte seg mot osmanarane.

Lala Kara Mustafa Pasha, den osmanske guvernøren i Syria, fekk ordre av Selim II om å slå ned dei jemenittiske opprørarane, men den tyrkiske hæren i Egypt var motvillig mot å dra til Jemen. Mustafa Pasha sendte eit brev med to tyrkiske shawishar i håp om å overtyde al-Mutahhar til å unnskulde seg og sei at han ikkje fremja kampar mot den osmanske hæren, og hevde at ignorante arabarar i følgje tyrkarane, handla på eiga hand. Imam al-Mutahhar nekta tilbodet til osmanarane. Då Mustafa Pasha sendte ein styrke kommandert av Uthman Pasha, vart dei slått med store tap. Sultan Selim II var rasande over at Mustafa nølte med å dra til Jemen, og avretta fleire sanjak-beyar i Egypt og gav Sinan Pasha ordre om å leie heile den tyrkiske hæren i Egypt for å gjenerobre Jemen. Sinan Pasha vare in markant osmansk general av albansk opphav. Han gjenerobra Aden, Taiz, Ibb og kringsette Shibam Kawkaban i 1570 for sju månader, og kringsetjinga enda først då ein kom til ein våpenkvile.. Imam al-Mutahhar vart pressa attende, men vart ikkje fullstendig overvunne. Etter al-Mutahhar døydde i 1572, var ikkje Zaydi-samfunnet lenger samla under ein imam. Tyrkarane utnytta dette og erobra Sana, Sa'dah og Najran i 1583. Imam al-Nasir Hassan vart arrestert i 1585 og sendt i eksil til Konstantinopel, og dermed enda det jemenittiske opprøret.

Zaydi-stamma i dei nordlege høglanda, særleg i Hashid og Bakil, var alltid ei torn i sidan på tyrkarane i heile Arabia. Osmanarane rettferdiggjorde nærværet sitt i Jemen som ein trium for islam, og skulda zaydiane for å vere vantru. Hassan Pasha vart guvernør i Jemen og nytte ein relativt fredfull periode frå 1585 til 1597. Elevar av al-Mansur al-Qasim føreslo at han skulle gjere krav på imamatet og kjempe mot tyrkarane, men han avslo først. Då Hanafi-skulen innan rettslære vart innført på kostnad av Zaydi-islam vart al-Mansur al-Qasim rasande. Han kunngjorde imamatet i septemeber 1597, same året som osmanarane innvigde al-Bakiriyya-moskeen. I 1608 tok imam al-Mansur (den sigrande) attende kontrollen over høglanda og signerte ein våpenkvile for dei neste ti åra med osmanarane. Imam al-Mansur al-Qasim døydde i 1620. Sonen hans Al-Mu'ayyad Muhammad overtok og stadfesta våpenkvilen med osmanarane. I 1627 tapte osmanarane Aden og Lahej. 'Abdin Pasha fekk ordre om å stoppe opprørarane, men mislukkast og måtte trekkje seg attende til Mocha. Al-Mu'ayyad Muhammad dreiv ut osmanarane frå Sana i 1628, og osmanarane hadde berre Zabid og Mocha att. Al-Mu'ayyad Muhammad erobra Zabid i 1634 og let osmanarane forlate Mocha i fred. Årsaka bak suksessen til Al-Mu'ayyad Muhammad var at stamma hadde fått tak i skytevåpen og at samhaldet bak han var stort.

Mocha var den travlaste hamna i Jemen på 1600- og 1700-talet.

I 1632 sendte Al-Mu'ayyad Muhammad ein styrke på 1000 mann for å erobre Mekka. Armeen gjekk inn i byen i triumf og tok livet av guvernøren. Osmanarane var ikkje klare for å tape Mekka etter Jemen, så dei sendte ein hær frå Egypt for å kjempe mot jemenittane. Den jemenittske armeen såg at den tyrkiske var alt for stor til å slå, og trekte seg attende til ein dal utafor Mekka. Osmanske soldatar gjekk til åtak mot jemenittane med å gøyme seg ved brunnane dei henta vatn frå. Planen vart ein suksess og over 200 jemenittar omkom, hovudsakleg av tørste. Stammefolka gav seg til slutt og vendte attende til Jemen. Al-Mu'ayyad Muhammad døydde i 1644. Han vart etterfølgt av Al-Mutawakkil Isma'il, ein annan son av al-Mansur al-Qasim, eom erobra heile Jemen, frå Asir i nord til Dhofar i aust. Under regjeringstida hans og etterfølgjaren Al-Mahdi Ahmad (1676–1681), innførte imamatet somme av dei strengste diskrimineringslovene (ghiyar) mot jødar i Jemen, og det enda med at alle jødar vart drivne bort til ein varm og tørr region på kystsletta Tihama. Qasimid-staten var den sterkaste Zayde-staten som eksisterte.

I denne tida var Jemen den einaste kaffiprodusenten i verda. Landet oppretta diplomatiske forhold til Safavidedynastiet i Persia, osmanarane i Hejaz, Mughalriket i India og Etiopia. Fasilides av Etiopia sendte tre diplomatiske sendebod til Jemen, men forholdet utvikla seg ikkje til den politiske alliansen som Fasilides hadde håpa på, på grunn av mektige føydalistar som kom til makta i landet hans. Første halvdelen av 1700talet braut europearane monopolet til Jemen på kaffi med å smugle ut kaffitre og dyrke dei i sine eigne koloniar i Austindia, Aust-Afrika, Vestindia og Latin-Amerika. Imammatet følgde ikkje ein samanhengande mekanisme for tronfølgje, og familiekranglar og stridar mellom stammene førte til ein politisk nedgang for Qasimi-dynastiet på 1700-talet. I 1728 eller 1731 erklærte leiaren for Lahej seg som sjølvstendig sultan og utfordra Qasimid-dynastiet og erobra Aden. Slik vart sultanatet Lahej grunnlagd. Den aukande makta til den glødande islamistiske wahhabi-rørsla på Den arabiske halvøya kosta Zaidi-staten kystområda sine etter 1803. Imamen klarte å ta dei attende for ei stund i 1818, men ei ny innblanding frå den osmanske statthaldaren i Egypt i 1833 tok igjen kysten frå herskarane i Sana. Etter 1835 skifta imamatet ofte hender og somme av imamane vart myrda. Etter 1849 glei Zaidi inn i eit kaos som varte i fleire tiår.

Storbritannia og dei ni regionane

St. Josef-kyrkja i Aden var bygd av britane i 1850 og står i dag tom.

Britane såg etter eit koldepot for dampbåtrutene til India. Ein brukte 700 tonn med kol på ei rundreise frå Suez til Bombay. East India Company valde Aden. Det britiske imperiet prøvde å kome til ei semje med Zaydi-imamen i Sana om få eit fotfeste i Mocha, men då dei ikkje klarte å sikre stillinga si, fekk dei ein liknande avtale med sultanen i Lahej, som gjorde at dei fekk ei stilling i Aden. Ei hending gjekk i britisk favør då eit britisk seglskip som passerte Aden sokk og arabiske stammefolk borda båten og plyndra innhaldet. Styret i Britisk India sendte eit krigsskip kommandert av kaptein Stafford Bettesworth Haines for å ta hemn.

Haines bombarderte Aden frå krigsskipet sitt i januar 1839. Herskaren i Lahej, som var i Aden på den tida, gav vaktene sine ordre om å forsvare hamna, men den britiske styrken vart for mektig. Britane klarte å okkupere Aden og vart samde om å kompensere sultanen med ein årleg betaling på 6000 riyalar. Britane kasta ut sultanen av Lahej frå Aden og tvang han til å akseptere «vernet» deira. I november 1839 prøvde 5000 stammefolk å ta attende byen, men vart drivne attende og 200 mista livet. Britane forstod at velstanden til Aden var avhengig av forholdet til nabostammene, som kravde at forholdet kvilte på strenge og tilfredsstillande grunnlag.

Dei britiske styresmaktene inngjekk ein avtale for «vern og venskap» med ni stammer kring Aden, der dei fekk vere sjølvstendig frå britane så lenge dei ikkje inngjekk avtalar med utlendingar (ikkje-arabiske kolonimakter). Aden vart erklært ein frisone i 1850. Med emigrantar frå India, Aust-Afrika og Søraust-Asia, voks Aden til ein «verdsby». I 1850, var det berre 980 arabarar registrerte som opphavlege innbyggjarar i byen. Det engelske nærværet i Aden sette dei opp mot osmanarane. Tyrkarane sa tydeleg frå til britane at dei hadde suvereniteten over heile Arabia, inkludert Jemen som etterkomar av Muhammed og leiaren for det universelle kalifatet.

Osmansk tilbakekomst

Den osmanske storvesiren og wālien av Jemen Ahmed Muhtar Pasha.

Osmanarane var urolege for den britiske ekspansjonen frå India til Raudehavet og Arabia. Dei kom attende til Tihama i 1849 etter å ha vore borte i to hundreår. Det var framleis rivalisering og forstyrringar blant Zaydi-imamane, mellom dei og stadfortreiarane deira, med ulemaen, med stammehøvdingane og med dei som høyrte til andre sekter. Somme innbyggjarar i Sana var desperate etter lov og orden i Jemen og bad den osmanske pasjaen i Tihama om å skape fred i landet. Jemenittiske kjøpmenn visste at dei ville nyte godt av at osmanarane kom attende, sidan osmanarane då ville bli kundar av dei. Ein osmansk styrke prøvde å erobre Sana, men vart slått og måtte evakuere frå høglanda. Opninga av Suezkanalen i 1869 styrka avgjersla til osmanarane om å bli verande i Jemen. I 1872 vart det sendt ut militærstyrkar frå Konstantinopel og flytta innafor den osmanske skansen i låglanda (Tihama) for å erobre Sana. I 1873 klarte osmanarane å erobre dei nordlege høglanda. Sana vart den administrative hovudstaden i Jemen vilayet.

Osmanarane lærte frå tidlegare erfaringar og arbeidde for å svekke makta til dei lokale herrane i høglandet. Dei prøvde til og med å sekularisere det jemenittiske samfunnet, medan jemenittiske jødar kom til å oppfatte seg sjølv i eit jemenittisk-nasjonalistisk lys. Osmanarane blidgjorde stammene med å tilgje dei opprørske høvdingane og gje dei administrative stillingar. Dei innførte ei rekkje reformer for å forsterke den økonomiske velferda i landet. På den andre sida var det omfattande korrupsjon i det osmanske styret i Jemen. Dette kom mellom anna av at dei verste embetsmennene vart utpeikte til stillingane, fordi dei fleste av dei prøvde å unngå teneste i Jemen. Osmanarane hadde for no fått kontroll over høglandet. Dei såkalla Tanzimat-reformene vart rekna som kjetterske av Zaydi-stammene. I 1876 gjorde Hashid- og Bakil-stammene opprør mot osmanarane, og tyrkarane stoppa dei med å gje dei gåver.

Stammehøvdingane var vanskeleg å blidgjere og det vart ein endelaus sirkel av vald som hindra osmanarane i å lage fred i landet. Ahmed Izzet Pasha føreslo at den osmanske hæren skulle evakuere høglanda og halde seg til Tihama og ikkje vere unødvendig tynga av alltid å måtte drive militæroperasjonar mot Zaydi-stammene. Lynåtaka til dei nordlege stammefolka sleit på det osmanske militæret. Dei var i mot den tyrkiske Tanzimat og trassa alle forsøk på å innføre eit sentralt styre over dei. Dei nordlege stammene samla seg under huset Hamidaddin i 1890. Imam Yahya Hamidaddin leia eit opprør mot tyrkarane i 1904. Opprøra mellom 1904 og 1911 var særleg øydeleggande for osmanarane, og kosta dei så mykje som 10 000 soldatar og 500 000 pund i året. Osmanarane signerte ein avtale med imam Yahya Hamidaddin i 1911. Imam Yahya vart i følgje avtalen anerkjend som ein sjølvstendig leiar for Zaydi-høglanda i nord. Osmanarane fortsette å styre Shafi'i-områda i det sentrale sør fram til dei forsvann i 1918.

Kongedømet Jemen

Huset til imam Yahya hamid ed-Din i Sana.

Imam Yahya hamid ed-Din al-Mutawakkil styrte dei nordlege høglanda sjølvstendig frå 1911. Etter osmanarane forsvann i 1918, prøve han å erobre attende landaområda til Qasimide-ætta si. Han drøymde om eit Stor-Jemen som strekte seg frå Asir til Dhofar. Desse planane førte han i konflikt med dei faktiske herskarane i desse områda, nemleg idrsidane, Ibn Saud og det britiske styret i Aden. Zaydi-imamen anerkjende ikkje den engelsk-osmanske grenseavtalen frå 1905 på bakgrunn av at han vart inngått av to utanlandske statar som okkuperte Jemen. Grenseavtalen delte Jemen i eit «nord» og eit «sør». I 1915 signerte britane ein avtale med idrsidane som garanterte dei tryggleik og sjølvstende om dei ville kjempe mot tyrkarane. I 1919 flytta imam Yahya hamid ed-Din sørover for å «frigjere» dei ni britiske protektorata. Britane svart med å raskt flytte mot Tihama og okkupere al-Hudaydah. Så gav dei området til sine allierte i Idrisi. Imam Yahya gjekk til åtak på dei sørlege protektorata igjen i 1922. Britane bombarderte stammestyrkane til Yahya med fly, noko stammene ikkje hadde noko effektivt forsvar mot.

I 1925 erobra imam Yahya al-Hudaydah frå idrsidane. Han følgde etter og gjekk til åtak på idrsidane fram til Asir om under imam-styrkane sin kontroll, og tvang idrisidane til å be om ein avtale slik at dei kunne styre regionen under imamen. Imam Yahya avslo tilbodet fordi idrisidane var av marokkansk ætt. I følgje imam Yahya, var idrisidane, i lag med britane, berre inntrengjarar som måtte drivast ut av Jemen permanent. I 1927 var styrkane til imam Yahya 50 km unna Aden, Taiz og Ibb og vart bombardert av britane i fem dagar, og imamen måtte trekkje seg attende. Ein liten styrke beduinar frå Madh'hij-forbundet Marib, gjekk til åtak på Shabwah men vart bomba av britane og måtte trekkje seg attende.

Den britiske kolonien iAden: Frimerke med Dronning Elizabeth II , 1953.

Det italienske imperiet var dei første til å anerkjenne imam Yahya som konge av Jemen i 1926. Dette skapte stor uro hos britane, som tolka det som ei anerkjenning av krav til imam Yahya over Stor-Jemen, som omfatta Aden-protektoratet og Asir. Idrisiane vendte seg til Ibn Saud og bad om vern frå Yahya hamid ed-Din. Men i 1932 braut idrisarane avtalen sin med Ibn Saud og vendte attende til imam Yahya for å hjelpe han mot Ibn Saud sjølv. Han hadde byrja å avvikle makta deira og uttrykte ønske om å annektere desse områda inn sitt eige saudiarabiske rike. Imam Yahya kravde å få alle dei idrisiske områda. Same året flykta ei gruppe liberale frå Hejaz til Jemen og planla å utvise Ib Saud frå det tidlegare hasjemittiske Kongedømet Hejaz som var erobra av saudiarabarar sju år tidlegare. Ibn Saud bad Storbritannia om støtte. Dei britiske styresmaktene sendte våpen og fly. Britane var redde for at dei økonomiske vanskane til Ibn Saud skulle føre til at Det italienske imperiet kom til støtte. Ibn Saud slo ned på eit opprør i Asir i 1933, og idrsidane flykta så til Sana. Forhandlingar mellom imam Yahya Hamid ed-Din og Ibn Saud kom ingen veg. Etter ein militær konfrontasjon, annonserte Saud våpenkvile i mai 1934. Imam Yahya gjekk med på å frigje saudiarabiske gislar og overgje idrisarane til saudiarabarane. Imam Yahya avstod dei tre provinsane Najran, Asir og Jazan for 20 år. og signerte ein avtale med britane i 1934. Imamen aksepterte det britiske styret over Aden-protektoratet for 40 år. Av frykt for Hudaydah, gjekk Yahya med på desse krava. I følgje Bernard Reich, professor i statsvitskap og utanrikspolitikk ved George Washington University, kunne Yahya ha gjort det betre med å omorganisere Zaydi-stammene i dei nordlege høglanda, slik føregangarane hans gjorde mot tyrkiske og britiske inntrengjarar, og gjere dei kapra landområda til nok ein gravplass.

Kolonien Aden

Dronning Elizabeth II held eit sver førebudd til å slå personar til riddar i Aden i 1954.

Sidan 1890 flytta hudnrevis av jemenittar frå Hajz, Al-Baetha og Taiz til Aden for å arbeide i hamna og som arbeidarar. Dette auka folketalet i byen, som hadde vore mest busett av utlendingar etter Aden vart frisone, slik at han igjen vart ein hovudsakleg arabisk by. Under andre verdskrigen var det økonomisk vekst i Aden og han vart den nest travlaste hamna i verda etter New York. Etter fagforeiningane kom til såg ein eit tydeleg skilje mellom sektorar av arbeidarar og dei første teikna på motstand til okkupasjonen byrja i 1943. Muhammed Ali Luqman grunnla den første arabiske klubben og den første arabiske skulen i Aden og var den første som arbeidde mot ei fagforeining.

Kolonien Aden var delt inn i ein austleg koloni og ein vestleg koloni, som vidare var delt inn i 23 sultanat og emirat og forskjellige sjølvstendige stammer som ikkje hadde noko forhold til sultanata. Avtalen mellom sultanata og Storbritannia innebar at britane tok seg av tryggleiken og hadde fullstendig kontroll over utanrikspolitiske saker. Sultanatet Lahej var det einaste der sultanen vart kalla «hans høgvørde». Føderasjonen Sør-Arabia vartskapt av britane for å motverke arabisk nasjonalisme med å gje meir fridom til herskarane i nasjonane.

Den nordjemenittiske borgarkrigen inspirerte mange i sør til å gjere opprør mot det britiske styret. Nasjonal frigjeringsfront (NLO) frå Jemen varat danna og leia av Qahtan Muhammed Al-Shaabi. NLO håpte å øydeleggje alle sultanata og til slutt samle alle med Den arabiske republikken Jemen. Mest støtte for NLO kom frå Radfan og Yafa, så britane sette i verk Operasjon Nutcracker, der Radfan vart sett i brann i januar 1964.

To statar

Egyptisk militærintervensjon i Nord-Jemen i 1962.

Arabisk nasjonalisme oppstod i somme krinsar som var i mot mangelen på moderniseringsforsøk i Mutawakkilitt-monarkiet. Dette vart tydeleg då imam Ahmad bin Yahya døydde i 1962. Han vart etterfølgd av sonen sin, men offiserar i hæren prøvde å ta over makta, og utløyste den nordjemenittiske borgarkrigen. Hamidaddin-rojalistane fekk støtte av Saudi-Arabia, Storbritannia og Jordan (hovudsakleg våpen og økonomisk støtte, men òg med små militærstyrkar), medan republikanarane fekk støtte av Egypt. Egypt gav republikanarane våpen og økonomisk støtte,m en sendte òg ein stor militærstyrke som deltok i kampane. Israel gav våpen i skjul til rojalistane for å halde egyptarane opptekne i Jemen, og gjere det mindre truleg at Nasser gjekk inn i ein konflikt på Sinai. Etter seks år med borgarkrig, sigra republikanarane (februar 198) og danna Den arabiske republikken Jemen.

Revolusjonen i nord skjedde samstundes med Aden-krisa, som fekk fortgang på avsluttinga av det britiske styret i sør. Den 30. november 1967 vart staten Sør-Jemen danna, som bestod av Aden og det tidlegare Protektoratet Sør-Arabia. Denne sosialiststaten vart seinare offisielt kjend som Den demokratiske folkerepublikken Jemen og eit nasjonaliseringsprogram vart sett i verk.

Den britiske hæren mot opprørar i dei britisk kontrollerte områda i Sør-Arabia, 1967.

Forholda mellom dei to jemenittiske statane svinga mellom fredfullt og fiendskap. Sør-Jemen var støtta av Austblokka. Nord-Jemen klarte ikkje å få den same støtta noko stad. I 1972 utkjempa dei to statane ein krig. Krigen vart løyst med ein våpenkvile og forhandlingar med Den arabiske ligaen som meklar, der det vart erklært at ei samling av dei to statane kom til å skje ein gong. I 1978 vart Ali Abdallah Saleh president for Den arabiske republikken Jemen. Etter krigen klaga Nord-Jemen over at Sør-Jemen fekk støtte frå utlandet. Dette omfatta Saudi-Arabia.

I 1979 oppstod det nye kampar mellom dei to statane, og det var nye forsøk på å samle dei to landa.

Nord-Jemen (i oransje) og det marxistiske Sør-Jemen (i blått) før 1990.

I 1986 vart tusenvis drepne i den sørjemenittiske borgarkrigen. President Ali Nasser Muhammad flykta nordover og vart seinare dømd til døden for landssvik..

Samlinga og borgarkrig

I 1990 kom dei to styresmaktene til full semje og dei to landa vart slått saman til Jemen den 22. mai 1990 med Saleh som president. Presidenten i Sør-Jemen, Ali Salim al-Beidh, vart visepresident. Eit samla parlament vart oppretta og ein vart samd om ei grunnlov. I parlamentsvalet i 1993, det første etter samlinga, vann Den allmenne folkekongressen 122 av 301 sete.

Etter invasjonen i Kuwait i 1990, var presidenten i Jemen mot militærinnbalnding frå ikkje-arabiske statar. Som medlem av Tryggingsrådet for 1990 og 1991, avstod Jemen frå ei rekkje SN-resolusjonar som omhandla Irak og Kuwait og stemnde mot «bruk av makt-resolusjonen». Stemma gjorde USA rasande. Saudi-Arabia kasta ut 800 000 jemenittar i 1990 og 1991 for å straffe Jemen for motstanden deira mot krigen.

Etter opprør mot matmangel i store byar i 1992, vart det oppretta ei ny koalisjonsregjering av parti frå begge dei tidlegare jemenittiske statane i 1993. Visepresidenten al-Beidh trekte seg attende til Aden i august 1993 og sa at han ikkje ville kome tilbake til regjeringa før klagene hans vart handsama. Dette omfatta vald i nord mot Det jemenittiske sosialistpartiet hans, i tillegg til økonomisk marginalisering av dei sørlege områda. Forhandlingar om å ende den politiske stillstanden vart einn i 1994. Regjeringa til statsminister Haydar Abu Bakr Al-Attas fekk lite gjort på grunn av den politiske striden.

Det vart signert ein avtale mellom dei nordlege og sørlege leiarane i Amman i Jordan den 20. februar 1994, men dette stoppa ikkje borgarkrigen. Under desse kampane, samla både dei nordlege og sørlege armeane (som aldri var blitt slått saman) seg langs dei respektive grensene sine. The Mai – July den jemenittiske borgarkrigen i mai-juli 1994 førte til tap for den sørlege armeen og mange frå Det jemenittiske sosialistpartiet og andre sørstatsfolk flykta i eksil. Saudi-Arabia gav aktivt støtte til dei sørlege områda under borgarkrigen.

Dagens Jemen

Bøn under ramadan i Sana.

Saleh vart den første direkte valde presidenten i Jemen etter presidentvalet i 1999, og vann med 96,2 % av stemmene. Den einaste andre kandidaten var Najeeb Qahtan Al-Sha'abi, son av Qahtan Muhammed al-Shaabi, ein tidlegare president i Sør-Jemen. Sjølv om han var medlem av Den allmenne folkekongressen til Saleh, så stilte Najeeb som sjølvstendig.

I oktober 2000 døydde 17 amerikanarar etter eit sjølvmordsåtak mot det amerikanske marinefartøyet «USS Cole» i Aden. Al-Qaida fekk skulda. Etter 11. september-åtaka i USA, forsikra president Saleh den amerikanske presidenten George W. Bush om at Jemen stod på hans side i krigen mot terror. I 2001 oppstod det vald kring ei folkeavstemming som visstnok støtta ei forlenging av regjeringstida og auka makt til Saleh.

Sjiaopprøret i Jemen byrja i juni 2004, då den geistlege Hussein Badreddin al-Houthi, leiar for den sjiamuslimske Zaidi-sekta, starta eit opprør mot dei jemenittiske styresmaktene. Styresmaktene hevda at houthiane prøvde å styrte regjeringa og innføre religiøse sjia-lover. Opprørarane hevda at dei «forsvarte samfunnet sitt mot diskriminering» og åtak frå regjeringa.

Sana slit med vassmangel.

I 2005 vart minst 36 menneske drepen i kampar mellom politiet og demonstrantar over stigande drivstoffprisar.

I presidentvalet den 20. september 2006, vann Saleh med 77,2 % av stemmene. Hovudrivalen hans, Faisal bin Shamlan, fekk 21,8 %. Saleh starta ein ny presidentperiode den 27. september.

Ein sjølvmordsbombar tok livet av åtte spanske turistar og to jemenittar i provinsen Marib i juli 2007. Det var ei rekkje bombeåtak mot politiet, embetsmenn, diplomatar, utanlandske forretningsfolk og turistar i 2008. Bilbomber utafor den amerikanske ambassaden i Sana tok livet av 18 menneske, inkludert seks av angriparane i september 2008. Under eit opposisjonsmøte i 2008 Sana vart eit krav om valreformer møtt med skyting frå politiet.

Al Qaida

I januar 2009 vart dei saudiarabiske og jemenittiske greinene av al-Qaida slått saman til Al-Qaida på Den arabiske halvøya (AQAP). Al Qaida på Den arabiske halvøya er basert i Jemen, og mange av medlemmane var saudiarabarar som kom frå Guantanamo Bay. Saleh sleppte fri 176 al-Qaida-mistenkte etter god oppførsel, men terroristaktivitetane heldt fram.

Den jemenittiske hæren gjekk til nye åtak mot sjia-opprørarar i 2009, assistert av saudiarabiske styrkar. Titusenvis av folk vart forflytta i kampane. Ein ny våpenkvile kom til i februar 2010. Mot slutten avåret hevda Jemen at 3 000 soldatar var drepne i nye kampar. Sjia-opprørarane skulda Saudi-Arabia om å støtte salafi-grupper for å undertrykke zaidismen i Jemen.

Somme meldingar har indikert at amerikanske krigsfly, etter ordre frå presidenten Barack Obama, avfyrte kryssarmissil mot det embetsfolk i Washington hevda var treningsleirar for Al Qaida i provinsane Sana og Abyan den 17. desember 2009. I staden for Al-Qaida, vart ein landsby råka og 55 sivile mista livet. Leiarar i Jemen sa at åtaket tok livet av 60 sivile, 28 av dei barn. Eit anna luftåtak vart gjennomført den 24. desember.

Amerikanarane utførte ei rekkje droneåtak i Jemen for å hindre det ein meinte var ein aukande terrortrugsel på grunn av det politiske kaoset i landet. Sidan desember 2009 har amerikanske åtak i Jemen blitt utført av det amerikanske militæret med etterretningsstøtte av CIA. Det vart demonstrert mot droneåtaka av menneskerettsgruppa som sa dei tok livet av uskuldige sivile, og at det amerikanske militæret og CIA mangla nok oversikt. Kontroversen over dei amerikanske droneåtaka breidde om seg etter eit åtak i Jemen i september 2011 som tok livet av Anwar al-Awlaki og Samir Khan, begge amerikanske borgarar. Eit anna droneåtak i oktober 2011 tok livet av tenåringssonen til Anwar, Abdulrahman al-Awlaki. Dei amerikanske droneåtaka fortsette etter at president Saleh var fjerna.

I 2015 kjempa dei zaidisk-sjiamuslimske houthiane mot Den islamske staten, Al Qaida, og Saudi-Arabia. Amerikanarane støtta den saudiarabiske militærintervensjonen i Jemen mot houthiane, men mange i amerikanske SOCOM skal visstnok vere for houthiane, sidan dei har ein effektiv styrke somm har slått attende al-Qaida og i nyare tid IS i Jemen. The Guardian rapporterte at «Dei einaste gruppe som dreg nytte av at krigen varer, er jihadistar frå den islamske staten og al-Qaida på Den arabiske halvøya (AQAP), og sistnemnte vil truleg få større påverknad midt i dette kaoset. Isis tok ansvaret for sjølvmordsbomber i Houthi-moskear og Sana då ein trudde at dei ikkje hadde tilhald i landet, medan AQAP har halde fram å ta område i Aust-Jemen utan at dei amerikanske droneåtaka har stoppa dei.»

Revolusjon og etterverknad

Demonstrasjonar i Sana, 3. februar 2011

██ Kontrollert av [Houthi-rørsla ██ Kontrollert av Hadi-lojalistar ██ Kontrollert av al-Qaida og Den islamske staten-tilknytte Ansar al-Sharia ██ Kontrollert av Den sørlege rørsla

Den jemenittiske revolusjonen i 2011 følgde andre massdemonstrasjonar under den arabiske våren tidleg i 2011. Demonstrasjonane var først mot arbeidsløyse, økonomiske tilhøve og korrupsjon, i tillegg til at dei var i mot forslaget til regjeringa om å endre grunnlova, slik at sonen til Saleh kunne arve presidentskapet.

I mars 2011 opna politiske snikskyttarar eld mot pro-demokratiske demonstrantar i Sana, og tok livet av meir enn 50 menneske. I mai vart dusinvis drepne i kampar mellom soldatar og stammefolk i Sana. På dette tidspunktet byrja Saleh å miste internasjonal støtte. I oktober 2011 vann den jemenittiske menneskerettsaktivisten Tawakul Karman Nobels fredspris og Tryggingsrådet fordømde valden og bad endringar i styret av landet. Den 23. november 2011, flydde Saleh til Riyadh, i nabolandet Saudi-Arabia, for å signere planen til Golfrådet om ein politisk overgang, som han tidlegare hadde avvist. Då han signerte dokumentet gjekk han med på å lovleg overføre embetet og styresmakta til vispresidenten Abd Rabbuh Mansur Hadi.

Hadi tok til i stillinga for ein toårsperiode då han vann presidentvalet i februar 2012, der han var den einaste kandidaten. Ei samlingsregjering - inkludert ein statsminister frå opposisjonen - vart forma. Al-Hadi leia forslaget til ei ny grunnlov, etterfølgd av parlaments- og presidentval i 2014. Saleh kom attende i februar 2012. Med tusenvis av demonstrantar i gatene, gav parlamentet han full immunitet mot straffeforfølging. Sonen til Saleh, general Ahmed Ali Abdullah Saleh har framleis ei sterk stilling i delar av militæret og tryggingsstyrkane.

AQAP tok skulda for eit sjølvmordsåtak i februar 2010 ved presidentpalasset, som tok livet av 26 personar frå den republikanske garden dagen då president Hadi vart eidsvoren. AQAP stod òg bak eit sjølvmordsåtak som tok livet av 96 soldatar i Sana tre månader seinare. I september 2012 tok ei bilbombe i Sana livet av 11 mennske, dagen etter ein lokal al-Qaida-leiar, Said al-Shihri, vart rapportert drepen i sør. Etter valet av president Abd Rabbuh Mansur Hadi, klarte det jemenittiske militæret og presse Ansar al-Sharia attende og ta attende Shabwah guvernement.

Saudiarabisk luftåtak mot Sana, 12. juni 2015. Saudi-Arabia opererte utan eit SN-mandat.

Den sentrale styresmakta i Sana vart verande svak og avverja utfordringar frå sørlege separatistar og houthiane i tillegg til AQAP. Shiaopprøret forsterka seg etter Hadi tok makta, og eskalerte i september 2014 då antistatlege styrkar leia av Abdul-Malik al-Houthi feide inn i hovudstaden og tvinga Hadi til å gå med på ei «samlingsregjering». Houthiane nekta så å delta i regjeringa, men dei fortsette å leggje press på Hadi og ministrane hans, og bombarderte til og med privathuet til presidenten og sette han i husarrest, fram til regjeringa gjekk av i januar 2015. Månaden etter oppløyste houthiane parlamentet og erklærte ein revolusjonskomité under Muhammed Ali al-Houthi som ei mellombels styresmakt i Jemen. Abdul-Malik al-Houthi, eit syskenbarn av den nye fungerande presidenten, kalla kuppet ein «praktfull revolusjon». «Grunnlovserklæringa» frå 6. februar 2015 vart avvist av opposisjonspolitikarane og utanlandske statar, inkludert Dei sameinte nasjonane.

Hadi klarte å flykte frå Sana til Aden, heimbyen og skansen i sør, den 21. februar. Han talte så på fjernsyn der han trekte attende oppseiinga si, fordømde kuppet og bad om å bli anerkjend som den rettmessige presidenten av Jemen. Månaden etter erklærte Hadi Aden for å vere «mellombels hovudstad» i Jemen. Houthiane avviste initiativet til Golfrådet og fortsette å flytte sørover mot Aden. Alt amerikansk militærpersonell vart evakuert og president Hadi vart tvungen på flukt til Saudi-Arabia. Den 26. mars annonserte Saudi-Arabia operasjonen al-Hazm Storm og byrja med luftåtak mot houthiane, som dei hevda fekk støtte av Iran. Dei byrja å byggje opp styrkar langs grensa til Jemen. Koalisjonen dei leia omfatta Dei sameinte arabiske emirata, Kuwait, Qatar, Bahrain, Jordan, Marokko, Sudan, Egypt og Pakistan. USA annonserte at dei støtta med etterretning, finne mål og logistikk. Saudi-Arabia og Egypt avviste ikkje bakkeoperasjonar.

Geografi

For meir om dette emnet, sjå Jemenittisk geografi.

Landskap i Haraaz i Jemen.

Fjell i Nord-Jemen

Jemen ligg i Vest-Asia heilt sør på Den arabiske halvøya ved Arabiahavet, Adenbukta og Raudehavet. Det ligg sør for Saudi-Arabia og vest for Oman, mellom 12° og 19° N og lengdegradene 42° og 55° E.

Fleira øyar i Raudehavet, som Hanishøyane, Kamaran og Perim, i tillegg til Socotra i Arabiahavet, høyrer til Jemen. Mange øyane er vulkanske, til dømes Jabal al-Tair som hadde eit vulkanutbrot i 2007 og før det i 1883.

Landet har eit areal på 527 970 km² og er det 50. største landet i verda etter areal. Det har liknande storleik som Thailand.

Landet kan geografisk delast inn i fire hovudregionar: Kystslettene i vest, dei vestlege høglanda, dei austlege høglanda og Rub al Khali i aust.

Tihamah («dei varme landa» eller «den varme jorda») dannar ein særs tørr og flat kystslette langs heile den jemenittiske kysten av Raudehavet. Trass i at området er tørt, finst det mange lagunar som gjer regionen særs myrlendt og eit høvande yngleområde for malariamygg. Det finst store halvmåneforma sanddyner. Fordampinga i Tihamah er så stor at elvar frå høglandet aldri når havet, men dei medverkar til dei omfattande reservane av grunnvatn. I dag er desse tungt utnytta for jordbruk. Nær landsbyen Madar kring 50 km nord for Sana, er det funne dinosaurfotavtrykk, som indikerer at området ein gong var ei gjørmete slette.

Tihamah endrar brått i ein skrent ved dei vestlege høglanda. Dette området har mange utbygde terrassar for jordbruk og det høgaste regnfallet i heile Arabia. Det aukar raskt frå 100 mm i året til kring 760 mm i året i Taiz og over 1000 mm i Ibb.

Temperaturane er særs høge om dagen, men fell dramatisk om natta. Det finst elvar i høglandet som renn året rundt, men desse når aldri havet på grunn av den høge fordaminga i Tihamah.

Det sentrale høglandet er eit omfattande fjellområde med ei høgd på over 2000 moh. Dette området er tørrare enn dei vestlege høglanda på grunn av regnskuggeeffekten, men får framleis nok regn i våte år til å oppretthalde eit jordbruk. Lagring av vatn vert nytta til kunstig vatning og dyrking av kveite og bygg. Sana ligg i denne regionen. Det høgaste punktet i Jemen er Jabal an Nabi Shu'ayb på 3666 moh.

Vassreservoar i Haraz i Jemen.

Den jemenittiske delen av ørkenen Rub al Khali i aust er mykje lågare, rundt 1000 moh, og får nesten ingen regn i det heile. Han er berre busett av beduinske kamelgjetarar. Den aukande vassmangelen i landet har gjeve aukande uro òg internasjonalt.

Klima

Jemen har eit forholdsvis fuktig klima, i alle fall til Arabia og vere. Kvar sommar strøymer ein vind frå Somalia mot India. Når denne vinden strøymer over dei høgareliggande områda i vest, kan det utløyse ein god del nedbør og torebyer. Desse områda er òg forholdsvis fuktige resten av året, og ein kan få snø på dei høgaste toppane. Enkelte område her kan få rundt 500 mm nedbør i året. Kysten av Adenbukta kan få enkelte regnbyger om sommaren, men dei indre ørkenområda er like tørr som resten av den arabiske halvøya.

Politikk

På grunn av den jemenittiske revolusjonen er det venta at grunnlova i Jemen kjem til å bli omskriven, etterfølgd av nye val. Dei nasjonale styresmaktene styrer hovudstaden og dei største byane, men somme andre regionar er utafor rekkjvidda til regjeringa og vert styrte av væpna militante grupper, som tok kontroll under kaoset som oppstod i opprøra i 2011-2012. Dei største gruppen er Ansar al-Sharia (ei grein av eller tilknytt Al Qaida på Den arabiske halvøya), som har erklært fleire «islamske emirat» i dei sørlege provinsane Abyan og Shabwah, og Houthi-rørsla, ei sjiamuslimsk opprørsgruppe med opphav i Saada guvernement.

Jemen er ein republikk med eit tokramra lovgjevingsmakt. Under grunnlova i 1991 delte ein vald president, eit vald Representantråd på 301 sete og eit utpeikt Shuraråd på 111 seter makta. Presidenten er statsleiar, medan statsministeren er regjeringssjef.

Grunnlova frå 1991 seier at presidenten må veljast av folket frå minst to kandidatar støtta av minste femten medlemmar av parlamentet. Statsministeren vert så utpeikt av presidenten, og må godkjennast av to tredjedelar av parlamentet. Presidentperioden er sju år, og parlamentet vert valde for seks år. Alle over 18 år har stemmerett, men berre muslimar kan bli valde til embete.

President Ali Abdullah Saleh vart den første valde presidenten i det samla Jemen i 1999 (men han hadde vore president i Jemen sidan 1990 og president i Nord-Jemen sidan 1978). Han vart vald på ny i september 2006. Sigeren til Saleh vart av internasjonale observatørar rekna som «delvis fritt», men det vart valdelege episodar, brot på pressefridom og skuldringar som svindel, i samband med valet. Parlamentsval vart halde i april 2003 og Den allmenne folkekongressen (GPC) opprettheldt eit absolutt fleirtal. Saleh (GPC) sat nesten utan opposisjon som president fram til 2011, då lokal frustrasjon breidde om seg då han nekta å halde eit nytt val, i tillegg til at den arabiske våren samstundes slo til for fullt med massedemonstrasjonar. I 2012 vart han tvungen til å gå av, men er framleis ein viktig aktør i jemenittisk politikk.

Grunnlova krev ein sjølvstendig domsstol. Dei tidlegare nordlege og sørlege lovverka har blitt samla. Rettssystemet omfattar separate handelssdomstolar og ein høgsterett i Sana. Sjaria er hovudkjelda til lovene, og mange rettssaker vert debattert i forhold til religiøse lover og mange dommarar er religiøse lærde i tillegg.

Utanrikspolitikk

Saleh ved Pentagon, 8. juni 2004.

Geografien og dei herskande imamane i Nord-Jemen har halde landet isolert frå ytre påverknad før 1962. Forholdet til Saudi-Arabia vart definert i Taif-avtalen i 1934, som teikna grensa i den nordlegaste delen av landet mellom dei to kongedøma og sette rammeverket for handel og anna. Taif-avtalen har blitt fornya kvart 20. år og vart sist gong stadfesta i 1995. Forholdet til dei britiske kolonistyresmaktene i Aden og dei sørlege områda var vanlegvis spent.

Sovjetiske og kinesiske bistandsmisjonar i 1958 og 1959 var det første viktige, ikkje-muslimske nærværet i Nord-Jemen. Etter revolusjonen i september 1962, vart Den arabiske republikken Jemen ein nær alliert med og tungt avhengig av Egypt. Saudi-Arabia støtta rojalistane i forsøket deira på å slå republikanarane, og anerkjende ikkje Den arabiske republikken Jemen før 1970. Samstundes hadde Saudi-Arabia direkte kontakt med jemenittiske stammer, som stundom forsura det offisielle forholdet til den jemenittiske regjeringa. Saudi-Arabia var fiendtleg innstilt til alle former for politisk og sosial reform i Jemen og fortsette å gje økonomisk støtte til stammehøvdingar.

I februar 1989 vart Nord-Jemen med Irak, Jordan og Egypt i Arabisk samarbeidsråd (ACC), ein organisasjon delvis skapt som svar til grunnlegginga av Golfrådet og var meint å pleie tettare økonomisk samarbeid og integrasjon mellom medlemmane. Etter samlinga vart Republikken Jemen akseptert som medlem av ACC. Etter krisa i Persiabukta har ACC vore inaktivt. Jemen er ikkje medlem av Golfrådet, hovudsakleg på grunn av den republikanske regjeringa..

Jemen er medlem av Dei sameinte nasjonane, Den arabiske ligaen og Organisasjonen for islamsk samarbeid, og deltar òg i Organisasjonen av alliansefrie nasjonar. Republikken Jemen aksepterte ansvaret for alle avtalar og gjeld som føregangarane hadde, Den arabiske republikken Jemen (YAR) og Den demokratiske folkerepublikken Jemen (PDRY). Jemen har samtykka til Ikkjespreiingsavtalen.

Den jemenittiske presidenten Abd Rabbuh Mansur Hadi med den amerikanske utanriksministeren John Kerry, 29. juli 2013.

Sidan slutten av borgarkrigen i 1994, er det gjort konkrete framsteg på den diplomatiske fronten i å gjenopprette normale samband med nabolanda til Jemen. Sommaren 2000 signerte Jemen og Saudi-Arabia ein internasjonal grenseavtale som avslutta ein 50 år lang krangel om plasseringa av grensa mellom dei to landa. Fram til signeringa fredsavtalen mellom Jemen og Saudi-Arabia i juli 2000, var den nordlege grensa til Jemen udefinert. Den arabiske ørkenen hindra likevel menneske frå å bu der. Jemen avslutta striden med Eritrea om Hanishøyane i 1998. Den saudiarabisk-jemenittiske muren vart bygd av Saudi-Arabia for å hindre ulovleg innvandring og smugling av narkotika og våpen. The Independent skreiv ein artikkel om at «Saudi-Arabia, ein av dei mest høglydte kritikarane av «tryggingsgjerdet» til Israel på Vestbreidda, følgjer i det stille Israel sitt døme med å reise ein mur langs si eiga grense mot Jemen».

Menneskerettar

Styresmaktene og tryggingsstyrkane verkar ofte å lide under stor korrupsjon, og har vore ansvarleg for tortur, umenneskeleg hamdsaming, og utanrettslege avrettingar. Folk blir vilkårleg arresterte, særleg i sør, og heimane til folk vilkårleg gjennomsøkt. Langvarig varetektsforvaring er eit alvorleg problem, og rettsleg korrupsjon, ineffektivitet og utøvande innblanding undergraver rettstryggleiken. Ytringsfridom, pressefridom og religionsfridom er alle særs avgrensa. Journalistar som er kritiske til staten vert ofte plaga og truga av politiet. Homoseksualitet er ulovleg og straffbart med døden.

Sidan starten av sjia-opprøret, har mange folk skulda for å støtte Al-Houthi blitt arrestert og fengsla utan skuldingar eller rettssak.

U.S. Committee for Refugees and Immigrants har rapportert om fleire brot på flyktning- og asylsøkjarrettar. Dei jemenittiske styrsmaktene skal ha deportert mange utlendingar utan å gje dei tilgang til SN sin høgkommissær for flyktningar, trass i at SN mange gonger har bede om dette. Flyktningar rapporterte om vald retta mot seg medan dei budde i flyktningleirar. Jemenittar gjekk inn i leirar og valdtok og slo flyktningar som straff i 2007.

Jemen er rangert sist av 135 land i 2012 på ei liste over kjønnsskilnader. Human Rights Watch rapporterte om diskriminering og vald mot kvinner, og avskaffinga om aldersgrensa på femten år for ekteskap. Puberteten (av somme tolka så lågt som ni år) vart sett som krav for ekteskap i staden. Publisitet om ei sak der ei ti år gammal jemenittisk jente vart skild, førte barnebryllaup fram i lsyet ikkje berre i Jemen, men òg verda over.

Menneskehandel

Det amerikanske utanriksdepartementet klassifiserte i 2013 Jemen på tredje nivå når det kom til menneskehandel, som vil sei at staten ikkje oppnår minstekravet mot menneskehandel og ikkje gjer nok for å hindre dette.

Jemen avskaffa offisielt slaveri i 1962, men slaveri vert framleis praktisert.

Militæret

Jemenittiske soldatar

Dei væåna styrkane i Jemen omfattar den jemenittiske hæren (omfattar den republikanske garden), marinen (inkludert marinesoldatar) og det jemenittiske luftforsvaret (Al Quwwat al Jawwiya al Yamaniya). Det pågår for tida ei stor omorganisering av dei væpna styrkane. Det samla luftforsvaret og luftstyrkane er no under ein kommando. Marinen held til i Aden. Dei samla væpna styrkane utgjer kring 401 000 aktive personell, inkludert vernepliktige. Den arabiske republikken Jemen og Den demokratiske folkerepublikken Jemen gjekk saman og danna Republikken Jemen den 22. mai 1990. Den øvste leiaren for dei væpna styrkane er feltmarskalk Abd Rabbuh Mansur Al-Hadi, presidenten i Jemen.

Talet på militært personell i Jemen er relativt høgt. Totalt har Jemen den nest største militærstyrken på Den arabiske halvøya etter Saudi-Arabia. I 2012 var dei aktive soldatane estimert som følgjer: hæren 390 000; marinen 7 000 og luftforsvaret 5 000. I september 2007 annonserte regjeringa gjeninnføringa av obligatorisk verneplikt. Forsvarsbudsjettet til Jemen utgjorde i 2006 kring 40 % av det totale budsjettet i landet.

Administrativ inndeling

For meir om dette emnet, sjå guvernement i Jemen.

Guvernement i Jemen.

Mot slutten av 2004 var Jemen delt inn i tjue guvernement (muhafazat - Det siste som kom til var Raymah guvernement, som vart oppretta i 2004) pluss ein kommune kalla «Amanat Al-Asemah» (som omfattar hovudstaden Sana). Eit guvernement til (Sokotra guvernement) vart oppretta i desember 2013 som utgjorde øya Sokotra, tidlegare ein del av Hadramaut guvernement. Guvenementeta er vidare delt inn i 333 distrikt (muderiah), som igjen er delt inn i 2 210 underdistrikt og så 38 284 landsbyar (tal frå 2001).

I 2014 valde eit forfatningspanel å dele landet inn i seks regionar - fire i nord og to i sør, med hovudstaden Sana utanfor regionane. Dette var ein medverkande faktor til statskuppet til houthiane.

1. Saada
2. Al Jawf
3. Hadhramaut (fastlandet) og Socotra (til havs)
4. Al Mahrah
5. Hajjah
6. 'Amran
7. Al Mahwit
8. Amanat Al Asimah
   (Sana by)
9. Sana
10. Ma'rib
11. Al Hudaydah
12. Raymah
13. Dhamar
14. Ibb
15. Dhale
16. Al Bayda
17. Shabwah
18. Taiz
19. Lahij
20. Abyan
21. Aden
22. Sokotra

Økonomi og infrastruktur

Ifølgje CIA hadde Jemen i 2013 eit BNP på 61,63 milliardar USD, med ei inntekt per innbyggjar på 2 500 USD. Tenester er den største økonomisektoren (61,4 % av BNP), etterfølgd av industrisektoren (30,9 %) og jordbruk (7,7 %). Av desse representerer petroleumsproduksjon rundt 25 % av BNP og 63 % av inntektene til staten. Ifølgje FAO representerte jordbruk tidlegare 18–27 % av BNP, men dette har endra seg dei seinare åra. Viktige jordbruksprodukt er korn, grønsaker, frukt, belgfrukt, khat, kaffi, bomull, meieriprodukt, fisk, buskap (sau, geiter, kyr og kamelar) og høns.

Kaffiplantasje i Nord-Jemen.

Dei fleste jemenittane er sysselsette innan jordbruk. Jordbruket i Jemen er mangfaldig. Durra er den vanlegaste avlinga. Det vert òg dyrka bomull og mange frukttre med mango som det mest verdifulle. Eit stort problem i Jemen er dyrkinga av khat, ei mild narkotisk plante som frigjev stimuli når det vert togge, og brukar opp kring 40 % av vassreservane kring Sana kvart år, og dette talet aukar. Somme jordbruksmetodar har brukt for mykje vatn kring Sana slik at dei har fortrengt viktige avlingar. Dette har ført til auka matvareprisar. I følgje Verdsbanken har aukande matprisar pressa landet seks prosent aleine lenger inn i fattigdom i 2008. Det er gjort forsøk frå staten og Dawoodi Bohra-samfunnet i Nord-Jemen på å erstatte khat med kaffiplantasjar.

Industrisektoren i Jemen er basert på produksjon av råolje og raffinering av petroleum, matproduksjon, handverk og småskalaproduksjon av bomullstekstilar og lêrvarer, aluminiumsprodukt, reparasjon av handelsskip, sement og naturgassproduksjon. I 2013 hadde landet ein industriell produksjonsvekst på 4,8 %. Landet har òg store førekomstar av naturgass. Det første LNG-verket i Jemen kom i produksjon i oktober 2009.

Souq i Gamle Sana.

Ifølgje CIA er arbeidsstyrken i 2013 på i alt sju millionar arbeidarar. Arbeidsløysa i 2003 var på 35 %.

I 2013 vart det eksportert for 6,694 milliardar frå Jemen. Hovudeksportvarene er råolje, kaffi, tørka og salta fisk og flytande naturgass. Desse produkta vart hovudsakleg sendte til Kina (41 %), Thailand (19,2 %), India (11,4 %) og Sør-Korea (4,4 %). Importen i 2013 var i alt på 10,97 mrd. USD. Dei viktigaste importvarene er maskineri og utstyr, mat, buskap og kjemikal. Desse produkta vert hovudsakleg importerte frå EU (48,8 %), UAE (9,8 %), Sveits (8,8 %), Kina (7,4 %) og India (5,8 %).

DNO borar etter olje i Jemen.

Vassforsyning og reinhald

Ei av nøkkelutfordringane i landet er vassmangel, særleg i høglanda. Ein viktig faktor er den store graden av fattigdom som gjer det vanskeleg å finne økonomi til å betale for tenestetilbodet og byggje ut infrastruktur. Jemen er eit av dei fattigaste landa i verda og landet med minst vassforsyning i Arabia. I snitt har ein jemenittar berre tilganga til 140 kubikkmeter vatn i året, medan snitt i Midtausten elles er 1000 kubikkmeter, og den internasjonale grensa for vassbelasting er 1700 kubikkmeter i året. Hovudvasskjelda til Jemen er grunnvatn, men vasspegelen har falle så kraftig at landet er utan levedyktige vasskjelder. I Sana var til dømes vasspegelen 30 meter under overflata i 1970-åra, men har falle til 1200 meter under overflata i 2012. Grunnvatnet har ikkje blitt regulert av dei jemenittiske styresmaktene. Sjølv før revolusjonen var vassituasjonen i Jemen skildra som stadig meir skrekkeleg av ekspertar som frykta at Jemen kom til å bli det første landet utan vatn. Jordbruket i Jemen utnyttar opp til 90 % av vatnet i landet, sjølv om det berre genererer kring 6 % av BNP. Mange jemenittar er derimot avhengige av småskala jordbruk. Halvparten av vatnet i jordbruket vert nytta til å dyrke khat. Det tyder at i eit så vassfattig land som Jemen, der halve folkesetnaden står i fare for matmangel, vert 45 % av vatnet nytta til å ei avling som ikkje gjev noka næring.

Under den jemenittiske borgarkrigen i 2015 vart situasjonen enno verre. 80 % av folkesetnaden kjempar med å ha tilgang til drikke- og vaskevatn.

Demografi

Etnoreligiøse grupper i 2002

Jemenittiske jødar i Sana i 1937.

Folketalet i Jemen er 24 millionar i følgje estimat frå 2014. 46 % av folkesetnaden er under 15 år gamle, og 2,7 % er over 65 år. I 1950 var det 4,3 millionar innbyggjarar i landet. Innan 2050 er det venta folketalet estimert til å auke til kring 60 millionar. Jemen har ein høg fødselsrate, kring 4,45 barn per kvinne. Dette er det 30. høgaste i verda. Folketalet i Sana aukar raskt, frå kring 55 000 i 1978 til nesten to millionar tidleg på 2000-talet.

Jemenittiske barn i Sana.

I følgje CIA World Factbook er dei etniske gruppene i Jemen hovudsakleg arabarar, etterfølgd av afroarabarar, sørasiatar og europearar. Då dei tidlegare statane Nord- og Sør-Jemen vart grunnlagd, flytta dei fleste minoritetsgruppene. Jemen er i stor grad eit stammesamfunn. I dei nordlege fjellområda er det 400 Zaidi-stammer. Det finst òg arvelege kastegrupper i byområdet som Al-Akhdam. Det er òg jemenittar av persisk opphav. I følgje Muqaddasi, utgjorde persarar ein majoritet av folkesetnaden i Aden på 900-talet.

Jemenittiske jødar utgjorde ein gong ein stor minoritet i Jemen, med ein særeigen kultur som skilde seg frå andre jødiske samfunn i verda. Dei fleste emigrerte til Israel midt på 1900-talet under den jødiske utvandringa frå Arabia og Operasjon Magic Carpet. Det er estimert at 100 000 folk av indisk opphav bur i dei sørlege delane av landet, kring Aden, Mukalla, Shihr, Lahaj, Mokha og Hodeidah.

Jemen er det einaste landet på Den arabiske halvøya som har signert to internasjonale avtalar datert attende til 1951 og 1967 om vern av flyktningar. I følgje US Committee for Refugees and Immigrants hadde Jemen teke i mot 124 600 flyktningar og asylsøkjarar i 2007. Desse kom hovudsakleg frå Somalia (110 600), Irak (11 000), Etiopia (2 000), og Syria. I tillegg er meir enn 334 000 jemenittar flytta internt på grunn av konfliktar.

Den jemenittiske diasporaen er hovudsakleg konsentrert i nabolandet Saudi-Arabia, der mellom 800 000 og ein million jemenittar bur, og Storbritannia, der det bur mellom 70 000 og 80 000 jemenittar.

Religion

Det er i hovudsak to islamske religiøse grupper i Jemen: 60%–65 % av den muslimske folkesetnaden er sunnimuslimar og 35%–40 % er sjiamuslimar, i følgje International Religious Freedom Report. Sunnina er hovudsakleg shafi'i, men ei stor gruppe er òg maliki og hanbali. Sjiane er hovudsakleg zaidi.

Sunniane dominerer i sør og søraust. Zaidiane er hovudsakleg i nord og nordvest, medan ismailane er i sentera som Sana'a og Ma'rib. Det er blanda samfunn i dei større byane. Kring 1 prosent av jemenittane er ikkje-muslimar - og er anten kristne, jødar eller hinduar, eller ikkje-religiøse.

Språk

Jente frå Sana.

Moderne standararabisk er det offisielle språket i Jemen. Jemenittisk arabisk vert snakka i fleire regionale dialektar. I Mahra-området lengst aust og på øya Soqotra, snakkar dei fleire ikkje-arabiske språk. Jemenittiske teiknspråk vert nytta av døve.

Jemen er ein av heimlanda til den sørsemittiske språkfamilien. Mehri er det største sørsemittiske språket som vert tala i nasjonen, med meir enn 70 000 brukarar. Den etniske gruppa i seg sjølv vert kalla Mahra. Soqotri er eit anna sørsemittisk språk med talarar på øya Socotra som er isolert frå presset frå arabisk på det jemenittiske fastlandet. I følgje ei folketejling i 1990 i Jemen, var det 57 000 som brukte språket.

Jemen var òg heimstad for gamle sørarabiske språk. Av desse formspråka verkar jabal razih framleis å vere i bruk lengst nordvest i landet.

Kultur

Nasjonalmuseet i Sana.

Typisk jemenittisk hus.

Jemen er eit kulturrikt land med påverknad frå mange sivilisasjonar, som den tidlege sivilisasjonen Sjeba.

Media

Dans i Sa'dah, nordvest Jemen.

Radiosendingane i Jemen byrja seint i 1940-åra då det framleis var delt i sør av britane og nord av imam-systemet. Etter samlinga av Jemen i 1990, har dei jemenittiske styresmaktene reformert selskapa sine og grunnlagd fleire radiokanalar som sender lokalt. Det vart eit tilbakesteg i 1994 då infrastrukturen vart øydelagd under borgarkrigen.

Fjernsyn er den viktigaste mediaplattforma i Jemen. På grunn av den låge lesekunna i landet, er fjernsyn den viktigaste nyhendekjelda for jemenittane. Det finst seks gratiskanalar med hovudkvarter i Jemen, av desse er fire statseigde.

Jemenittisk filmindustri er på eit tidleg stadion og fram til 2008 var det berre laga to jemenittiske filmar.

Tetar

Historia til jemenittisk teater går attende minst hundre år, til tidleg på 1900-talet. Både amatørteater og profesjonelle (statlege) teater har framsyningar i dei store byane. Mange av dei viktige diktarane og forfattarane i Jemen, som Ali Ahmed Ba Kathir, Muhammed al-Sharafi og Wajdi al-Ahdal, har skrive teaterverk. Dikt, romanar og noveller av jemenittiske forfattarar som Mohammad Abdul-Wali og Abdulaziz Al-Maqaleh har òg blitt omskrive for scenen. Det har vore jemenittiske produksjonar av skodespel av arabiske forfattarar som Tawfiq al-Hakim og Saadallah Wannous og av vestlege forfattarar som Shakespeare, Pirandello, Brecht og Tennessee Williams. Historisk sett var den sørlege hamnebyen Aden den første teaterbyen i landet, men i seinare år har hovudstaden Sana vore vertskap for mange teaterfestivalar, ofte i samband med World Theatre Day.

Idrett

Fotball er den mest populære idretten i Jemen. Jemen er medlem av FIFA og AFC. Det jemenske landslaget deltar i internasjonale konkurransar. Landet har òg mange fotballag som konkurrerer i nasjonale og internasjonale konkurransar.

Dei mange fjella i Jemen gjev gode høve for utandørsidrett som fjellsykling, fjellklatring, fjellturar, basehopping og anna. Fjellkatring og fjellturar til Sarawatfjella og Jabal an Nabi Shu'ayb, inkludert toppar på over 3000 meter over havet, vert organiserte av lokale og interasjonale alpinbyrå.

Kystområda av Jemen og øya Socotra gjev gode høve for vassport, som surfing, bodyboarding, segling, symjing og dykking. Socotra er ein av dei beste surfedestinasjonane i verda.

Kamelhopping er ein tradisjonell sport som er blitt stadig meir populær blant Zaraniq-stamma på vestkysten av Jemen. Kamelar vert plassert side om side og vinnaren er den som klarar å hoppe over flest kamelar. Hopparane trener året rundt for desse konkurransane. Stammemenn (kvinner får ikkje konkurrere) stappar kjortlane sine rundt livet for å ha meir fridom når dei spring og hoppar.

Verdsarv

Høghus i Shibam i Wadi Hadramawt.

Det finst fire verdsarvstader i Jemen.

• Den innmura byen Shibam i Wadi Hadhramaut har stått på lista til UNESCO sidan 1982.
• Gamlebyen i Sana har vore busett i over to og eit halvt tusen år og vart oppført på lista i 1986.
• Den historiske byen Zabid har stått på lista sidan 1993. Han var hovudstad i Jemen frå 1200- til 1400-talet.
• Den siste verdsarvstaden i Jemen er øygruppa Socotra.

Utdanning

Nye Sana unversitet i Sana.

Lesekunna blant vaksne i 2010 var 64 %. Staten hadde planar om redusere lesekunna til mindre enn 10 % innan 2025. Sjølv om Jemen tilbyr universell, obilgatorisk og gratis utdanning for barn mellom seks og femten år, men det obligatoriske oppmøte vert ikkje handheva.

I følgje Webometrics Ranking of World Universities er dei øvst rangerte universiteta i landet Det jemenittiske universitetet for vitskap og teknologi (6532. plass i verda), Al Ahgaff universitet (8930. plass) og Sanaa universitet (11043. plass).

Helse

Ein jemenittisk lege undersøker eit spedbarn på ein USAID-klinikk.

I følgje estimat frå 2009 var forventa levealder i Jemen 63,27 år. Trass i store betringar innan helsesystemet i Jemen dei siste tiåra, er systemet framleis særs underutvikla. Dei samla utgiftene på helsevesen i 2004 var 5 % av BNP. Same året var utgiftene per innbyggjar for helsevesen særs lågt samanlikna med andre land i Midtausten, berre 34 USD per innbyggjarar i følgje World Health Organization.

I følgje Verdsbanken steig talet på legar i Jemen med eit snitt på meir enn 7 % mellom 1995 og 2000, men i 2004 var det framleis berre tre legar per 10 000 innbyggjarar. I 2005 hadde Jemen berre 6,1 sjukehussenger tilgjengeleg per 10 000 personar. Helsevesenet er særleg dårleg på landsbygda, berre 25 % av landsbygda er dekte av helsetenester, samanlikna med 80 % i byområda. Dei fleste barnedødsfalla kjem av sjukdom som det finst vaksinar for eller som elles kunne ha vore hindra.

Sana kan bli den første hovudstaden i verda som går tom for drikkevatn.

Sjå òg

• Byar i Jemen

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Yemen» frå Wikipedia på engelsk, den 26. mai 2016.