Ulica Żelazna w Warszawie

Ulica Żelazna w Warszawie
	Filtry, Mirów, Nowolipki
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Miejscowość	Warszawa
Długość	1980 m
Przebieg
	Położenie na mapie Warszawy Ulica Żelazna w Warszawie
	Położenie na mapie Polski Ulica Żelazna w Warszawie
	Położenie na mapie województwa mazowieckiego Ulica Żelazna w Warszawie
	52°14′04,8″N 20°59′26,9″E/52,234667 20,990806
	Multimedia w Wikimedia Commons

Ulica Żelazna – ulica w warszawskich dzielnicach Ochota i Wola.

Historia

W połowie XVII wieku północna część ulicy była drogą łączącą jurydykę Leszno z Nowolipiem. W 1725 wytyczono odcinek pomiędzy ulicą Chłodną a Lesznem, który pierwotnie biegł wśród pól, a w II poł. XVIII wieku wśród ogrodów. W tym okresie ulica została uregulowana według planów geometry Deutscha.

W 1770 ulica została przedłużona na południe do zbiegu ulic Twardej i Złotej i otrzymała urzędowo nazwę Żelazna. W 1784 przy ulicy stał pałacyk, 2 kamienice, 6 domów murowanych, 4 dworki, 2 młyny i karczma „Żelazna” (od której pochodzi nazwa ulicy)^[2], a poza linią zabudowy ciągnęły się ogrody. W 1805 przy Ceglanej powstały Ogrody Ulrychów, przeniesione później na Górce. W 1810 u zbiegu ulic Żelaznej i Żytniej (aktualnie Żelazna 97) powstał pałacyk Wojciecha Bogusławskiego. W początkach XIX wieku działało tu już 5 browarów.

W 1836 ulica Żelazna została przedłużona do Nowej Drogi Jerozolimskiej czyli Alej Jerozolimskich i w 1845 przecięły ją tory kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Przed 1842 rokiem po raz kolejny przedłużono ją na południe, początkowo do ul. Nowogrodzkiej^[3]. W latach 1852−1856 przeprowadzono drogę gruntową do ul. Nowowiejskiej, którą przed 1875 rokiem, po zasypaniu istniejących tam glinianek, przekształcono w uregulowaną ulicę^[3]. Po wybudowaniu Zespołu Stacji Filtrów ulicę Żelazną skrócono, likwidując odcinek między ulicami Nowowiejską i Koszykową^[3].

W połowie XIX wieku nastąpił rozwój przemysłu – powstały tu zakłady przemysłowe, garbarnie, wytwórnie cerat, fabryki metalowe. Z biegiem czasu przybywało kamienic i zabudowa ulicy stawała się coraz bardziej zwarta.

W 1902 na rogu Żelaznej i Alej Jerozolimskich wybudowano Dworzec Kaliski zaprojektowany przez Józefa Hussa^[4]. W 1908 ulicą poprowadzono linię tramwaju elektrycznego.

W okresie międzywojennym przy ulicy powstały nowoczesne domy mieszkalne. W latach 1918–1927 w mieszkaniu nr 63 w nieistniejącej kamienicy przy ul. Żelaznej 89 mieścił się konspiracyjny lokal Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Polski. Tam redagowali partyjne dokumenty i spotykali się na naradach m.in. Adolf Warski, Maria Koszutska, Julian Leszczyński i Małgorzata Fornalska^[5]. O tych wydarzeniach przypomina tablica z brązu umieszczona w 1978 na frontowej ścianie obecnie istniejącego w tym miejscu budynku wzniesionego w latach 1937–1939.

W latach 1926–1928 zbudowano wiadukt nad wykopem linii średnicowej^[6].

W 1931 pod nr 24 wzniesiono obsługującą centralną część miasta podstację elektryczną, jeden z sześciu tego rodzaju obiektów w przedwojennej Warszawie^[7]. W 1933 odcinek ulicy położony na południe od Alej Jerozolimskich przemianowano na ul. Lindleya, zachowując początkową numerację ulicy Żelaznej^[8].

Zabudowa ulicy ucierpiała w czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939^[9].

W listopadzie 1940 odcinek pomiędzy Grzybowską i Leszno (obecnie al. „Solidarności”), parzysta (wschodnia) strona między Lesznem i Nowolipiem oraz krótki odcinek Żelaznej na północ od Nowolipia, znalazły się w granicach warszawskiego getta^[10]. Do sierpnia 1942 stanowiła jedyne drogowe połączenie pomiędzy południową i północną częścią dzielnicy zamkniętej. Po wyłączeniu z getta w grudniu 1941 nieparzystej części ulicy i podzieleniu dzielnicy zamkniętej na tzw. małe i duże getto, na środku jezdni wzniesiono mur. W styczniu 1942 nad wyłączoną z getta ulicą Chłodną, na wysokości kamienic Chłodna 23 i 26, zbudowano drewniany most zaprojektowany przez niemiecką firmę Schmied i Muentzermann^[11]. Przejął on większą część ruchu pieszego z bardzo ruchliwego skrzyżowania Chłodna – Żelazna.

W zachowanym budynku przy Żelaznej 103 w latach 1942–1943 mieściło się SD-Befehlstelle, jednostka niemiecka kierująca wielką akcją deportacyjną do obozu zagłady w Treblince latem 1942. W sierpniu 1942, po likwidacji tzw. małego getta, ulicę do Leszna włączono do aryjskiej części miasta^[12].

W okresie II wojny światowej zabudowa ulicy znacznie ucierpiała, szczególnie w okresie powstania warszawskiego. Po wojnie wiele z budynków zostało rozebranych, a teren przez jaki przebiegała, znany był jako tzw. Dziki Zachód^[13]. Przez długi czas po zakończeniu wojny znajdowały się tam ostańce przedwojennej zabudowy i niezabudowane place po rozebranych budynkach.

W latach 1949–1960 między ulicami: Orlą, al. Świerczewskiego (od 1991 al. „Solidarności”), Żelazną, Chłodną i Elektoralną zbudowano osiedle mieszkaniowe Mirów zaprojektowane przez Tadeusza Kossaka^[14]. Przy ulicy wzniesiono także bloki mieszkalne zbudowanego w latach 1965–1972 osiedla Za Żelazną Bramą^[15]. W 1969 oddano do użytku budynek Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej^[16].

Od lat 90. zaczęło się stopniowe wyburzanie kolejnych domów. W miejsce starych budynków powstają nowe – pojedyncze „plomby”, ale i całe pierzeje, jak pomiędzy ulicami Łucką a Grzybowską.

Nazwa

Nazwa ulicy pochodzi od karczmy Żelaznej, znajdującej się w XVIII wieku na rogu ulic Siennej i Twardej^[17]. Karczma istniała nadal w latach 30. XIX wieku, toczyły się w jej rejonie ciężkie walki z wojskami rosyjskimi, a w dniu 6 września 1831 prowadzono przy niej rozmowy kapitulacyjne. Jej kształt architektoniczny jest widoczny na obrazie olejnym z 1831 roku, namalowanym przez Aleksandra Kotzebue pt. Rozmowy kapitulacyjne przed karczmą Żelazną na Woli, 1831 (w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie).

Ważniejsze obiekty

Kamienica pracowników PKP, tzw. dom Kolejowy (ul. Chmielna 73b)
Pomnik Zgrupowania „Chrobry II” (przed budynkiem nr 18)
Kamienica Wolfa Krongolda (nr 24a róg Złotej 83)
Osiedle Miedziana
Biurowiec Sienna Center, nr 28/30 (Sienna 73/75)
Osiedle Pańska
Kompleks biurowy Mennica Legacy Tower
Dawna fabryka Norblin, Bracia Buch i T. Werner (nr 49/53)
Żydowski Dom Studiów Religijnych i Modlitwy (nr 57, w podwórzu)
JM Tower (Grzybowska 45)
Dawna Fabryka Wyrobów Żelaznych „Duschik i Szolce" (nr 63 róg Grzybowskiej)
Osiedle Za Żelazną Bramą
Relikty zabudowy Browaru Haberbuscha (ul. Krochmalna 59)
Kamienica Anny Koźmińskiej (nr 64, róg ul. Krochmalnej)
Szkoła Podstawowa nr 221 z Oddziałami Integracyjnymi im. Barbary Bronisławy Czarnowskiej (nr 71)
Dom Kereta (nr 74, róg Chłodnej)
Kładka Pamięci (róg Chłodnej)
Kamienica Ignacego Partowicza (nr 75a)
Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna (nr 79)
Kamienica Hersza Steinberga (al. „Solidarności” 149)
Urząd Dzielnicy Wola m.st. Warszawy, dawna siedziba Publicznych Szkół Powszechnych nr 10, 17, 56 i 119, (al. Solidarności 90, dawniej nr 88 róg Leszno 80/82)
Szpital Specjalistyczny św. Zofii (nr 90)
Kamienica Władysława Jabłońskiego – w istniejącym na jej miejscu budynku w 1857 zmarł kompozytor i pedagog Karol Kurpiński, co upamiętnia tablica z piaskowca wmurowana w 1957^[18] (nr 91)
Pałacyk Bogusławskiego – Dom generalny Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi (nr 97 róg Żytniej)
Dawna siedziba Befehlstelle, specjalnej jednostki SS kierującej wielką akcją deportacyjną w getcie warszawskim latem 1942 roku, na budynku tablica pamiątkowa Tchorka (nr 103)
Trzy upamiętnienia granic getta (przy ul. Grzybowskiej, ul Chłodnej oraz al. „Solidarności")

Obiekty nieistniejące

Centralny Dworzec Pocztowy
Dworzec Kaliski
Mennica Polska S.A. (ul. Waliców 11 róg Żelaznej)
Mennica Polska S.A. (nr 56)
Stołeczne Zakłady Winiarsko-Spożywcze „Warsowin” (nr 59)
Spółdzielczy Dom Handlowy „Feniks” (nr 32)
Kamienica przy ul. Żelaznej 65

W kulturze masowej

Przedwojenna ulica wspomniana została w wierszu zamieszkałego czasowo na Woli Władysława Broniewskiego, zatytułowanym Kalambury (z tomu Troska i pieśń, 1932)^[19].

Powojenna Żelazna została epizodycznie utrwalona w powieści Leopolda Tyrmanda Zły wraz z popularnym, barwnie opisanym barem Warszawskich Zakładów Gastronomicznych „Słodycz”, mieszczącym się w narożnej kamienicy pod numerem 64^[20].

Ulica z jej starą zabudową pojawia się także w epizodach kryminalnej powieści Tomasza Konatkowskiego Pięć czaszek, w wątku dotyczącym nielegalnej reprywatyzacji starych kamienic^[21].

Zobacz też

Napad na filię Kredyt Banku przy ul. Żelaznej w Warszawie

Przypisy

↑ Mapa Warszawy [online], Urząd m.st. Warszawy [dostęp 2023-11-19] .
↑ Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 195. ISBN 978-83-62189-08-3.
↑ ^a ^b ^c Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 9. Langiewicza-Łukasińskiego. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2003, s. 60. ISBN 83-88372-24-6.
↑ Robert Marcinkowski: Ilustrowany Atlas Dawnej Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Oliwka, 2013, s. 79. ISBN 978-83-931203-1-4.
↑ Ryszard Żelichowski. Historia na Żelaznej. „Stolica”. 18, 29 kwietnia 1984.
↑ Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 277. ISBN 83-06-00089-7.
↑ Jerzy Kasprzycki, Marian Stępień: Warszawskie pożegnania. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1986, s. 136. ISBN 83-7005-115-4.
↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 9. Langiewicza-Łukasińskiego. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2003, s. 60. ISBN 83-88372-24-6.
↑ Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzeziński, Leszek Moczulski: Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 17.
↑ Mapa Getto warszawskie. Współczesny układ ulic i ostańce zabudowy według stanu na marzec 2001 na tle dawnego planu miasta (opr. Paweł E. Weszpiński i Robert Marcinkowski) [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2001
↑ Igor Piotrowski: Chłodna. Warszawa: Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki, 2007, s. 47. ISBN 978-83-60623-23-7.
↑ Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 113. ISBN 978-83-63444-27-3.
↑ Spacerownik po Woli. 20 tras tematycznych, Warszawa: Urząd Dzielnicy Wola m.st. Warszawy, 2006, s. 6, 143, ISBN 978-83-911262-7-1 [dostęp 2024-05-23] .
↑ Lech Chmielewski: Przewodnik warszawski. Gawęda o nowej Warszawie. Warszawa: Agencja Omnipress i Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnicze „Rzeczpospolita“, 1987, s. 22. ISBN 83-85028-56-0.
↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 1010. ISBN 83-01-08836-2.
↑ Wola w 25-lecie PRL. Warszawa: Dzielnicowy Komitet Frontu Jedności Narodu Warszawa-Wola, 1969, s. 54.
↑ Jan Stanisław Bystroń: Warszawa. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 109.
↑ Stanisław Ciepłowski: Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII-XX w.. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 266. ISBN 83-01-06109-X.
↑ Władysław Broniewski: Wiersze i poematy. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1987, s. 140.
↑ Leopold Tyrmand: Zły. Warszawa: Wydawnictwo MG, 2014, s. 151, 157, 264–277, 323–324, 378–383, 407, 435–436; także 46, 149–150, 154, 377.
↑ Tomasz Konatkowski: Pięć czaszek. Warszawa: W.A.B., 2017, s. 143-157.

Bibliografia

Michał Gawałkiewicz: Dwustuletnia Żelazna, "Stolica", Nr 37 (1603), Warszawa, 10 września 1978

[1] Mapa Warszawy [online], Urząd m.st. Warszawy [dostęp 2023-11-19] .

[2] Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 195. ISBN 978-83-62189-08-3.

[Zieliński60-3] Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 9. Langiewicza-Łukasińskiego. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2003, s. 60. ISBN 83-88372-24-6.

[4] Robert Marcinkowski: Ilustrowany Atlas Dawnej Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Oliwka, 2013, s. 79. ISBN 978-83-931203-1-4.

[5] Ryszard Żelichowski. Historia na Żelaznej. „Stolica”. 18, 29 kwietnia 1984.

[6] Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 277. ISBN 83-06-00089-7.

[7] Jerzy Kasprzycki, Marian Stępień: Warszawskie pożegnania. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1986, s. 136. ISBN 83-7005-115-4.

[8] Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 9. Langiewicza-Łukasińskiego. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2003, s. 60. ISBN 83-88372-24-6.

[9] Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzeziński, Leszek Moczulski: Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 17.

[10] Mapa Getto warszawskie. Współczesny układ ulic i ostańce zabudowy według stanu na marzec 2001 na tle dawnego planu miasta (opr. Paweł E. Weszpiński i Robert Marcinkowski) [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2001

[11] Igor Piotrowski: Chłodna. Warszawa: Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki, 2007, s. 47. ISBN 978-83-60623-23-7.

[12] Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 113. ISBN 978-83-63444-27-3.

[13] Spacerownik po Woli. 20 tras tematycznych, Warszawa: Urząd Dzielnicy Wola m.st. Warszawy, 2006, s. 6, 143, ISBN 978-83-911262-7-1 [dostęp 2024-05-23] .

[14] Lech Chmielewski: Przewodnik warszawski. Gawęda o nowej Warszawie. Warszawa: Agencja Omnipress i Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnicze „Rzeczpospolita“, 1987, s. 22. ISBN 83-85028-56-0.

[15] Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 1010. ISBN 83-01-08836-2.

[16] Wola w 25-lecie PRL. Warszawa: Dzielnicowy Komitet Frontu Jedności Narodu Warszawa-Wola, 1969, s. 54.

[17] Jan Stanisław Bystroń: Warszawa. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 109.

[18] Stanisław Ciepłowski: Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII-XX w.. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 266. ISBN 83-01-06109-X.

[19] Władysław Broniewski: Wiersze i poematy. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1987, s. 140.

[20] Leopold Tyrmand: Zły. Warszawa: Wydawnictwo MG, 2014, s. 151, 157, 264–277, 323–324, 378–383, 407, 435–436; także 46, 149–150, 154, 377.

[21] Tomasz Konatkowski: Pięć czaszek. Warszawa: W.A.B., 2017, s. 143-157.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]