Тулааһынап Пантелеймон Яковлевич

Тулааһынап Пантелеймон Яковлевич

Пантелеймон Тулааһынап (Туласынов Пантелеймон Яковлевич) (1916—1949) — саха бэйиэтэ, ССРС суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ (1938).

Олоҕун олуктара

• 1916 сыллаахха бэс ыйын 12 (урукку ааҕыынан 29) күнүгэр Өймөкөөн улууһун Тарын Үрэх нэһилиэгэр төрөөбүт.
• 1932 с. — бастакы хоһооно, «Пионер бойобуой ырыата», «Эдэр большевик» хаһыакка бэчээттэммит.
• 1935 с. — Дьокуускайдааҕы педтехникуму бүтэрэн баран начаалынай оскуола сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.
• 1938 сыллаахха, «Көҕөрбүт ньургуһун» диэн сүрэхтэнэн, хоһооннорун бастакы хомуурунньуга тахсыбыта. Бу хомуурунньуга тахсыаҕыттан ыла эдэр поэт аата биллэн барбыта.
• 1949 сыллаахха күн сириттэн барбыта.

Үлэлээбит сирдэрэ

• Дьокуускайдааҕы кинигэ кыһата, директор.
• Радиокомитет, директор.
• Саха АССР Совнаркомун иһинэн Тыл уонна култуура институута.
• Саха суруйааччыларын Сойууһун фольклорга салаата, сэбиэдиссэй.

Айар үлэтэ

Пантелеймон Тулааһынап хоһоонноро үөлээннээхтэрин айымньыларыттан ураты истиҥ иэйиилээхтэр, киһи тулалыыр эйгэтин, ис санаатын арыйаллар. Поэт норуотун олоҕун, хорсун сэбиэскэй ыччатын долгуйан туран уонна күүрээннээхтик хоһуйбута. Дойдутун олоҕор буолар уларыйыыларга, хамсааһыннарга чуордук хоһоонун тылларынан хардарара, үлэҕэ килбиэннээх, хорсун быһыылаах норуотун хоһуйбута. Ордук сэрии кэминээҕи лирикатыгар сытыытык, чахчылаахтык оччотооҕу кэм хоһуйуллубут. «Фроҥҥа атаарыы», «Ытаама, ийэкээм, ытаама», «Фронтовик доҕорбор» хоһоонноругар, «Герой Попов кэриэһигэр» поэматыгар сэрии кэминээҕи олох чахчыта, сэрии ыар кэмнэрэ көстөллөр.

«Сулустар»

Тулааһынап хоһоонноро судургу, намыын тутуулаах буоланнар, кэбэҕэстик ырыа буолан ылламмыттар. Ол курдук, поэт «Сэгэрим», «Даайа», «Кымыс ырыата», «Арахсыы», «Сулустар» хоһоонноругар суруллубут ырыалары норуот сөбүлээн ыллыыр. Биир киэҥник тарҕаммыт, дьон-сэргэ уоһуттан түһэрбэт норуот ырыатыгар кубулуйбут хоһоонноруттан «Сулустар» буолар. Бу ырыа матыыбын суруйбут Владимир Корякин (Индигирский) ахтыытыттан:

«Мин бэйэм Абый Дружинатыттан төрүттээхпин. Этэргэ дылы, "тула өттүм тула хаар", тоҕус ый устата кыһын. Киэһэ ахсын оскуолаттан кэлэрбэр — халлааҥҥа эргиччи сулус сандаарар, дьүкээбил дьиримниир. Хоту дойдуга курдук бөдөҥ, чаҕылхай сулустары ханна да булан көрбөтөҕүм. Кырабыттан сулустары одуулуу улааппытым, ардыгар чааһы-чааһынан кэтиирим … Онон иитиэхтээн кэлбит иэйиим биир үтүө күн ырыа буолан таҕыстаҕа.

… Кэлин билбитим, поэт Абыйга үлэлээн ааспыт кэмнэрдээх эбит. Баҕар, эмиэ кинини хаһан эрэ, миигин курдук, Хотугу сулус кэрэ көстүүтэ абылаабыта буолуо. Хоһооно сырдык, ыраас ауралаах буолан мин, оскуола оҕото, бу көстүүнү ордук чугастык ылыммытым. Итиэннэ кини бу олус истиҥ хоһоонугар ким да матыып айбатаҕын дьиктиргээбитим.

Музыкальнай училищеҕа үөрэнэ сылдьан, доҕуһуолбун фортепианоҕа сөп түбэһиннэрэн көрөөччүгэ таһаарбыппын ылыммыттара. Сыыйа ырыам тарҕанан, араас доҕуһуолунан бар дьоҥҥо ылланан барбытыттан сүрдээҕин долгуйбутум. Киэҥ сценаҕа "Сулустары" Нина Чигирева аан бастаан толорбута, Нью-Йорка ХНТ штаб-квартиратыгар ыллаан турардаах. Онон ырыам аны опернай ырыаһыттар репертуардарыгар киирбитэ. Композитор Валерий Шадрин үллэстибитинэн, омук специалистара истэн: «Такую с божественной энергетикой песню мог написать только еврей,»" — диэн эппиттэр. Ол аата кинилэр үрдүк хайҕаллара итинник үһү …».

Халлааҥҥа кэмэ суох сулустар Кыламныы умайа тураллар, Кинилэр түүн кистээн суруйсан Мин билбэт тылларбын булаллар. Кинилэр кистэлэҥ тылларын Барытын чинчийэн биллэрбин, Сүүhүнэн мөлүйүөн сылларга Таптаспыт тылларын этиэм мин. Сир дойду үрдүнэн сытыытык Эргиччи көрөллөр сулустар, Мин санаам сандаарар сындыыhын Көмүс кыым уотунан кууспуттар.

Пантелеймон Тулааһынап саха лирикатын сайыннарыыга сыаната биллибэт өҥөлөөх. Саха поэзиятыгар элегия (санаарҕабыллаах хоһоон) сүүрээнин биир бастакы киллэрбит поэтынан биллэр. Анабыл, илдьит формалаах хоһооннору хоһуйара («Поэтка», «Доҕорбор», «Өрүүнэҕэ», «Ыанньыксыкка», «Бырааска» уо. д. а.). Итини таһынан, Тулааһынап санааны-иэйиини этинэр (лирика) поэманы сайыннарбыт үтүөлээх («Саха Сирин туһунан поэма», «Сайын уонна кыһын»,«Саҥа поэматтан» уо д. а.).

Айымньылара

Хоһооннорун хомуурунньуктара

• Көҕөрбүт ньургуһун: Хоһооннор. — Дьокуускай: Кинигэ изд-вота. 1938. — 61 с.
• Таптыыбын төрөөбүт дойдубун: Хоһооннор, поэма. — Дьокуускай: Кинигэ изд-вота. 1948. — 60 с.
• Талыллыбыт айымньылар. — Дьокуускай: Кинигэ изд-вота. 1950. — 92 с.
• Кымыс ырыата: Хоһооннор, поэмалар. — Дьокуускай: Кинигэ изд-вота. 1969. — 366 с.
• Мин ырыам олоҕу хоһуйар: Хоһооннор, поэмалар. — Дьокуускай: Кинигэ изд-вота. 1986. — 231 с.

Хоһоонноро, поэмалара

• «Ахтыы»
• «Бырааска»
• «Герой Попов кэриэһигэр»
• «Доҕорбор»
• «Кыталык»
• «Өрүүнэҕэ»
• «Пионер бойобуой ырыата»
• «Поэтка»
• «Сайын уонна кыhын»
• «Сайыҥҥы күөх ойуур»
• «Саҥа поэматтан»
• «Саха Сирин туhунан поэма»
• «Сибэкки»
• «Төрөөбүт дойду»
• «Түүн»
• «Фронтовик доҕорбор»
• «Фроҥҥа атаарыы»
• «Хагдарыйбат хатыҥмар»
• «Халлаан сырдыыта»
• «Чүмэчим тобоҕор»
• «Ыанньыксыкка»,
• «Ый»
• «Ыйдаах түүн»
• «Ытаама, ийэкээм, ытаама»

Ырыа буолан ылламмыт хоһоонноро

• Доҕорбор
• Гитара (Илья Неустроев матыыба)
• Кымыстаах чороону көтөҕөн
• Мин баҕарабын (Владимир Индигирскэй матыыба)
• Сулустар (Владимир Индигирскэй матыыба)
• «Даайа»
• «Арахсыы»
• «Кымыс ырыата»
• «Сэгэрим»

Кини туһунан

• Егоров А., Протодьяконов В., Павлова В. Писатели Якутии: Биоблиогр. Справочник. — Якутск: Кн. изд-во, 1981. — 271 с. О нём. — с. 200—201
• Кириллин Д. В., Павлова В. Н., Шевков С. Д. Писатели Земли Олонхо: биоблиогр. Справочник. — Якутск: Бичик, 1995. — 304 с. О нём. — с. 233
• Тобуроков Н. Нежное сердце поэта // Тобуроков Н. Вечный поиск волшебства. Якутск, 1981. — с 29—39
• Туласынова А. Я. Сурдьум туһунан //Хотугу сулус. — 1986. — № 7. с. 97—98
• Урсун. Мин Тулааһынабым // Чолбон. — 1996. — № 12. — с. 79—80

Ылыллыбыт сирэ

• Саха былааһын сиэрбэрэ
• Писатели Якутии
• Якутский Государственный литературный музей имени П. А. Ойунского
• Саха национальнай библиотеката. «90 лет со дня рождения П. Я. Туласынова, поэта» Архыыптаммыт 2017, Бэс ыйын 30 күнүгэр.