İsim tamlaması
| Örnekler |
|---|
|
İsim tamlaması; aralarında anlamca ilgi bulunan, biri diğerini iyelik (sahiplik) yönünden bütünleyen, en az iki farklı isimden meydana gelmiş kelime grubu. İsim tamlamalarında birinci sözcük grubuna tamlayan, ikinci sözcük grubuna tamlanan denir. Aşağıdaki tabloda isim tamlamalarına çeşitli örnekler verilmiştir:
| tamlayan | tamlanan | |
|---|---|---|
| 1 | kumaş | boyası |
| 2 | Konya | Ovası |
| 3 | Ayşe'nin | kedisi |
| 4 | makarna fabrikasının | girişi |
| 5 | ecza dolabının | aynalı kapağı[not 1] |
Yapılarına göre isim tamlamaları
[değiştir | kaynağı değiştir]Belirtili isim tamlaması
[değiştir | kaynağı değiştir]Belirtili isim tamlamalarında bir kavramın "kime"," kimin" ve "neye" ait olduğu belirtilir. Bu tür tamlamalarda hem tamlayan hem de tamlanan ek alır. Tamlayan -in ilgi ekini (tamlayan eki), tamlanan ise -i iyelik ekini alır:[1]
- kitabın kapağı, çocukların kıyafetleri, üzümün çöpü, aşkın büyüsü
Tamlayanı bir zamir olan tamlamalar da belirtili isim tamlamasıdır:
- benim saatim, senin okulun, onun kalemi, bizim evimiz, sizin sokağınız, onların niyeti
Belirtisiz isim tamlaması
[değiştir | kaynağı değiştir]Belirtisiz tamlamada tamlayan ek almaz, yani yalın haldedir; tamlanan ise -i iyelik ekini alır:[1]
- şeker balı, sel felâketi
Tamlanan isim ünlü ile bitiyorsa, iyelik eki arasına "s" yardımcı ünsüzü (kaynaştırma harfi) girer.
- masa lambası, su kuyusu, el lambası
Tamlanan isim "su" sözcüğü ise kaynaştırma harfi "y"dir:
- portakal suyu
Cami, sanayi gibi bazı Arapça kökenli sözcükler tamlanan olarak kullanıldıklarında, aldıkları iyelik eki hem "-i" hem de "-si" şeklinde yazılabilir. Örneğin uçak sanayii ve uçak sanayisi kullanımlarının her ikisi de doğrudur.[2] Aynı şekilde Beyazıt Camii ve Beyazıt Camisi kullanımlarının her ikisi de doğrudur.[3]
Belirtisiz isim tamlamalarının pek çoğu kalıplaşmış sözcük grubudur ve cümlede birleşik isim gibi görev alır:
- tiftik keçisi, millî eğitim bakanı, bilgisayar programı, Fatih Sultan Mehmet Köprüsü
- KISA YOL:Belirtisiz isim tamlamasındaki en önemli özellik sonundaki-ı,i,u,ü harfi kapatılarak okunduğunda iki sözcük arasındaki anlam bağının kopmasıdır. Anlam bağı kopmuyorsa sıfat tamlamasıdır.
Sınav saati sözcüklerini bağlayan -i olmadığında sınav ve saat sözcüklerinin anlam bağı yoktur. Sarı yaprağı sözcüklerini birbirine bağlayan -ı harfi değildir. Harf olmadan da iki sözcük arasında anlam ilişkisi devam etmektedir.
Zincirleme isim tamlaması
[değiştir | kaynağı değiştir]İkiden fazla ismin anlam bütünlüğü oluşturacak şekilde bir araya gelmesiyle oluşturulan tamlamalardır:
- Okulun bahçe kapısı
Bazen hem tamlayan hem de tamlanan kendi içinde isim tamlamasıdır:
- Yatak odasının pencere pervazı ("yatak odası" + "pencere pervazı")
Bazen araya sıfat girebilir. Bu durumda genellikle sıfat alan sözcük sıfat tamlamasına dönüşür. Ancak sözcük grubunun tamamı isim tamlamasıdır; zira sıfat çıkarılsa dahi isim tamlaması olarak kalır:
- Elma ağacının kalın gövdesi ("kalın" sıfat)
- Elma ağacının gövdesi
- Kadir'in elmasının kurdu
Belirtili ve belirtisiz olma durumu öncelikle tamlayan ve tamlananın kendi içerisinde değerlendirilir. Daha sonra tamamının belirtili veya belirtisiz olduğuna bakılır.:
- çocuk edebiyatı dizisi ("çocuk edebiyatı" belirtisiz, "dizisi" kendi içinde tamlama değil, tamamı belirtisiz [... dizisi])
- Murat'ın babasının evrak çantası ("Murat'ın babası" belirtili, "evrak çantası" belirtisiz, tamamı belirtili)
Telaffuz
[değiştir | kaynağı değiştir]- Belirtili isim tamlamalarında vurgu genellikle tekdüzedir:[1]
- çocuğun ceketi, dolabın kapağı
- Belirtisiz isim tamlamalarında ise çoğunlukla tamlayanın 'son hecesinde' vurgu vardır:[1]
- çocuk ceketi, dolap kapağı
Takısız isim tamlaması tartışması
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkçede altın, cam, tahta gibi sözcükler hem bir malzemenin adını belirtir hem de bu malzemeden yapılmış nesneleri tanımlarken sıfat (önad) olarak kullanılırlar:[4][5][6]
- Türkiye'de her yıl yaklaşık 25 ton altın çıkarılmaktadır. (isim)
- Gelinlere altın bilezik takma âdeti pek çok ülkede görülür. (sıfat)
- Cam çok yüksek sıcaklıklarda işlenir. (isim)
- Salatayı cam kâseye koyalım. (sıfat)
- En sağlam tahtaları dirsek kısımlarında kullandık. (isim)
- Çocukluğumda en sevdiğim oyuncağım, tahta atımdı. (sıfat)
Uzun yıllar bunlar ve benzerî sözcüklerle oluşturulan altın bilezik, tahta kaşık, cam bardak, demir kapı gibi tamlamaların takısız (eksiz) isim tamlaması olduğu görüşü hakimdi. Günümüzde ise bunların sıfat tamlaması olduğu görüşü gitgide yaygınlaşmakta ve akademik yayınlarda daha çok bu şekilde ele alınmaktadır.[7]
Dipnotlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "aynalı kapak" sıfat tamlaması olmasına rağmen sözcük grubun tamamı zincirleme isim tamlamasıdır zira tamlayan "isim" görevindedir.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d İsim Tamlamaları 19 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Turkceciler.com. Erişim: 8 Mart 2012.
- ^ "sanayi." 16 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Dil Derneği. Erişim: 20 Aralık 2012.
- ^ "cami." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 20 Aralık 2012
- ^ "cam." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Mart 2012
- ^ "altın." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Mart 2012
- ^ "tahta." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Mart 2012
- ^ Takısız İsim Tamlaması Tartışması ve Tür - Öbek ilişkisi 28 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Yrd. Doç. Dr. Caner Kerimoğlu. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 6/1 Winter. s. 1442-1456, 2011.