İçeriğe atla

Orion (takımyıldız)

Koordinat:Sky map 05sa 30d 00s; +00º 00' 00″
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Orion
Takımyıldız
Orion
Orion takımyıldızının haritası
KısaltmaOri
TamlayanOrionis
SembolizmOrion, Avcı
Bahar açısı5sa
Yükselim+5°
Alan594 derece kare (26.)
Ana yıldızlar7
Bayer/Flamsteed
yıldızları		81
Gezegeni olduğu
bilinen yıldızlar		10
Parlak yıldızlar (3,00m'den)8
En parlak yıldızRigel (β Orionis) (0,12m)
Yakın yıldızlar (10 pc içindeki)8
Göktaşı yağmurlarıOrionidler
Chi Orionidler
Çevreleyen
takımyıldızlar		İkizler
Boğa
Irmak
Tavşan
Tekboynuz
En iyi Ocak ayı saat 21:00'de
+85° ve −75° enlemleri arasında görülebilir.
Büyütmek için tıklayınız
Büyütmek için tıklayınız

Avcı takımyıldızı (Latince: Orion, Eski Yunanca: Ὠρίων "Ōríōn"), kuzey göksel yarımkürede kış aylarında görülebilen belirgin bir takımyıldızdır. Modern 88 takımyıldızdan biridir ve MS 2. yüzyılda astronom Batlamyus tarafından listelenen 48 takımyıldız arasındadır. Adını Yunan mitolojisindeki avcıdan almıştır.

Avcı Orion, Kış altıgeni asterizminde yıldızları olan diğer beş takımyıldız gibi Kuzey Yarımküre'de kış akşamları en fazla belirgin olan takımyıldızlardan biridir. Orion'un en parlak iki yıldızı olan Rigel (β) ve Betelgeuse (α), gece gökyüzündeki en parlak yıldızlar arasındadır. Her ikisi de üstdev yıldızdır ve parlaklıklarında hafif bir değişkenlik gösterirler. Avcı Kuşağı asterizminin kısa düz çizgisini oluşturan üç yıldız da dahil olmak üzere, 3. kadirden daha parlak altı yıldızı daha vardır. Orion aynı zamanda Halley kuyruklu yıldızı ile ilişkili en güçlü meteor yağmuru olan Orionidler'in saçılma noktasına ve gökyüzündeki en parlak bulutsulardan biri olan Orion Bulutsusu'na da ev sahipliği yapmaktadır.

Özellikler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Çıplak gözle görülebildiği şekliyle Orion takımyıldızı. Çizgiler çizilmiştir.

Orion, kuzeybatıda Boğa, güneybatıda Irmak, güneyde Tavşan, doğuda Tekboynuz ve kuzeydoğuda İkizler takımyıldızlarıyla çevrilidir. 594 derece karelik bir alan kaplar ve büyüklük bakımından 88 takımyıldız arasında yirmi altıncı sırada yer alır. Takımyıldız sınırları, Belçikalı astronom Eugène Delporte tarafından 1930 yılında belirlenmiş ve 26 kenarlı bir çokgenle tanımlanmıştır. Ekvatoral koordinat sisteminde bu sınırların sağ açıklık koordinatları 04sa 43,3d ile 06sa 25,5d arasında, dik açıklık koordinatları ise 22.87° ile -10.97° arasındadır.[1] 1922 yılında Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) tarafından kabul edilen takımyıldızın üç harfli kısaltması ise "Ori"dir.[2]

Orion, Kuzey Yarımküre'de kış ve Güney Yarımküre'de yaz aylarına denk gelen Ocak ile Nisan ayları arasında[3] akşam gökyüzünde en belirgin haldedir. Tropik bölgelerde (ekvatora 8° den daha yakın bölgeler) takımyıldız, zenitten (başucu noktası) geçer. Avcı takımyıldızı kış ayları boyunca Türkiye'den rahatlıkla gözlemlenebilir. Avcıyı gözlemlemek isteyenler Güney ufkunda, gökyüzünün en üstüne başucu noktasına doğru bakmalıdır.[4] Avcının yeri bulunulan aya göre güneybatı ile güneydoğu arasında değişir.

Mayıs-Temmuz döneminde (Kuzey Yarımküre'de yaz, Güney Yarımküre'de kış) Orion gündüz gökyüzündedir ve bu nedenle çoğu enlemde görünmez. Bununla birlikte, Güney Yarımküre'nin kış aylarında Antarktika'nın büyük bir bölümünde gün ortasında bile Güneş ufuk çizgisinin altındadır. Bu nedenle yıldızlar (ve dolayısıyla Orion, fakat sadece en parlak yıldızları) öğle vakti alacakaranlığındaki birkaç saat boyunca kuzeyde, ufkun hemen altındaki parlak gökyüzü bölümünde görülebilir. Aynı saatlerde Güney Kutbu'nda (Amundsen-Scott Güney Kutbu İstasyonu) Rigel ufkun sadece 8° üzerindedir ve Kuşak, hemen onun hizasında uzanır. Avcı takımyıldızı Güney Yarımküre'nin yaz aylarında gece gökyüzünde görünür olduğunda Antarktika'da görülemez, çünkü Güney Kutup Dairesi'nin güneyinde yılın o zamanında güneş hiç batmaz.[5][6]

Ekvatora yakın ülkelerde (örneğin Kenya, Endonezya, Kolombiya, Ekvador) Orion, Aralık ayında gece yarısı civarında ve Şubat akşamı gökyüzünde tam tepede görünür.

Tarihçe ve mitoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Orion'un kendine özgü deseni, dünya genelinde birçok kültürde tanınır ve bu takımyıldızla ilişkili birçok efsane bulunur. Orion, modern dünyada da bir sembol olarak kullanılmaktadır.

Eski Yakın Doğu

[değiştir | kaynağı değiştir]
Mezopotamya takımyıldızları Šitadallu / SIPA.ZI.AN.NA ve Yunanca Ωρίων.

Geç Tunç Çağı'na ait Babil yıldız katalogları Avcı'yı MULSIPA.ZI.AN.NA,[not 1] yani "Göksel Çoban" veya "Anu'nun Gerçek Çobanı" olarak adlandırır. Anu, semavi alemlerin baş tanrısıdır.[7] Babil takımyıldızı, her ikisi de 'tanrılara haberci' rolünü yerine getiren küçük tanrılar olan Papşukal ve Ninşubur'a adanmıştır. Papşukal, Babil sınır taşlarındaki yürüyen kuş figürüyle yakından ilişkilidir ve yıldız haritasındaki Horoz figürü, Gerçek Çoban figürünün altında ve arkasında yer alır. Her iki takımyıldız da sırasıyla kuş ve insan formunda tanrıların habercisini temsil eder.[8]

Eski Mısır'da, Avcı'nın yıldızları Sah adında bir tanrı olarak kabul ediliyordu. Avcı takımyıldızı, "helyak doğuşu" (Güneş'le birlikte doğması) Mısır güneş takviminin temelini oluşturan yıldız Sirius'tan önce doğduğundan, Avcı'yı temsil eden tanrı Sah, Sirius'u kişileştiren tanrıça Sopdet ile yakından ilişkilendiriliyordu. Tanrı Sopdu'nun, Sah ve Sopdet'in oğlu olduğu söylenir. Sah, Osiris ile özdeşleştirilirken Sopdet, Osiris'in mitolojik eşi olan İsis ile özdeşleştirilir. MÖ 24. ve 23. yüzyıllardan kalma Piramit metinleri'nde Sah, ölen firavunun ölümden sonraki yaşamda aldığı söylenen birçok tanrı formundan biridir.[9]

Ermeniler, efsanevi ataları ve kurucuları Hayk'ı Avcı Orion ile özdeşleştirmiştir. Hayk aynı zamanda İncil'in Ermenice çevirisinde Avcı takımyıldızının adıdır.[10]

İncil, Orion'dan üç kez "Kesil" (כסיל, kelimenin tam anlamıyla - aptal) olarak bahseder, fakat bu isim muhtemelen etimolojik olarak İbrani takviminin dokuzuncu ayı olan "Kislev" (yani Kasım-Aralık) ile bağlantılıdır ve bu da "kesel, kisla" (כֵּסֶל, כִּסְלָה, umut, olumluluk) kelimelerinde olduğu gibi İbranice K-S-L kökünden türetilmiş olabilir, yani kış yağmurları için umut anlamına gelir.: Eyüp 9:9 ("Büyükayı ve Avcı'yı yaratan O'dur"), Eyüp 38:31 ("Avcı'nın kemerini çözebilir misin?") ve Amos 5:8 ("Ülker ve Avcı'yı yaratan").

Eski Aram'da takımyıldız Nephîlā′ olarak biliniyordu ve Nefilimlerin Orion'un soyundan geldiği söylenir.[11]

Türklerde

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hakasların Köketey efsanesi, Sirius yıldızının (Hakas Türkçesinde "Köketey") adının geçtiği nadir anlatılardan biridir. Efsanede, öksüz Köketey'in yumurtadan çıkardığı avcı köpeği Humay Hus bir Moğol beyine satılır. Humay Hus, beyin oğlunu iyileştirdikten sonra eski sahibine geri döner. Köketey ve Humay Hus'un yolculuğu sırasında, Humay Hus bir sığını kovalarken göl iyesi tarafından tuzağa düşürülür ve bir nehre dönüşür. Köketey'in sığına bedduası sonucu sığın iki yavrusuyla birlikte taş olur ve ruhları göğe çıkıp Orion'un üç yıldızı olur. Bu olayı gören gökteki Toğıs Çayaçı çok kızar ve Humay Hus'un ruhunu bu yıldızların arkasındaki bir yıldıza dönüştürür. Köketey'i de gök atıyla birlikte taşa çevirip onun ruhunu da parlak yıldız Sirius'a dönüştürerek Humay Hus yıldızının altında bir yere yerleştirir.[12]

Yunan-Roma antik dönemi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Orion (mitoloji)

Yunan mitolojisinde Orion, deniz tanrısı Poseidon (Roma mitolojisinde Neptün) ve bir Gorgon olan Euryale'nin oğlu, doğaüstü güçlere sahip devasa bir avcıydı.[13] Efsane, Orion'un Dünya'daki tüm hayvanları öldüreceğini söyleme cüretinde bulunması üzerine Gaia'nın öfkesini anlatır. Öfkeli tanrıça Orion'u bir akreple öldürmeye çalışır. Akrep ve Avcı takımyıldızlarının gökyüzünde hiçbir zaman aynı anda bulunmamasının nedeni olarak bu gösterilir, fakat "Yılancı" Ophiuchus, Orion'u bir panzehirle hayata döndürür. Gökyüzünde Yılancı takımyıldızının Akrep ve Avcı arasında yer almasının nedeninin de bu olduğu söylenir.[14]

Bu takımyıldızdan, Horatius'un Odları'nda (Od 3.27.18), Homeros'un Odisseia'sı (Kitap 5, satır 283) ve İlyada'sında ve Vergilius'un Aeneis'inde (Kitap 1, satır 535) bahsedilir.

Orta Doğu

[değiştir | kaynağı değiştir]
El-Sûfi'nin MS 962 tarihli Sabit Yıldızlar Kitabı'nda tasvir edilen Orion bir küre üzerinde gösterilmiştir ve bu nedenle gökyüzündeki görünümüne kıyasla ters görünür.

Orta Çağ Müslüman astronomisinde Orion, "dev" anlamına gelen el-cabbar olarak biliniyordu.[15] Orion'un altıncı en parlak yıldızı olan Saif'in adı, Arapça "devin kılıcı" anlamına gelen saif el-cabbar'dan gelmektedir.[16]

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Bu listelerde "takımyıldız" veya "yıldız" için belirleyici sembolik işaret MUL'dur (𒀯). Bakınız: Babil yıldız katalogları.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Orion, Constellation Boundary". The Constellations. International Astronomical Union. 4 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2013. 
  2. ^ Russell, Henry Norris (1922). "The New International Symbols for the Constellations". Popular Astronomy. Cilt 30. ss. 469-71. Bibcode:1922PA.....30..469R. 
  3. ^ Ellyard, David; Tirion, Wil (2008) [1993]. The Southern Sky Guide (3. bas.). Port Melbourne, Victoria: Cambridge University Press. s. 4. ISBN 978-0-521-71405-1. 
  4. ^ Özel, M. Emin; Saygaç, Talat (1997). Gökyüzünü Tanıyalım. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu. s. 176. ISBN 975-403-072-3. 
  5. ^ "A Beginner's Guide to the Heavens in the Southern Hemisphere". dibonsmith.com. 6 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2024. 
  6. ^ "The Evening Sky Map Southern Hemisphere Edition". skymaps.com. 1 Ekim 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2024. 
  7. ^ Rogers, John H. (1998). "Origins of the ancient constellations: I. The Mesopotamian traditions". Journal of the British Astronomical Association. 108: 9-28. Bibcode:1998JBAA..108....9R. 9 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2024. 
  8. ^ Babylonian Star-lore by Gavin White, Solaria Pubs, 2008, sayfa 218ff & 170
  9. ^ Wilkinson, Richard H. (2003). The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt. Thames & Hudson. s. 127, 211
  10. ^ Kurkjian, Vahan (1968). "History of Armenia". uchicago.edu. 8: Michigan. 
  11. ^ Peake's commentary on the Bible, 1962, sayfa 260 bölüm 221f.
  12. ^ Ergun, Metin (1997). Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi - Metinler. 2. Türk Dil Kurumu Yayınları. s. 745-747. ISBN 9789751669001. 
  13. ^ "Star Tales – Orion". www.ianridpath.com. 23 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2024. 
  14. ^ Staal, Julius D. W. (1988), The New Patterns in the Sky, McDonald and Woodward Publishing Company, ISBN 0-939923-04-1 
  15. ^ Metlitzki, Dorothee (1977). The Matter of Araby in Medieval England. United States: Yale University Press. s. 79. ISBN 0-300-11410-9. 
  16. ^ Kaler, James B., "SAIPH (Kappa Orionis)", Stars, University of Illinois, 2 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 27 Ocak 2012 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Orion (takımyıldız) ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Orion_(takımyıldız)&oldid=34200130" sayfasından alınmıştır