Беларуская мова

Беларуская мова
Саманазва	беларуская мова
Краіны	Беларусь (6 340 тыс. чал.) Расія (316 тыс. чал.) Польшча (40 тыс. чал.) Літва (30 тыс. чал.) Украіна (55 тыс. чал.) Канада (менш за 10 тыс. чал.) ЗША (дыяспара)
Рэгіёны	Усходняя Еўропа
Афіцыйны статус	Беларусь (дзяржаўная) Польшча (рэгіянальная): Падляскае ваяводства Горад Гайнаўка Сельская гміна Гайнаўка Сельская гміна Орля Сельская гміна Нараўка Сельская гміна Чыжы Чэхія (нац. менш.) Украіна (нац. менш.)
Арганізацыя, якая рэгулюе	Нацыянальная акадэмія навук Беларусі
Агульная колькасць носьбітаў	каля 7 млн. чал.
Статус	патэнцыйна ўразлівая
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейская сям'я Славянская група Усходнеславянская падгрупа
Пісьменнасць	Беларускі кірылічны алфавіт Часткова: беларускі лацінскі алфавіт Выйшаў з ужытку: беларускі арабскі алфавіт
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97	бел 090
ISO 639-1	be
ISO 639-2	bel
ISO 639-3	bel
WALS	blr
Atlas of the World’s Languages in Danger	335
Ethnologue	bel
Linguasphere	53-AAA-eb
ABS ASCL	3401
IETF	be
Glottolog	bela1254
Вікіпедыя на гэтай мове

Белару́ская мо́ва — нацыянальная мова беларусаў, уваходзіць у індаеўрапейскую моўную сям’ю, славянскую групу, усходнеславянскую падгрупу. Пашырана ў асноўным у Беларусі. Распаўсюджана таксама і ў іншых краінах, галоўным чынам у Польшчы, Расіі, Літве, Латвіі, Украіне. Беларуская мова мае шмат агульных граматычных і лексічных уласцівасцей з іншымі ўсходнеславянскімі мовамі.

Сучасная беларуская мова існуе ў літаратурнай і дыялектнай формах. Асноўны масіў падзяляецца на 2 вялікія дыялекты: паўночна-ўсходні і паўднёва-заходні, паміж якімі знаходзіцца паласа пераходных сярэднебеларускіх гаворак. Літаратурная мова гістарычна грунтуецца на гаворках цэнтральнай Беларусі.

Алфавіт літаратурнай мовы створаны на аснове кірыліцы. Часам выкарыстоўваецца беларуская лацінка (гл. беларускі лацінскі алфавіт).

У 1990-х — 2000-х гадах практычна аформілася існаванне дзвюх беларускіх моўных норм: нормы беларускай мовы, распрацаванай у 1933 годзе і рэфармаванай у 1957 і 2008 гадах, і нормы, распрацаванай Браніславам Тарашкевічам у 1918 годзе, так званай «тарашкевіцы».

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя беларускай мовы

Этнаграфічная карта беларусаў і беларускіх гаворак, складзеная Яўхімам Карскім (1903)

Беларуская мова старажытнапісьменная, гісторыя беларускага пісьменства налічвае не менш за дзесяць стагоддзяў. Мова беларускага народа пачала складацца ў XIV—XVI стагоддзях у Вялікім Княстве Літоўскім і была канчаткова сфарміравана ў канцы XIX—XX стагоддзяў. Паводле этнаграфічных даследаванняў, на Меншчыне яшчэ ў 1886 годзе мяшчане называлі беларускую мову літоўскай.

Беларускія лінгвісты-беларусаведы падзяляюць развіццё беларускай мовы на 3 асноўныя этапы:

• Праславянскі (да XIII ст.): у гэты перыяд пачынаюць фармавацца сучасныя ўсходнеславянскія мовы. Дадаткова ў расійскім і савецкім мовазнаўстве выдзяляецца перыяд існавання агульнай старажытнай усходнеславянскай (старарускай) мовы (узнікненне каля VII—VIII ст.). Існаванне такога перыяду ставіцца навукоўцамі пад пытанне, пачынаючы з пачатку XX ст.
• Старабеларускі (XIII—XVIII ст.): абмяжоўваецца ўзнікненнем выразных адметнасцей фанетыкі (пачатак) і практычным знікненнем (канец) старабеларускай мовы з моўнай практыкі сярэдніх і вышэйшых класаў грамадства.
• Новабеларускі, або сучасны (з пачатку XIX ст.): сучасны этап беларускай літаратурнай мовы.

Сучасная беларуская літаратурная мова пачала фарміравацца з 1850-х гадоў на аснове гаворак шырокіх ваколіц Мінска.

Лінгвагеаграфія

Колькасць носьбітаў

Паводле перапісу 1989 года, беларускую мову лічылі роднай 77,7 % жыхароў Беларускай ССР, у тым ліку 80,2 % беларусаў.

Паводле даных перапісу насельніцтва Беларусі 2009 года, роднай беларускую мову пазначылі 4 841 319 этнічных беларусаў, а таксама 217 015 прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцей краіны (сярод іх 171 287 чал. этнічных палякаў) назвалі беларускую сваёй роднай, што складае 53,22 % насельніцтва краіны. Акрамя таго, 1 009 935 этнічных беларусаў указалі яе як мову, якой яны свабодна валодаюць, а таксама 271 778 чалавек, якія належаць да іншых нацыянальнасцей, таксама ўказалі беларускую як другую мову (сярод іх 181 091 чал. этнічных рускіх), што складае каля 13,49 % насельніцтва краіны. Такім чынам, паводле перапісу, у 2009 годзе беларуская мова была роднай для 5 058 334 чал., акрамя таго, 1 281 713 чалавек валодалі беларускай мовай як другой, гэта склала каля 6 340 047 чал., якія свабодна размаўляюць па-беларуску.

Пры перапісе 2019 года беларускую мову назвалі роднай 54,1 % грамадзян краіны, мовай хатніх зносін 26 %.

У Расіі беларускую мову прызнаюць «вядомай ім мовай» 316 тыс. жыхароў, між іх 248 тыс. беларусаў (30,7 % агульнага ліку). Ва Украіне беларускую мову прызнаюць «роднай мовай» 55 тыс. беларусаў (19,7 % агульнага ліку). У Польшчы беларускую мову прызнаюць «мовай, на якой размаўляюць дома» 40 тыс. жыхароў.

Беларусь

Асноўны артыкул: Беларуская мова ў Беларусі

Беларуская мова з’яўляецца адной з дзвюх (разам з рускай) дзяржаўных моў у Рэспубліцы Беларусь. Як іншыя нацыянальныя мовы, сучасная беларуская мова выступае ў дзвюх разнавіднасцях: літаратурнай і народна-дыялектнай. Кожная з гэтых разнавіднасцей мае свае сферы ўжывання і свае формы бытавання. Мясцовыя гаворкі тэрытарыяльна і функцыянальна абмежаваны. Яны існуюць у вуснай форме і выкарыстоўваюцца пераважна як сродак зносін сярод сельскіх жыхароў. Літаратурная мова абслугоўвае (паралельна з рускай) розныя сферы дзейнасці беларускага народа, з’яўляецца поліфункцыянальнай. Гэта мова школы, друку, радыё, тэлебачання, мастацкай літаратуры, гуманітарнай навукі і г.д. Літаратурная мова мае складаную і разнастайную сістэму моўных сродкаў, рэгламентаваныя і пісьмова замацаваныя нормы. Яна выступае ў вуснай і пісьмовай формах, якія разлічаны на розныя віды ўспрыняцця (слыхавое і зрокавае) і, адпаведна, адрозніваюцца лексічным і граматычным афармленнем.

Доля насельніцтва паводле раёнаў і гарадоў абласнога падпарадкавання, якая назвала беларускую мову роднай. Даныя паводле перапісу 2009 года

Доля насельніцтва паводле раёнаў і гарадоў абласнога падпарадкавання, якая заявіла, што дома звычнайна размаўляе на беларускай мове. Даныя паводле перапісу 2009 года

Нягледзячы, што 2/3 насельніцтва краіны заявілі пра свабоднае веданне беларускай мовай, колькасць грамадзян Беларусі, якія размаўляюць па-беларуску дома, складае 2 073 853 чал. сярод этнічных беларусаў і 153 271 чал. сярод іншых этнасаў (у тым ліку 120 378 чал. у этнічных палякаў), што складае 23,43 % усяго насельніцтва краіны. У параўнанні з 1999 годам гэтыя лічбы адлюстроўваюць тэндэнцыю да зніжэння выкарыстання беларускай мовы. У 1999 г. яе прызналі «мовай, на якой размаўляюць дома», 3 686 тыс. (36.7 %) жыхароў. Між іх 3 370 тыс. (41.3 %) беларусаў, 257 тыс. іншых галоўных нацыянальных груп (палякі, рускія, украінцы, татары).

Паводле шырэйшых мерак, 6 984 тыс. (85.6 %) беларусаў прызнаюць беларускую «роднай мовай». Іншыя крыніцы падаюць «насельніцтва мовы» як 6 715 тыс. у Беларусі і 9 081 102 па ўсім свеце.

Некаторыя сацыялагічныя даследаванні, якія ставяць за мэту вызначэнне таго, якой мовай карыстаюцца беларусы, паказваюць, што 34 % беларусаў заяўлялі пра свабоднае валоданне беларускай мовай, але толькі каля 6 % беларусаў гавораць, што ўвесь час карыстаюцца беларускай мовай, амаль 74 % увесь час карыстаюцца рускай, а 21 % не карыстаюцца беларускай мовай наогул.

У афіцыйнай сферы выкарыстанне беларускай мовы вельмі абмежаванае. Справаводства ў Беларусі амаль цалкам рускамоўнае, адзначаецца скарачэнне накладаў беларускіх выданняў (за 1998—1999 год на 27,8 %). Аляксандр Лукашэнка ўжывае амаль толькі рускую мову.

Назвы населеных пунктаў на дарожных паказальніках падаюцца ў асноўным на беларускай мове, хоць часам сустракаюцца і рускамоўныя шыльды.

Удзельная вага вучняў школ з беларускай мовай навучання, гарадскія/сельскія школы, 2009/10 н.г.

На працягу першага дзесяцігоддзя XXI стагоддзя ў Беларусі штогод назіралася ўстойлівае зніжэнне колькасці школьнікаў, якія навучаюцца на беларускай мове. У 2010/2011 навучальным годзе іх частка складала 19 %, у той час як у 2001/2002 навучальным годзе на беларускай мове навучалася 27,8 % ад агульнай колькасці школьнікаў краіны. Па даных Нацыянальнага статыстычнага камітэта Рэспублікі Беларусь у 2023/2024 навучальным годзе са 1090,0 тысяч навучэнцаў у дзённых установах агульнай сярэдняй адукацыі толькі 93,5 тысяч (8,58 %) навучаліся на беларускай, тады як 996,5 тысяч (91,42%) — на рускай.

Паводле перапісу насельніцтва 2019 года, беларускую мову лічаць роднай 5,094 млн чалавек (гэта прыкладна 53,2% насельніцтва). Аднак размаўляюць на ім дома і ў паўсядзённым жыцці 2,447 млн (толькі 26%). У параўнанні з 2009 годам гэтыя лічбы крыху выраслі: раней роднай беларускую называлі 5,058 млн чалавек, а размаўлялі на ёй 2,227 млн.

У пачатку 2020-х адзначалася некаторае павелічэнне папулярнасці мовы. У 2022/2023 навучальным годзе Акадэміяй адукацыі было праведзена даследаванне сярод выпускнікоў школ. Як высветлілася, больш за 90 % з іх лічаць беларускую роднай, каля 25 % лічаць яе вывучэнне «паказчыкам патрыятызму і грамадзянскасці». Як дадаў загадчык сектара суправаджэння нацыянальнага даследавання якасці адукацыі Вячаслаў Караткевіч, «сярод моладзі родная мова становіцца ўсё больш папулярнай, таму што з’яўляецца маркерам інтэлігентнасці». Меркаванне навукоўца падтрымала і галоўны рэдактар грамадска-палітычнага і літаратурна-мастацкага часопіса «Бярозка» Яніна Каралёва. На яе думку, беларуская ў моладзі ў трэндзе. Гэтыя даныя дапаўняюцца звесткамі пра наведванне беларускай Вікіпедыі ў 2019—2023 гадах, апублікаванымі выданнем «Наша Ніва». Назіраўся двухразовы, а на некаторых артыкулах трох- і чатырохразовы рост. У ліку найбольш наведвальных — артыкулы пра беларускіх літаратараў, усплёскі на якіх адбываюцца адначасова з праходжаннем іх твораў у школьнай праграме. Рэдактары энцыклапедыі адзначалі, што раней такога не было, мяркуючы, што прычынамі росту папулярнасці беларускага раздзела сталі падзеі жніўня 2020 года і павышэнне якасці зместу.

Размеркаванне навучэнцаў дзённых устаноў агульнай сярэдняй адукацыі паводле мовы навучання

	2005/06	2006/07	2007/08	2008/09	2009/10	2010/11	2011/12	2012/13	2013/14	2014/15	2015/16	2016/17
Беларуская	280,2	245,9	231,5	211,2	189,1	178,4	163,4	150,7	142,0	135,1	130,6	128,6
%	23,3	21,5 ▼	20,9 ▼	20,0 ▼	19,2 ▼	19,0 ▼	17,8 ▼	16,6 ▼	15,5 ▼	14,5 ▼	13,7 ▼	13,3 ▼
Руская	922,9	898,6	873,3	846,4	793,7	761,4	752,3	757,7	772,4	795,3	823,0	838,4
%	76,7	78,5 ▲	79,0 ▲	80,0 ▲	80,7 ▲	80,9 ▲	82,1 ▲	83,3 ▲	84,4 ▲	85,4 ▲	86,2 ▲	86,6 ▲
Іншая	0,7	0,6	0,6	0,6	0,6	0,6	0,8	0,7	0,8	0,9	0,9	0,91
%	0,0	0,0 ▬	0,1 ▲	0,0 ▼	0,1 ▲	0,1 ▬	0,1 ▬	0,1 ▬	0,1 ▬	0,1 ▬	0,1 ▬	0,1 ▬

Польшча

Гміны ў Падляскім ваяводстве, у якіх уведзена альбо можна ўвесці беларускую мову як дапаможную (стан на 2010 год).

На тэрыторыі Польшчы, паводле Закона аб нацыянальных і этнічных меншасцях ад 26 студзеня 2005 года, беларуская мова ўведзена як дапаможная ў зносінах чыноўнікаў магістрата і насельніцтва, як у гутарковым, так і ў пісьмовым варыянце на тэрыторыях:

• горад і гарадская гміна Гайнаўка (3 снежня 2007)
• гміна Орля (7 мая 2009)
• гміна Нарэўка (16 чэрвеня 2009)
• гміна Чыжы (8 лютага 2010)
• гміна Гайнаўка (28 мая 2010).

Украіна

Асноўны артыкул: Беларуская мова ва Украіне

Беларуская мова ўжываецца ў сёлах Ракітнаўскага раёна Ровеншчыны. У раёне зафіксавана найвышэйшая ва Украіне доля беларускага насельніцтва. Паводле перапісу 2001 года, беларусы складалі 15,4 % насельніцтва раёна (у 1989 — 20,0 %) і засяроджваліся пераважна ў паўночнай частцы раёна, сумежнай з Беларуссю.

Сацыялінгвістычныя звесткі

Літаратурная мова генетычна грунтуецца на гаворках цэнтральнай Беларусі (па сучаснай класіфікацыі — мінская гаворка сярэднебеларускай групы дыялектаў беларускай мовы), але ў працэсе свайго станаўлення сінтэзавала характэрныя для большасці беларускіх гаворак граматычныя і лексічныя рысы і ў сучасны момант не суадносіцца з пэўным тэрытарыяльным дыялектам.

Пісьменства

Асноўны артыкул: Беларускі алфавіт

Беларускі алфавіт складзены на аснове кірыліцы, развіты з алфавіта стараславянскай мовы. Яго сучасная форма была замацавана ў 1918 годзе і складаецца з 32 літар.

Аа	Бб	Вв	Гг	Дд	Ее	Ёё	Жж
Зз	Іі	Йй	Кк	Лл	Мм	Нн	Оо
Пп	Рр	Сс	Тт	Уу	Ўў	Фф	Хх
Цц	Чч	Шш	Ыы	Ьь	Ээ	Юю	Яя

Гістарычна ўжывалася таксама глагалічнае пісьмо (рэдка — да XI—XII ст.). Гістарычна існавалі традыцыі запісу беларускага тэксту беларускім лацінскім (лацінка) і беларускім арабскім (арабіца) пісьмом.

Існуюць некалькі распаўсюджаных сістэм раманізацыі беларускага тэксту (Гл. таксама: Раманізацыя беларускай мовы). Таксама існуе неафіцыйны варыянт запісу лацінскім алфавітам.

Лінгвістычнае апісанне

Арфаграфія беларускай мовы грунтуецца на фанетычным прынцыпе ў спалучэнні з марфалагічным. У цесным узаемадзеянні з ёй ішло фарміраванне беларускай арфаэпіі. У беларускай фанетычнай сістэме 5 галосных гукаў і 32 зычныя гукі. Марфалогія беларускай сінтэтычная з рысамі аналітызму. Усе словы размяркоўваюцца па 10 часцінах мовы, якія падзяляюцца на знамянальныя (апрача прыслоўя, маюць формы словазмянення) і службовыя. Спецыфіку сінтаксісу надаюць галоўным чынам адметнасці ў дзеяслоўным і прыназоўнікавым кіраванні. У аснове беларускай графікі — рускі грамадзянскі шрыфт, утвораны ў выніку рэформы кірыліцы. Беларускі алфавіт налічвае 32 літары.

Лексіка

Асноўны артыкул: Беларуская лексіка

Беларуская лексіка сілкуецца з дзвюх асноўных крыніц: сваёй асабістай прыроджанай беларускай і замежнай. Усе лексічныя адзінкі падзяляюцца на спрадвечна беларускія і запазычаныя. Спрадвечна беларускія словы не з’яўляюцца аднароднымі. Другія спрадвечна беларускія лексемы паходзяць з агульнаславянскай моўнай крыніцы і ўласцівыя або ўсім, або большасці славянскіх моў. Трэція беларускія словы з’яўляюцца агульнымі для ўсіх усходніх славян. Чацвёртая група спрадвечна беларускіх лексем адносіцца да ўласнага набытку нашага народа, не ўжываецца нават у блізкароднасных мовах.

Усе зазначаныя групы спрадвечна беларускай лексікі гістарычна, па часе ўзнікнення характарызуюцца ў прыведзеным парадку іх пералічэння. Беларуская пісьменнасць усталёўваецца ў XIII—XIV ст., або ўсяго каля сямісот гадоў таму. Індаеўрапейскі пласт лексікі адзначаецца ў індыйскіх, іранскіх, германскіх, раманскіх, балтыйскіх, славянскіх і іншых моўных групах, якія з’яўляюцца роднаснымі, але ў рознай ступені, што адзначаецца ў неаднолькавым падабенстве знешняй формы слова.

Фанетыка

Асноўныя артыкулы: Беларуская фанетыка і Беларуская фаналогія

Фанетычная сістэма сучаснай беларускай мовы складаецца з 45 (54) фанем (гукаў): 6 галосных і 39 (48) зычных.

Граматыка

Асноўны артыкул: Граматыка беларускай мовы

Беларуская мова флектыўная, г. зн. словы ў беларускай мове змяняюцца па граматычных катэгорыях з дапамогай адмысловых марфем.

Выдзяляюцца часціны мовы:

• Назоўнік
• Прыметнік
• Лічэбнікі (колькасныя і парадкавыя)
• Займеннік
• Дзеяслоў з дзвюма іменнымі формамі: дзеепрыметнікам і дзеепрыслоўем
• Прыслоўе
• Прыназоўнік
• Злучнік
• Часціца
• Выклічнікі і гукаперайманні

Іменныя часціны маюць катэгорыі склону, роду і ліку.

Дзеяслоў мае катэгорыі часу, асобы і ліку, а ў асобных формах — стану, роду і склону.

Дыялекты

Дыялекты беларускай мовы

Асноўны артыкул: Дыялекты беларускай мовы

Гістарычна навукоўцы падзяляюць беларускую мову на два асноўныя дыялекты, паўночна-ўсходні і паўднёва-заходні, размежаваныя сярэднебеларускімі гаворкамі. Розныя варыянты адрозніваюцца характарам акання, наяўнасцю мяккага «р», дыфтонгаў, дзекання і цекання і г. д. Таксама існуюць змешаныя гаворкі па суседстве з украінскімі, паўночна- і паўднёварускімі.

Дыялектная беларуская мова захоўваецца пераважна сярод сельскага насельніцтва. Яна ўключае асноўны масіў гаворак і т. зв. палескую (заходне-палескую) групу гаворак. Асноўны масіў падзяляецца на 2 вялікія дыялекты: паўночна-ўсходні і паўднёва-заходні. Паміж імі знаходзіцца паласа пераходных, або сярэднебеларускіх гаворак (з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход).

СМІ

Адзіным цалкам беларускамоўным тэлеканалам быў «Белсат», перадачы якога транслююць на Беларусь з Польшчы праз спадарожнікі Astra 4A, Eutelsat 33B і інтэрнэт. Аднак у 2017 годзе «Белсат» перастаў быць цалкам беларускамоўным каналам, запушчана трансляцыя на рускай мове.

Гл. таксама

• Беларуская мова ў свеце
• Старабеларуская мова
• Трасянка
• Усходнеславянскія мовы
• Мяккая беларусізацыя

Літаратура

• Беларуская мова: Энцыклапедыя / Беларус. Энцыкл.; пад. рэд. А. Я. Міхневіча; рэдкал Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 654 с. ISBN 5-85700-126-9.
• Сучасная беларуская мова: Уводзіны. Фанетыка. Фаналогія. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. Лексікалогія. Лексікаграфія. Фразеалогія. Фразеаграфія: Вучэб. дапам. / Я. М. Камароўскі, В. П. Красней, У. М. Лазоўскі і інш. — 2-е выд., дапрац. і дап. — Мн. : Выш. школа, 1995. — 334 с. ISBN 985-06-0075-6.
• Жураўскі, А. І. Беларуская мова / А. І. Жураўскі // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мінск : БелЭн, 1993. — Т. 1: А — Беліца. — С. 377—382.
• Жураўскі, А. І. Беларуская мова / А. І. Жураўскі // Этнаграфія беларусаў: Энцыкл. — Мінск : БелСЭ, 1989. — С. 56—58.
• Каліта І., Садоўская А., Старавойтава Н. Фразеалагічны мінімум беларускай мовы: задачы і перспектывы. Ústí nad Labem: PF UJEP, 2021. 210 с., с. 9-98. ISBN 978-80-7561-324-0. DOI: 10.21062/B/FMBJ/2021.02
• Каліта І. У. Трасянка як моўны і культурны нігілізм // Личность — слово — социум: материалы VIII Международной науч.-практ. конф. 28-29 апреля 2008 г., Минск: в 2 ч. / отв. ред. Т. А. Фалалеева. — Минск : Паркус-Плюс, 2008, ч. 1., 256 с., ISSN 2076-4588, c. 105—110.
• Калита И. В. Современная Беларусь: языки и национальная идентичность. Ústí nad Labem, ISBN 978-80-7414-324-3, 2010, 300 s. s. 112—190.
• Калита И. Беларусский язык как специфический родной язык. In: Usta ad Albim BOHEMICA, 2009, roč. IX, č. 1., 244 s., s. 94-101. ISSN 1802-825X.https://www.pf.ujep.cz/wp-content/uploads/2018/06/KBO_casopis2009-1.pdf
• Каліта І. Беларуская мова і праблемы яе функцыянальнасці. In: Нацыянальная мова і нацыянальная культура: аспекты ўзаемадзеяння (да 95-годдзя з дня нараджэння прафесара Ф. М. Янкоўскага). (Рэд.: Андарала і інш). Мінск: БДПУ імя М. Танка, 2013. 396 s., s. 75-78. ISBN 978-985-541-152-0.
• Плотнікаў Б. А., Антанюк Л. А. Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум. — Мн.: Інтэрпрэссэрвіс, Кніжны Дом, 2003. — 672 с. — ISBN 985-482-033-5. — ISBN 985-428-614-2.
• Нарысы па гісторыі беларускай мовы : Дапаможнік для студэнтаў ВНУ / Рэдкал.: П. Ф. Глебка [і інш.] ; АН Беларускай ССР. Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа. — Мінск : Вучпедвыд БССР, 1957. — 450 с.
• Півторак Г. П. До питання про українсько-білоруську мовну взаємодію донаціонального періоду: (Досягнення, завдання і перспективи досліджень) // Мовознавство. — 1978. — № 3. — С. 31-40.
• Півторак Г. П. Українська, білоруська, російська: Три мови — три історії // VІ Міжнародний конгрес україністів (Донецьк, 26 черв. — 1 лип. 2005 р.): Доповіді та повідомлення. — Кн. 5: Мовознавство. — К., 2007. — С. 521—529.
• Півторак Г. П. Походження українців, росіян, білорусів та їхніх мов: Міфи і правда про трьох братів слов’янських зі «спільної колиски». Архівавана 22 мая 2011. — К.: Академія, 2001. — 152 с. (2-ге вид., доп. — К.: Арістей, 2004. — 180 с.).
• Типология двуязычия и многоязычия в Беларуси / Нац. акад. наук Беларуси. Ин-т языкознания им. Я. Коласа, Бел. респ. фонд фундамент. исслед. ; под ред. А. Н. Булыко, Л. П. Крысина. — Минск : Беларуская навука, 1999. — 246 с.
• Шакун, Л. М. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы / Л. М. Шакун. — Мінск : Выд-ва М-ва вышэйш., сярэд. спец. і праф. адукацыі БССР, 1963. — 339 с.

Спасылкі

• Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі
• Горицкая О. С. Три алфавита и путь кириллицы: история белорусских букв (нявызн.)(недаступная спасылка) (4 верасня 2016). Архівавана з першакрыніцы 8 кастрычніка 2020. Праверана 19 лютага 2021.