Вялікае Княства Маскоўскае

Не блытаць з Рускай дзяржавай — наступным дзяржаўным утварэннем, часта называным таксама Маскоўскай дзяржавай.

Гістарычная дзяржава
Вялікае Княства Маскоўскае
Герб Сцяг
Пашырэнне тэрыторыі Вялікага княства Маскоўскага з 1390 па 1521 год
<  <  <   > 1263 — 1478
Сталіца	Масква
Найбуйнейшыя гарады	Масква, Вялікі Ноўгарад, Уладзімір, Суздаль, Волагда, Разань, Ладага, Пскоў
Мова(ы)	руская
Афіцыйная мова	старажытнаруская мова і старамаскоўскі ізвод царкоўнаславянскай мовы[d]
Рэлігія	праваслаўе
Плошча	3 млн. км² (1547)
Насельніцтва	у 1460-я гады 3 млн. у 1530-я гады 6 млн.
Форма кіравання	манархія
Дынастыя	Рурыкавічы
Князь, вялікі князь
• 1263—1303	Данііл Аляксандравіч (перш.)
• 1462—1478	Іван III Васільевіч (апош.)
Гісторыя
• 1213	Упершыню вылучана ва ўдзел
• 1263	Паўторна вылучана ва ўдзел
• 1363	Вялікае княства
• 1480	Поўная незалежнасць ад Арды
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Вялікае Княства Маскоўскае, Маскоўская дзяржава — сярэдневяковая ўсходнееўрапейская дзяржава.

Гісторыя

Вылучылася з Уладзімірскага вялікага княства ў 1260-х — пачатку 1270-х гадоў і з канца XIII стагоддзя заняло ў ім асноўнае становішча.

За вялікае ўладзімірскае княжанне на працягу ўсяго XIV стагоддзя актыўную барацьбу вяло і Цвярское княства, у 1350—1360-х — таксама Суздальскае, але, як правіла, менавіта маскоўскія князі насілі тытул Вялікага князя ўладзімірскага, на што да 1462 года трэба было атрымліваць ярлык ханаў Залатой Арды.

Па ініцыятыве маскоўскіх князёў рэзідэнцыя кіеўскага мітрапаліта была перанесена з 1299 года ва Уладзімір, а пазней у Маскву.

Асновы палітычнай і эканамічнай магутнасці Масквы былі закладзены Іванам I Калітой (1325—1340), які дамогся права збору ардынскай даніны на ўсходніх славянскіх землях і фактычна ператварыў Маскву ў галоўнага правадніка ўплыву Арды, што асабліва яскрава выявілася ў падаўленні вызваленчага паўстання ў Цвяры (1327). Да канца XIV стагоддзя ў рускіх землях склалася сістэма незалежных адно ад аднаго «вялікіх княжанняў» — Уладзімірскае (фактычна Маскоўскае), Цвярское, Разанскае, Ніжагародскае.

Паслядоўная палітыка Івана Каліты і яго пераемнікаў, накіраваная на пашырэнне тэрыторыі Маскоўскага вялікага княства праз куплю і захоп зямель, дынастычныя шлюбы і пад., прыцягненне перасяленцаў з кантраляваных татарамі тэрыторый, абумовілі ператварэнне Масквы ў галоўны палітычны, эканамічны і рэлігійны цэнтр усходніх рускіх зямель, асноўны асяродак фарміравання велікарускай народнасці. У 1362 годзе Маскоўскае вялікае княства фактычна злучана з Уладзімірскім, з 1375 года Арда перастала выдаваць ярлыкі на вялікае княжанне князям немаскоўскіх дамоў. Перамога ў Кулікоўскай бітве 1380 года паклала пачатак вызваленню ад ардынскай залежнасці, якое было дасягнута ў 1480 годзе Іванам III Васільевічам у выніку «стаяння на Угры».

У адрозненне ад іншых еўрапейскіх краін (у тым ліку і ВКЛ), эвалюцыя сацыяльнага і дзяржаўнага ладу ў Маскоўскай дзяржаве адбывалася ў напрамку ўзмацнення дэспатыі ўсходняга тыпу. Адмаўленне правоў асобы і аўтаноміі любых грамадскіх інстытутаў, ізаляцыянізм і ксенафобія, увасобленыя ў ідэалогіі «трэцяга Рыма», прывялі да кансервацыі сацыяльнай, эканамічнай і тэхналагічнай адсталасці, захавання нізкіх жыццёвага ўзроўню і кошту чалавечага жыцця.

Процістаянне з Вялікім Княствам Літоўскім

Хуткі тэрытарыяльны рост Маскоўскай дзяржавы, паглынанне драбнейшых дзяржаўных утварэнняў і прэтэнзіі на «збіранне» пад сваёй уладай усіх усходнеславянскіх зямель выклікалі яе сутыкненне з другім цэнтрам іх дзяржаўнай кансалідацыі — Вялікім княствам Літоўскім.

З 1330-х гадоў дзве дзяржавы спаборнічалі за ўплыў над Вялікім Ноўгарадам, Псковам і Смаленскім княствам, у 1335 годзе адбыўся першы ўзброены канфлікт паміж імі (за «гради литовстии») на Верхняй Волзе. У 1349 годзе паміж вялікім князем маскоўскім Сімяонам Гордым і вялікім князем літоўскім Альгердам было заключана мірнае пагадненне, замацаванае серыяй дынастычных шлюбаў, Ноўгарад і Пскоў прызнаваліся падкантрольнымі Маскве. Барацьба Масквы супраць прызнання самастойнай праваслаўнай мітраполіі ВКЛ у 1352—1363 гадах скончылася яе скасаваннем пасля смерці літоўскага мітрапаліта Рамана. У 1368—1372 гадах, падтрымліваючы саюзнага ВКЛ вялікага князя цвярскога Міхаіла Аляксандравіча, Альгерд здзейсніў тры паходы на Маскву, якія скончыліся Любуцкім дагаворам 1372 года. Пасля смерці Альгерда Масква традыцыйна падтрымлівала тых літоўскіх князёў, якія выступалі супраць цэнтральнай улады ВКЛ — Андрэя Полацкага (канец 1380-х), Вітаўта (пачатак 1390-х), Свідрыгайлу. Вялікі князь Ягайла аказаў пасіўную падтрымку Ардзе перад Кулікоўскай бітвай, але ў 1384 годзе паміж Ягайлам і Дзмітрыем Данскім было заключана мірнае пагадненне (верагодна, накіраванае супраць Арды).

Пасля Крэўскай уніі 1385 года галоўным ідэалагічным абгрунтаваннем палітыкі Маскоўскага вялікага княства ў дачыненні да ВКЛ абвяшчалася «вызваленне» яго праваслаўнага насельніцтва ад «каталіцкага прыгнёту». Дзейнасць мітрапаліта Кіпрыян спрыяла змякчэнню супярэчнасцей паміж Маскоўскім вялікім княствам і ВКЛ. У 1391 годзе заключаны шлюб вялікага князя маскоўскага Васіля I з дачкой Вітаўта Соф’яй. У 1398 годзе Масква выступіла супраць спробы Вітаўта ўсталяваць кантроль над Ноўгарадам, але заключэнне мірнага дагавора 1400 года фактычна дазволіла яму ліквідаваць незалежнасць Смаленскага княства (1404). Пасля ўзброенага канфлікту ў 1406 годзе да канца XV стагоддзя ўсталявалася мяжа паміж Вялікалітоўскім княствам і Маскоўскай дзяржавай па рацэ Угры. У складзеным у 1423 годзе завяшчанні Васіль I назваў Вітаўта апекуном сваіх дзяцей і гарантам цэласнасці дзяржавы пасля сваёй смерці (1425), але практычных вынікаў гэта не дало.

Заключаны вялікім князем літоўскім Казімірам IV і вялікім князем маскоўскім Васілём II Цёмным 31 жніўня 1449 года дагавор фактычна спыніў тэрытарыяльную экспансію ВКЛ на ўсход. Паводле дагавору, Казімір абавязваўся «не вступатися» ў Вялікі Ноўгарад і Пскоў, нават калі тыя будуць «се… давати» Казіміру, а таксама не ўдзельнічаць у магчымых сутыкненнях рускіх феадальных рэспублік з Лівонскім Ордэнам нават на іх баку. Адносным поспехам Казіміра было адмаўленне Васіля II ад наўгародскіх валасцей, якія традыцыйна «цягнулі» да Літвы і прызнанне за разанскім вялікім князем Іванам Фёдаравічам права пераходу на службу да Казіміра. Вынікам дагавора 1449 года быў амаль саракагадовы перыяд мірнага развіцця ВКЛ, якое не мела ваенных канфліктаў з суседзямі да 1487 года, але ён таксама зафіксаваў адмаўленне ВКЛ ад прэтэнзій на аб’яднанне ўсіх усходнеславянскіх зямель, што паспрыяла страце незалежнасці ад Масквы Ноўгарада (1471—1478) і Цверы (1485) і, магчыма, паражэнню ВКЛ у вайне з Маскоўскай дзяржавай 1492—1494 гадоў, якое суправаджалася стратай вялікіх тэрыторый. Моцная цэнтралізаваная Маскоўская дзяржава, створаная ў выніку поспехаў Івана III, які прыняў тытул «государя всея Руси», пачала адкрыта прэтэндаваць на беларускія і ўкраінскія землі ВКЛ, барацьба за якія вызначыла гісторыю Усходняй Еўропы на працягу XV—XVIII стагоддзяў.

Гл. таксама

• Губная акруга
• Літва дваровая

Літаратура

• Алесь Белы // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т.. — Мн. : БелЭн
• Духовные и договорные грамоты великих и удельных князей XIV—XVI вв. / Подг. Л. В. Черепнин. М.; Л., 1950
• Базилевич К. В. Внешняя политка Русского централизованного государства. М., 1952
• Черепнин Л. В. Образование Русского централизованного государства в XIV—XV вв. М., 1960
• Греков И. Б. Очерки по истории международных отношений Восточной Европы. XIV—XVI вв. М., 1963
• Кучкин В. А. Формирование государственной территории Северо-Восточной Руси в X—XIV вв. М., 1984
• Зимин А. А. Витязь на распутье. М., 1991
• Fennell J. L. I. The Emergence of Moscow, 1304—1359. Berkeley, Los Angeles, 1968.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Вялікае Княства Маскоўскае